HET KERSTFEEST IN DE KUNST.
VAN DE MOZAÏEKEN VAN PALESTINA
TOT REMBRANDT.
WANNEER BEGON MEN DE
GEBOORTE TE VERTOLKEN
DE OUDSTE AFBEELDINGEN.
DE VATEN VAN MONZA.
LATERE ROMANTISEERING.
IN DE MIDDELEEUWEN.
Kerstvoorstelling van een der Italiaansche primitieven, Lorenzo Monaco (Vaticaansche pinacotheekDe voorstelling beperkt
zich tot het mysterie der geboorte zelfRoven den ingang van de grot het stroodak van een stal.
De ampullen vaii Monza zijn in zilver gedreven
en dragen in relict verschillende voorstellingen,
door de kunstenaars gecopieerd.op de mozaïe
ken van de H. Plaatsen. Zij zijn de eerste wer
kelijk verhalende voorstellingen, die het Wes
ten bereikte. De H. Gregorius bad n.l. die am
pullen, welke tot de meest kostbare documen
ten der vroege Christelijke Kunst behooren,
doen vervaardigen en ze aan Tkeodelinde, de
koningin der Lombarden, ten geschenke gege
ven. Maria is op die voorstellingen reeds op
een troon gezeten in de statige lijning der Oos
tersche kunst. Zij heeft het Kindeke op den
schoot en zoowel de herders als de AVijzen be
vinden zich om den troon, doch ook weer de os
en de ezel. De voorstellingen zijn vol blij leven.
De herdertjes dartelen als hun schapen, de
keningen dragen met vreugde kostbare ge
schenken aan. De Oostersche kerk heeft tot op
den huidigen dag den ingeslagen weg niet ver
laten en de monniken van den Mont Athos vol
gen bij het beschilderen van hun kerken nog
steeds de traditioneele voorstellingen, die het
Westen aanvaardde bij den aanvang van den
bloei der Middeleeuwsche kunst.
Men weet wat de Middeleeuwsche kunst, die
der XI en Xlle vooral aan het Oosten verschul
digd is. Zij ving aan in steen te beitelen wat de
Oostersche manuscripten in hun verluchtingen
haar voorhielden. Reeds op den gevel van de
basiliek van Vezelay is de rondboog van het
kleine portaal gevuld met de Visitatie, de Ge
boorte en de Aanbidding door de herders. Wel
dra zal overal waar de romaansche en gotische
monumenten verrijzen en de beeldhouwkunst
zoowel als de glasraamkunst worden aange
wend, om het volk aanschouwelijk iu de heilige
geheimen en de geloofswaarheden te onderrich
ten, het mysterie van Bethlehem worden ver
breid.
En niet alleen de miniaturen der manuscrip
ten dienden als voorheelden, ook het ivoorsnij-
tieven ziet, dan moge het lokale landschap den
achtergrond beinvloed hebben, het essentieele
der voorstellingen is nog getrouw aan de tradi
tie. De os en de ezel behooren tot de voorname
personages; Sint Jozef en Maria zijn behandèld
met allen pracht en het Kindje draagt het tee-
ken van zijn Goddelijken oorsprong en het we
reldkoningschap. Maar ook is vastgehouden aan
de grot, terwijl meestal voor de moeilijke keuze
tusschen grot of stalletje een uitweg is ge
kozen, door den ingang van de grot met een
stroodak te beschutten. Lorenzo Monaco in de
Vaticaansche Pinacotheek, Beato Angelico in
het St. Marcusmuseum te Florence, beperken
zich nog tot het mysterie der Geboorte.
In de Borgiazalen van het Vaticaan zien we
de H. Familie door de aanbiddende engelen
omringd en het tafereel heeft reeds de praal-
lievendheid en den rijkdom in decor en aan
kleeding, die weldra de Kerstvoorstellingen tot
de liefelijkste tafereelen zal gaan maken door
da schilderkunst voortgebracht. Luini heeft in
het Louvre te Parijs een kerstvoorstelling, waar
in de engelen met het Kindeke komen spelen.
