l
t
i
mm
Derde Blad
tSFj
X
IC I i Mii
mr—
HOE ST. NICOLA AS WORDT VEREERD
EN AFGEBEELD
ST. NICOLAAS IN DE
KUNST
Woensdag 5 December 1928
Pagina 1
;'Mm
5
mj im
- -
IN HET OOSTEN
IN HET WESTEN
IN HET OOSTEN
IN HET WESTEN
Act/id i'v
.der. Het in
ivolaas-voorstelUng uit tie Florentijnsche school (JA75J. Het bekende kuipjeswon-
een herberg vermoorde drietal wordt door den heilige weer ten leven gewekt.
Myra, het vroeger bloeiende handelsstadje
Tan Klein-Azië, had in het begin der 4e eeuw
een uitstekend man tot bisschop. Wel verricht
te Nicolaas, zoo was zijn naam, geen dadc-n,
welke den tijdgenooten schitterend genoeg
schenen om ze voor het nageslacht op te teeke
hen, maar toch genoot de bisschop aller
achting en bleef de faam van zijn voorbeeldig
leven en zogenrijk bestuur voortleven. Toen
bil stierf, waren allen nog vol bewondering
voor den geloofsmoed der bloedgetuigen en
Tereerden uitsluitend heilige martelaren. Maar
nauwelijks begonnen de geloovigen ook Belij
ders en andere voorbeeldige personen als heili
gen te vereeren, of aan Nicolaas van Myra
Tiel deze eer te beurt in zijn bisschopsstad en
In het omliggende gewest van Lycië.
Hier werden In het begin der 5e eeuw kinde
ren naar hem genoemd. Dat de naam van Nico
laas steeds vaker ging voorkomen, schijnt te
wijzen op toenemende vereering.
Te midden zijner Christenen was hij begra
Ven buiten de stadsmuren, op het kerkhof aan
flen weg naar Andriake. Maar in de 6e eeuw
Stond boven zijn graf een kapel, die jaarlijks
tegen 6 December, zijn sterfdag, feestelijk werd
Versierd; daarheen trokken dan de burgers van
Myra met bloemen en in min of moer reli
gieuze processie om te gaan luisteren naar e-°n
lofrede op bun vroegeren bisschop. Dat zijn
zekere bewijzen van plaatselijke vereering en
yan het oudste Sinterklaasfeest. Uitbreiding
yan den cultus was op komst.
Juetinianus I bouwde omstreeks het midden
der Ge eeuw te Coustautinopel een kerk ter
eere van de H.H. Priscus en Nicolaas. Een
tijdgenoot des keizers zeide, misschien een
weiuig overdrijvend, dat de kerk druk bezocht
Werd „niet alleen om den bouw te bewonderen
maar ook om tot de nieuwe heiligen te bid
den". Dat het heiligdom tien Jaar later reeds
jalleen naar Nicolaas werd genoemd, toont
duidelijk in welke richting de volksdevotie
Bing.
Behalve andere kerken en kloosters schonk
het keizerlijke Byzantium aan den heiligen
bisschop uit het provinciestadje ook hooger
rang: hij werd opgenomen onder de beroemde
kerkvaders van het Oosten, zijn beeltenis kwam
te staan naast een Basilius, een Athanasius,
Cyrillus en Chrysostomus.
Toen de hoofdstad zulk een voorbeeld gaf,
volgde het geheele rijk haar weldra in de
vereering van den H. Nicolaas. In het Oosten
behield hij zijn eereplaats, en zijn populariteit
verzwakte daar nooit.
Tijdens den blocdigcn beeldenstrijd der Se
on üy eeuw vluchtten tal van Oostersche mon
niken naar de eilanden der Micldellandsche
Ece en naar Zuid-Italië. Juist zij waren de
Srootsto vereorders van Nicolaas, beschouwden
hem zelfs als hun model en bijzonderen patroon.
De moeilijke tijdsomstandigheden waren een
reden to meer om in het nieuwe vaderland
hun '.oosters naar Nicolaas te noemen en aan
hem ds nieuwe kerken of altaren toe te wijden.
•Meermalen werd, zooals thans nog te zien is,
har. ombere grotwoning een weinig opgevrsd-
HUrt door een majestatisch mozaïek van den
Srooten beschermer. Den invloed dezer O'Ster-
scha monniken en kunstenaars op de verbrei
ding en hot karakter der Nieoiaasvereering en
PP de uitbeelding van den heilige zal men niec
licht overschatten. Want van hen ontvingen de
Benedictijnen en andere oude kloosterorden in
het Westen niet alleen het voorbeeld maar ook
den beschermer van den waren religieus; hun
oude Nicolaasvoorstellingen bleven eeuwen
?aaï tal van Italiaanscbe kunstenaars be
ïnvloeden.
In 10S7 kreeg Bari, een zeestad In Zuid-
Dalië, op min eerlijke wijze de relieken van
yra 6 bisschop en bouwde daarboven een
drachtige kerk. Weldra telde Bari mee onder
de drukst bezochte bedevaartplaatsen Tan
De woelige Noormannen van Zuid-Italië en
Noord-Frankrijk, teruggekeerde kruisvaarders,
Saint-Nicolas-de-Port bij Nancy met haar reiiek
en pelgrims, bet patronaat over schippers, rei
zigers en kooplieden, de oude abdij-scholen met
haar Sinterklaasfeest en spel, alles propageer
de den wonderdoenden bisschop van Myra of
Bari. Hij hield zijn blijden intocht in Hon
garije en Oostenrijk, in Duitschland en Zwit
serland, in Nederland, België, Frankrijk en
Engeland. Zelfs moest hij later onze koene
zeevaarders uit de gouden eeuw en onze kolo
nisten nog volgen op den langen tocht naar het
onbekende land.
Zijn populariteit kende in vroeger eeuwen
geen grenzen van taal of gewest; zijn feest,
althans het volksfeest, bleef hoofdzakelijk be
staan in Nederland, België en in een klein
gedeelte van Duitschland.
De Byzantijnsche Kerk en hare dochters, de
Grieks die en de Russische, lieten hare kun
stenaars, meestal kloosterlingen, volstrekt niet
vrij In hun ontwerpen en uitvoering. „De ge
wijde voorstellingen", aldus verklaarden de
prelaten op de kerkvergadering te Nicea in
787, „moeten niet gemaakt worden volgens de
vrije fantasie der kunstenaars maar overeen
komstig de voorschriften en de beproefd.® ge
woonten der Katholieke Kerk, want van ouds
her bezit zij nopens dit punt zekere regels en
een vaste traditie, welke eerbiediging ver
dienen."
Dat ook Nicolaas' beeltenis, minstens te
Myra, reeds een vast type vertoonde, bleek op
hetzelfde concilie, toen Theodorus, bisschop
aldaar, vertelde, dat zijn aartsdiaken een ver
schijning had gehad. Deze meende eerst den
patriarch van Constantinopel gezien te heb
ben, maar toen hij verklaarde, dat de versche
nen bisschop „een frisch-rood gelaat vertoonde
en witte haren ais een oude man", had Theo
dorus hem terstond als den H. Nicolaas her
kend, waarop de aartsdiaken had geantwoord:
„Juist, zoo zag hij eruit".
De afbeelding van den heilige, zooals zij In 1
de 8e eeuw en wellicht reeds vroeger te Myra
werd gezien bleef tot heden toe bijna ongewij
zigd bewaard In de Byzantijnsche mozaïeken
en de Russische of Grieksche ikonen.
De Byzantijnsche voorstellingen werden^
vooral door de Oostersche monniken van Ca-
labrië in het Wcoten bekend en behielden lan
gen tijd haar invloed op de Italiaanscbe kun
stenaars.
In de Russische afbeeldingen toont Nicolaas
thans duidelijker sporen van streng vasten en
moet soms een mijter en een staf voeren, dia
in dat land gebruikelijk zijn of waren.
EEN MASSA.
De religieuze afbeeldingen van Sint Nico
laas zijn in Europa ontelbaar. Vooral tijdens
de middeleeuwen, de bloeitijd der vereering,
wilden steden, kerken, kloosters, godshuizen,
gilden en broederschappen zijn" beeltenis zien
in hun zegels of wapenschild, op hun altaar-
Een Sint Nicolaas-i oor stelling vit de Florentijnsche school 11,75). De heilige werpt den
bruidschat voor de derde dochter door het venster en wordt daarbij door den vader gezien.