En, terwijl de middeleeuwen nog disputen had
den gekend over het dogmatisch toelaatbare,
geeft de kunstenaar thans reeds aan zijn sen
timent in den meest poetischen vorm uiting.
Fabiano, Filippo Lippi, Sodoma, Corregia om
ringen het steeds weelderiger wordend tafereel
met de lieflijkste pastorales en houden ook niet
meer aan de traditioneele voorstelling der her
ders vast, doch hun „herders" zijn de lieden van
het eigen volk, in de gestalten van het eigen ras,
in de kleeding van den eigen tijd. De Vaticaan
sche Pinacotheek is rijk aan dergelijke stuk
ken. Dat van Lorenzo di Niccolo, of van Gio
vanni di Paolo onder de primitieven zijn nog
eenvoudig vergeleken bij de Ghirlandaio's, die
werkelijk van het mysterie een waar tooneel
van omvangrijke ensceneering hebben gemaakt,
waarin zij alle gebeurtenissen uit den Kerst
cyclus zoeken te groepeeren.
Kerstvoorstelling van Ilondthorst Gall
ria Uffizi), voor wien het spel van licht
en schaduw belangrijker was dan het
opivekken van devotie.
nog al de geestdrift van een godvruchtig tijd
perk, maar bij Sodoma en Corregio verdwijn#
reeds de innerlijke overweging en charme ea
gratie vervangen het wijkend geloof. Maar Pe-
rugin schildert weer voor de Chartreuse vaa
Parma het van de vlam van het groote ge
loof getuigend meesterwerk, dat Umbrië heeft
verlaten voor de National Gallery te Monden,
Ook Credl, de lieflijke Florentljn heeft alls
teederheid van zijn ziel gelegd in de aanbid-
ding der herders.
De weelde en uitvoerigheid van het tafereel
van Chirlandaïo hebben de vreemde meesters
zeer getroffen. Vooral die uit het Noorden be
gonnen zeer uiteenloopende voorstellingen te
geven. Het is voldoende om Van der Goes' Aan«
bidding; die zoo zeer verwant is aan die vaa
Ghlrlandaio, .te vergelijken met die van Van
der AVerff, Hondthorst, of met de Spaanscha
meesters als Greco en Murillo om te zien, welke
enorme veranderingen plaats grijpen. Zij gaan
zelfs tot de opoffering van os en ezel, ster en
kribbe en hun herders zijn of zeer romantisch,
of vervangen door ietwat rustieke personages
uit het volk van hun tijd.
De AHaamsche primitieven legden nog in hun
Madonna en engelen, hij aiJe familiariteit van
den tijdgeest, een streven naar juistheid, een
treffende kuischheld, een sereen gevoel. Dat
belette intusschen niet een forsche kunst, zoo
als wel blijkt uit de van der Goes voor het
ziekenhuis van Santa Maria Nuova te Flo
rence, of de Riberia uit het Louvre. Bij de
vlucht der renaissance wordt de piëteit vol
komen opgeofferd aan het picturale en worden
de voorstellingen arm aan die innigheid welke
de Kerstvoorstellingen tot een gebed maakten.
Het mysterie verdwijnt, de familiale lieflijk!,
heid van het gegeven overweegt. Als voorheel
den: de Jan Steen van het museum van Alx,
de Hondthorst van het museum Uffizi te Flo
rence.
En onder den Invloed van het Noorden
maakt ondanks zijn lieflijkheid Murillo het
niet heter. Plet spel van licht en schaduw is
hun belangrijker dan de opwekking der devo
tie.
Welk een weg afgelegd, van de mozaïeken
van Palestina en de reliefs van de ampullen
van Monza tot Rembrandt bijv., die in het
Noorden na de Italiaansche praallievendheid,
weer tracht het hart te ontroeren inplaats van
het oog te verblinden, of een joviaal-teeder
tafereel te geven! En welke onafzienbare rij
van kunstenaars, die zidh in het heerlijk mys
terie hebben ingeleefd, om met de grootste
verscheidenheid van verbeelding met het Ho
sanna der Engelen in te stemmen!
E. K.
1) Kruis en kribben, welk een terrein voor
een redenaar.
2) Een engel kondigt in den nacht den
herders, die hij wekte,
't Wonder van een God, die in eeni
kribbe werd geboren.
Een zeer belangrijk element zou nog in de
volle middeleeuwen het Kersttafereel verleven
digen. Dat was de invloed van de mysteriespe
len, waarin de kunstenaars een model vonden
voor hun afbeeldingen en waarmee ook een be
langrijke vulgarisatie der Gewijde Geschiedenis
gepaard ging. Maar bovendien oefende de hu-
luaniseering der denkbeelden een volkomen her
vormenden invloed. AA'anneer men bijvoorbeeld
do Kerstvoorstellingen der It&llaanscji* prlml*
Kerstvoorstelling aan Jan Steen toegeschreven in het museum te 4Lt. Het mysterie
verdwiFU, de fesm&hle tusJlsjUkéd van fret gegeven oocnceegt.
DER VAM
HEM.
In de groote eeuwen der kunst, toen de beel
dde kunstenaars hun inspiratie zochten in
Jkt den mensch tot eeuwig heil strekt, was
Kerstfeest, de herdenking van het wonder
Vln Bethlehem, het eerste van den cyclus van
*IJftien feesten, waarin de Kerk het leven en
'derven en de verheerlijking van den Heiland
de maatschappij voorhield. AVelk een su-
'leme grootheid hebben de klassieke meesters
jtarin gevonden. Het was alsof zij allen ge
geven waren door wat een Racine deed uit-
f°epen:
Quel champ pour l'orateur, que la chrèclie
I la crolx. 1).
De eerste feestencyclus omvatte: de geboorte
II den stal, de aankondiging aan de herders, de
'anbidding der wijzen, de moord op de onnoozele
J'nderen en de vlucht naar Egypte. De ge
horte en het bezoek der herders worden al
85oedig niet meer gescheiden. Zij correspon
deren daarvoor te nauw met het officie van
dn Kerstdag, de middernachtmis en de dage
raadsmis. En in het verlangen heel het ICerst-
dtmder te omvatten lieten de kunstenaars voor-
N in de middeleeuwen, wijzen en herdertjes ge-
WfctAJdig bij het kribje neerknielen.
In den cyclus van het Kerkelijk jaar zijn bei-
gescheiden en is ook de Kerstcyclus niet
chronologisch samengesteld. Daarom willen wij
ook hetgeen de kunstenaars als de wijzen voor
stellen voor „Driekoningen" bewaren en voor
dit Kerstfeest alleen ons bepalen tot het won
der, dat Delille deed juichen:
Un ange, dans la nuit, aux pasteurs
qu'il éveille,
D'un Dleu né dans la crèche annonce
la merveille. 2).
Wanneer is men begonnen de blijde gebeurte
nis van Bethlehem in de kunst te vertolken?
Ontegenzeglijk zoo spoedig de Kerk haar
roeping van leering ging vervullen. In de cata
comben dus reeds, maar van de teekening waar
mee de jonge Christenkerk het heerlijk geheim
zocht in te prenten, zijn slechts enkele sporen
te vinden. Antieke schilderingen, die de ge
boorte van Christus weergeven zijn niet be
kend.
De oudste afbeeldingen vindt men, en dan nog
slechts uiterst zeldzaam op de sareophagen, op
gegraveerde steenen en in bas-reliefs versierde
voorwerpen. Uit den aard van de zaak waren
die eerste voorstellingen zeer primitief. Doch
al aanstonds geschiedde het weergeven zeer
vrij.
A^erschillende Kerkvaders hadden geschre
ven dat de geboorte van den Godmensch had
plaats gehad in een natuurlijke grot maar de
kunstenaars lieten hun gevoel spreken en meen
den dat de Heiland geboren moest zijn in een
arme hut door zwakke menschenhanden ge
maakt.