Een zuiver Bvzantiinsch fresco van Bint
Nicolaas te Bisceglie bij Frani. (1200)
stukken, muurvlakken en gebrande glazen. Zijn
beeld in marmer, hout of pijpaarde moest
staan op de altaren of aan de kolommen van
alle kerken, in een nisje op den voorsteven
der schepen, boven den ingang der winkels
van kramers en koekbakkers, aan een boom
bevestigd bij de havens of aan'een pijler ter
bescherming van bruggen. Geen uithangbord
was te eenvoudig, geen klok hing te hoog, geen
kerkelijk weefsel of vaandel was te kostbaar
voor de beeltenis van den goeden bisschop.
Overal, waar men hem als patroon vereerde
of zijn bescherming verwachtte, werd de af
beelding aangebracht. In alle procêdé's is Nico
laas' beeld herhaald.
TE KUST EN TE KEUR.
Naast een hemelsbreed verschil in kunstge
halte vertoonen de afbeeldingen van Sint Nico
laas ook de grootst denkbare variatie in de
wijze van voorstellen. En dit ts geen nieuw
mirakel van den bekenden wonderdoener.
Dikwijls moest de ontwerper rekening hou
den met het te bewerken metaal of de beschik
bare ruimte, het verlangen zijner lastgevers,
het bijzondere dool der afbeelding en tal van
andere omstandigheden, die den hedendaagschën
beschouwer der voorstelling bevreemden en de
verklaring soms moeilijk maken. Vindt men
Nicolaas in gezelschap van de H.H. Sebastiaan
en Rochus, de zoogenaamde pestheiligen, of al
leen pestlijders zegenend en genezend, dan be
hoeft men slechts aan Bari te denken, waar hij
altijd een toevlucht der zieken was. Maar wie
staat niet vreemd te kijken, wanneer hij in de
buurt van Straubing, Neder-Beieren, afbeeldin
gen ziet van den bisschop, die geen officieelen
mijteT draagt doch een geolleden hoed met bree-
den Tand, o£ op een schilderstuk in het stad
huis te 'sHertogenhoach den heilige ln vol bis
schoppelijk ornaat aantreft op een grasrijke
weide, omringd door vleezigje runderen? De
zuidwester zal wel een geschenk zijn uit bijzon
dere devotie der oeverbewoners van den Donau,
terwijl het vette vee wellicht door de Bossche
slagers werd besteld voor hun bijzonderen pa
troon, die de booze daad van een hunner vroe
gere vakgenooten weer goed maakte.
Een tweede oorzaak van de variatie in de
Westersche Sinterklaasafbeeldingen ligt in de
groote vrijheid, welke de Latijnsche Kerk laat
aan hare kunstenaars. Gelijk hun het schoonste
lijkt, mogen zij de personen voorstellen, aan
welke de Kerk en het volk vereering schenken,
mits de afbeelding niet onwaar worde en de
godsvrucht der geloovigen blijve opwekken.
Gedeeltelijk ook komt de variatie der afbeel
dingen op rekening der legenden. Al werden
overal dezelfde wonderbare feiten omtrent
:Sint Nicolaas verteld en herhaald, toch liepen
de legenden in kleinere en soms in grootere
details zeer uiteen. Neem b.v. liet bekende kulp-
jeswonder. Algemeen werd een drietal gedood
en ten leven verwekt; een oude preek, ten on
rechte aan den H. Bonaventura toegeschreven
en daardoor meer In aanzien, beperkte moord
en wonder tot twee knapen. De oudste teksten
noemden de slachtoffers „klerken", wat gelijk
stond met „scholieren"; later beteekende het-
::<v.
K.n Sint Nicolaas-voorstelling van fra Angelica. Links; Sint Nicolaas verhindert een terechtstelling-, de heilige houdt het zwaaru u»
den beul tegen. Rechts; Sint Nicolaas sterft onder het geween van de geestelijkheid en de armen, terwijl engelen zijn ziel naai het
Paradijs opvoeren, (foto Anderson
zelfde woord hoofdzakelijk „geestelijke pew
nen", en de arme jongens in het kuipje kregel
een flinke kruinschering. Gewoonlijk begaat di'
slager of herbergier zijn euveldaad uit eigel
beweging; een paar tooneelstukjes der 11e ei
12e eeuw brachten echter zijn vrouw als hoofd
schuldige voor het voetlicht, en weldra koi
men op de doopvonten van Zedelghem hl
Brugge en van Winchester ln Engeland zien
hoe zij haar man verleidde. In Noorwegen wer<
de misda&d zelfs omgewerkt tot een ongeluk:
drie kinderen, in een tobbe langs het' strand
spelevarend, dreven naar de wijde zee en wer
den door den H. Nicolaas nog bijtijds gered.