Zij hielden echter vast wat de renaissance
geheel zou loslaten aan het Kindeke in wind
selen en zoo zien we reeds op een paar bekende
sareophagen, die het wonder der geboorte weer
geven, een Kindje in windselen in een wieg van
vlechtwerk iu den vorm van een korfje, en
voor een tugurium geplaatst Dit laatste heeft
het stalletje in de Kerstvoorstelling gevoerd,
dat zich door de verdere geschiedenis der kunst
heeft weten te handhaven.
De verschillende mysteries werden al vroeg
gecombineerd en zoo vinden we op de sareopha
gen, op vaatwerk, op camees, al aanstonds de
herdertjes en de wijzen te zamen. Ook de voor
stellingen der personages liepen al dadelijk uit
een. Wat het Kindeke betreft ligt het wel in
windselen, doch het houdt soms bet hoofd bui
ten het kribje, hetwelk opzettelijk te klein is.
Men heeft dat willen verklaren met Lucas IX.
58, („De Zoon des Menschen heeft niets om Ziju
hoofd neer te leggen") wat echter voor een te
gezochten uitleg kan worden gehouden.
Maria en Jozef zijlij °P die vroegste afbeel
dingen niet altijd 'aanwezig maar typisch ge
noeg, de os en de ezel steeds en ook de ster die
boven het hoofd van het Kindeke is aangebracht
en den vorm heeft van een staartkomeet. Zoo.
bevindt op de beroemde sarcophaag van St.
Ambrosius te Milaan het Kindje in windselen
zich alleen, met os, ezel en ster.
Op een zerkenfragment te Rome vindt men
het Kindje met Jozef en Maria, een palmboom
en een halve-maan. En op een camee van de zes
de eeuw is de voorstelling een waar tafereel
geworden en ziet men Jozef gezeten, met het
pallium bedekt, en Maria op een rustbank en
ingewikkeld als een vrouw na haar bevrijding.
Op de sareophagen had men den H. Jozef al
aangetroffen met een lelietwijg in de ecne hand
met de andere naar het Kindeke wijzend, dan
weer gezeten het hoofd steunend op een hand.
Eu Maria, op een afstand van het Kribje, op
een rots gezeten tusschen twee palmboomen
die als een beschuttend en boog elkanders krui
nen samenhouden.
Op een door Bolsarius afgebeelde saeophaag
zien wij het Kindeke weer alleen, met os,
ezel en de ster, zoodat men kan 'zeggen, dat
op de antieke voorstellingen de beide uitver
koren dieren en de ster contant aanwezig zijn
en dat het Kindeke in windselen is gehuld en
voor of ouder een tugurium is geplaatst. AVat de
II. Moedermaagd, den A'oedstervader, de her
ders en de wijzen betreft, néémt de kunst al
aanstonds alle vrijheid.
De herdertjes komen zelden voor op de voor
stellingen der eerste Christen eeuwen. In het
Rome der Catacomben zijn slechts een tweetal
voorbeelden daarvan bekend en ook op de be
graafplaats van Pricillis is een sarcophaag ge
vonden met drie herdertjes, waarvan de een
staande een schaap over de schouders draagt,
de tweede geknield ligt met een schaap in de
amen, do derde overeind staat op een herders
staf steunend, terwijl in de nabijheid een vier
tal schapen op de glooiing loopen. Ook te Arles
in Frankrijk is een sarcophaag gevonden met
een pastorale, n.l. twee herdertjes, die zich met
schapen bij hot kribje ophouden.
IN SYRIË EN BYZANTIUM DE EERSTE
KUNST VOORSTELLINGEN.
De kerstvoorstelling van Luini in het Louvre te Parijs, waarop de engelen met het
Kindeke komen spelen en de kunstenaar zijn sentiment in den meest poetischen
vorm uitdrukt.
werk. Een van de meest curieuse ivoren is dat
van het museum van South Kensington (Lon
den) uit de Xle eeuw, dat ons tegelijkertijd
dp verschijning van den Engel toont, die aan de
herders van Bethlehem de geboorte van den
Messias komt verkondigen en de aanbidding
door de herders in de grot zelf. Dezelfde voor
stelling vinden we terug bij Giotto in de fresco's
van de benedenkerk te Assisië.