Wanneer kunstenaars of hun opdrachtgevers
zich op de legenden iuspireerden wat regel'
was dan moesten hun producten wel zeer
verschillend woTden.
TAFEREELEN.
Het duidelijkst zijn de Nlcolaas-afbeeldiagen,
welke sprekende feiten uit zijn leven of bekende
wonderen voorstellen. Geen enkele bijzonder
heid ontging don kunstenaars. Nu eens ziet
men het pasgeboren kind ln het waschhekken
stevig op de voeten staan en de handjes bid
dend vouwen, tot groote verwondering zijner
moeder en der vroedvrouwen; dan weer welgeTt
de kleine op bepaalde dagen het natuurlijke
voedsel. Als knaap toont hij zich leergierig ln
da school, ot luistert aandachtig naar de ver<
kondiging van Gods woord. Ais jongeling werpt
hij heimelijk rijke aalmoezen door het geopendi
venster om de onschuld van drie arme meIsj-
te redden, maar wordt den derden keer dooT
den gelukkigen vader verrast en bedankt. De
jonge man staat voor de kerkdeur, waar hij
zijn wonderbare keuze verneemt tot bisschop,
of knielt reeds voor het altaar om de wijding
te ontvangen. De bisschop verschijnt op zee aan
graanschippers, en beveelt de lading naar Myra
te brengen, waar hongersnood heerscht, en U
zelf tegenwoordig bij de uitdeeling van he(
koren. In stormgevaar bemoedigt hij de schepe
lingen en belooft redding; bij verlost onschul-
digen uit de gevangenis of onttrekt hen nog oj
het laatste oogenblik aan den beul. Drie ver<
moorden knapen in een kuip schenkt hU he(
leven terug. Een ontroofde jongen, die een jaa^
lang als schenker ln slavernij zuchtte en to|
hem om verlossing bidt, pakt bij bij de harem
draagt hem door de lucht en piaatst hem, mei
schenkkan en presenteerblad nog in de handj
voor zijn blij verraste ouders. Eindelijk sterfi
hij onder het geween van zijn geestelijkheid eij
z'ijn armen, terwijl engelen de schoone zie/
rechtstreeks begeleiden naar het paradijs.
SYMBOLISCHE VOORSTELLINGEN.
Tot deze groep zou men zulke afbeeldingen
kunnen rekenen, die meer geven dan de enkell
attributen, naar inhoud zelfs de tafereelei/
naderen, doch geen bepaald feit uit bet lever
of een enkel wonder uit de legenden voorstel
len. De ontwerpers hebben meer gelet op he|
algemeene karakter van het leven, der legenden
of van de vereering. Bekwame kunstenaar!
plaatsten den heilige op de wolken, door he
melsch licht omstraald en omringd van ztjf
gunstelingende drie meisjes, verloste gevan-
genen en veroordeelden, de herleefde knapen
en soms de verloste schenker. Zoo werd Nico
laas in de kemelsehe .glorie gedacht met d<
bewijzen bij zich van zijn goed hart en huiten
gewone wondermacht.
Een waar meesterstuk als symbolische vnoi*
stelling penseelde Moretto van Brescia. HJ|
laat den Kindervriend eenige schooljongen!
naar den troon der Moeder Gods geleiden
Nicolaas is kaalhoofdig en heeft een korten,
vonden baard op zijn Byzantijnseh. De rijk bei
werkte liturgische kleeding volgt de gewoonte!
der Latijnsche kerk. Ter herinnering aa<
Nicea en de vurige ketterbestrijding draagt eet
der jongens den mijter op do handen, terwijl
een ander het Evangeliëboek en de goude^
hallen met moeite vasthoudt. Achter den Hel
lige dringen nog een paar kinderen naar voren
die hem te good kennen om bij het zien val
dezen bisschop bedeesd weg te schuilen. Niod
laas verzoekt de Moeder Gods, welker grootst/
voorrecht hij Indirect te Nicea verdedigde, zij»
bijzondere beschermelingen te willeb zegenen
Doch Maria brengt de bede over aan haal
Goddelijk Kind.