AVat het Oosten had gebracht en het Westen
had gebeeldhouwd op de bas-reliefs van de
Santa Casa van Lorette, of de sarcophaag uit
de Ve eeuw van het Museum van Lateranen,
wat de Xlle en XlIIe eeuw hadden aangebracht
op den preekstoel van de doopkapel van Pisa
(Nicolaas Pisano) of de deuren der doopkapel
van Florence (GlUberti), wat de romaansche
kunst in Frankrijk had doen groeien en over
geheel het Westen verbreid, dat alles was de
rijkste leering voor de schilderkunst, die bij
bet naderen van de renaissance de Kerstmys
teries zou gaan weergeven in zoo rijke ver
scheidenheid en met zulke nieuwe elementen,
dat voortaan de Kerstvoorstelling geheel naar
de vrije verbeelding van den kunstenaar zou
worden gegeven en het traditioneele element een
bijna verborgen kern zou blijven.
Maa.r de vlucht, die de picturale uitdrukking
neemt, is niet altijd een wiekslag door diepe
devotie gedragen. Fabiano met precieusen toets,
schildert nog beminnelijke tafereelen die ech
ter pantomimes zijn, waarin een diepe gods
vrucht zich doet aanvoelen. Lippl heeft ook
Het is echter voor de hand liggend, dat de
Kerstvoorstellingen, iu hoofdzaak gelijk blij
vend, in bijkomstigheden uiteenloopende tafe
reelen gingen vertoonen hl de ven-schillende
gebieden, waar de Christelijke kunst ging op
bloeien. Het is niet te Rome, waar men de ont
wikkeling van het Kerstmysterie In de kunst in
die eerste eeuwen moet zoeken. Men mag op
goede gronden aannemen, dat in Syrië en
Byzantium, waar de illustreerkunst en de kunst
der mozaïeken zooveel vroeger een booger
vlucht nam, de Kerstvoorstelling ook rijker in
uitbeelding werd. Een groote gebeurtenis, die
door de gansche Kerk als een wonder werd be
schouwd en den diepsten indruk maakte op de
geheele Christenmaatschappij, zou aan de ont
wikkeling der kunst een geweldigen stoot geven.
Die gebeurtenis was de Kruisvinding en de
ontdekking van het Heilig graf en de grot van
Bethlehem in 326.
Volgens het getuigenis van Eusebius liet St.
Helena boven de grot van Bethlehem een kerk
bouwen, evenals op verschillende andere hei
lige plaatsen. Die kerken werden door de
kunstenaars van Syrië en Byzantium met
mozaïeken versierd, waarvan de voorstellingen
de heilige mysteries, die zich er hadden afge
speeld, in herinnering moesten brengen. Het
bezoek aan de heilige plaatsen zou er toe mede
werken de Kersttafereelen te helpen versprei
den.
Bovendien leende de handschrift verluchting
zich zeer tot een vrijer spel van de verbeelding
en dus tot bet bevorderen van de gevarieerd
heid in de voorstellingen. De kerk van Bethle
hem vertoonde als mozaiek de „aanbidding der
wijzen, die te Nazarethdroeg de „Aankondi
ging aan Maria" en „het bezoek van Maria aan
haar nicht Elisabeth". Boven den Ingang dor
grot, die als het ware de crypte vormde van de
kerk van Bethlehem, was de „Geboorte" aan
gebracht.
erstvoorstelling van Murillo (V aticaanj- welke de enorme verandering demon
teert, die zich in de voorspellingtiwijse vooral na Ghtrlandaio ging afteékenen.
Die Oostersche voorstellingen zijn naar Rome
gekomen door de beroemde vaten van Monza.
en kerstvoorstelling van Domenico Ghirlandaio (Florence), waarop het mysterie
der geboorte reeds tot een tooneel van omvangrijke ensceneering is gemaakt.
