Nu het
tate BinMdm
II;
DE STAD, DIE
BETOOVERT.
-
New-York is een metropool, waarvan het
aanschijn met den dag verandert. De menschen
zwoegen er dag en nacht, zonder onderbreken.
Hun energie en hun vernuft scheppen regel
matig iets nieuws, dat de stad markeert en
lets in haar aspect doet wisselen.
Het nijvere leger van haar zeven millloen
inwoners doorwoelt den grónd tot in alle
hoeken en gaten. En het werpt heuvels op, die
steeds meer doen denken aan bergen. Heuvels
van staal en cement, van glas en marmer.
De menschen verdwijnen, stoffelijk dan ge
sproken natuurlijk. Ze sterven bij duizenden
een ontijdigen dood, afgebeuld door den In
hen levenden drang tot wrochten, tot schep
pen, Zij zijn als het ware de brandstof en de
olie, die de geweldige machine van New-York
voedt en in regelmatigen gang hoüdt.
Maar de werken hunner handen, de heuvels
blijven. En de heuvels wekken weer anderen
op, om het werk van de aan hun taak bezwe
ken zwoegers voort te zetten en ze te over
treffen, in een alles durvende koenheid en
ondernemingslust.
Altlus bedient New-York zich valt de men
schen. Het fascineert hen, ketent hen aan zich,
drijft hen tot steeds grooter prestaties, tot ge
weldiger krachtinspanning. En zoo verandert
New-York, door den greèp, die hét op haar
inwoners heeft.
New-York verandert. De menschen, meenea,
dat het hun werk is. Maar het is New-York
zelf. het ontzaggelijke, geheimzinnige gemeene-
best, dat zich van hen bedient, van hun arbeid,
van hun talenten, om uit te groeien tot de
wonderlijkste stad in deze wonderlijke wereld.
De menschen hebben New-York gestlehtt maar
het product hunner handen heeft zich van hen
meester gemaakt en hen in een knellende
slavernij gebracht.
De man, die zegt, hooger te willen en te
zullen bouwen dan zijn voorgangers, Is fn
waarheid een slaaf van het veêlélschende
New-York, dat hem betoovert, hem Verleidt,
als een sirene en hem alles, wat hij bezit éfl
zich zelf doet wagen bij een onderneming, die
even grootsch is en veelomvattend als éen
oorlog.
New-York groeit en zijn centrum is tot
barstens toe gevuld. Elke vierkante meter moet
er tot het uiterste worden benut. De zaken
wereld zit er op het eiland Manhattan gevan
gen. En de business groeit, vraagt centralisa
tie, drijft tot opeenhooplng.
Hierdoor rijzen de wolkenkrabbers in New-
York uit den grond. En New-York verandert
dermate, dat iemand, die er vijftien jaar ge
leden was, zich nu eerst terdege zal moeten
oriënteeren, wil hij er weer wegwijs wórden.
Dit geldt in mindere mate voor Grooter New-
York. Maar speciaal voor Set zakencentrum,
voor het gebied, dat rond de Wereldvermaarde
[Walistreet ligt.
In drie jaar tijds werden in „Downtown",
waaronder het zooëven genoemde centrum he
kend staat, niet minder dan aöhttien wolken
krabbers bijgebouwd en er zijn er momenteel
ook achttien ln aanbouw. Ze kosten twee hon
derd millloen dollars. En sinds die drie Jaar
tijds ls het begin van den Broadway, den groo
ve koning der wolkenkrabbershet
pieuwe Empire Building gebouw, dat op
l Mei geopend ivordt, van boven af gezien
jlen witten weg, niet langer het domein der
wolkenkrabbers. Walistreet Is het nu. En veel,
;wat rond Walistreet in de schaduw der wolken*
Ikrabbers s'aat, dateert van de laatste vijftien
jaren.
Door het gestadige bouwen van steeds groo-
jter en hooger wolkenkrabbers is Manhattan's
aspect totaal veranderd. De „skyline" heeft 'n
keel ander karakter gekregen. Drie jaar ge
leden waren het Equitable Building, het Singer
[Building, het Transportation Building en het
gemaarde Woolworth Building de dominee-
rende gebouwen in „Downtown" (benedenstad.)
Gebouwen van veertig tot acht en vijftig ver
diepingen. Reuzen. Drie jaar geleden. Reuzen,
ook thans. Doch versohillende van de achttien
nieuwe skyscrapers rijzen hoog boven hen uit
zooals het Manhattan Company building met
zijn één en zeventig verdiepingen. En onder
de wolkenkrabbers In aanbouw, die nu hun
voltooiing naderen, zien we o.a. het prachtige,
witte Irving Trust Company building van vijf
tig verdiepingen, het City Bank Farmers Trust
Company building met negen en vijftig ver
diepingen én het building van Doherty Cy,
met zes en zestig verdiepingen. De achttien
nieuwe wolkenkrabbers Zullen dit jaar gereed
komen
Tusschen 1 Januari 1928 en 1 Januari 1932
zag New-York of zal New-York in totaal zes
en dertig Wolkenkrabbers zien verrijzen. En
dat in het Downtown district, waar nog een
aantal wolkenkrabbers op het program staat.
En wolkenkrabbers staan op het program van
al NéW-York's districten. In het hartje van
Manhattan torenen wolkenkrabbers den hemel
in. En üit de eindelooze huizenrijen der uit
gestrekte woondistricten priemen skyscrapers
bij lage luchten door de wolken. Er worden
woonkazernes gebouwd, die niet zoo heel veel
van de eohte skyscrapers verschillen.
Maar de voor kantoorruimten gebouwde wol
kenkrabbers blijven toch den boventoon voe
ren, in den meest letterlijken zin van 't woord.
En niet ver van het fameuze Times Square
verheffen zich skyscrapers, die hun collega's
van „Downtown" een aardig eind aohter zich
laten.
Men komt er van „Downtown" langs enorme
huizenblokken, die van het grootste deel van
Manhattan een Ware canyon met tallóoze ver
takkingen maken. Als men het Woolworth
building, den Onttroonden koning, Is gepas
seerd, gaat men bijna zonder het op te mer
ken langs het Strijkijzer building (Flatiron),
dat vroeger met het Woolworth-gebouw tot de
merkwaardigste bezienswaardigheden van New
York gerekend werd. En, wanneer men denkt,
dat er aan de huizenmassa's geen eind komt,
ontwaart men de indrukwekkende contouren
van allerlei imponeerende gebouwen, waarvan
we maar alleen het Chanin-building, het News
building, het pompeuze Chrysler building en
het majestatlsche Empire building noemen.
O, verderop, langs het Central Park, staan
nog meer wolkenkrabbers én zooals gezegd,
wolkenkrabbers torenen ln elk deel van New-
York op, doóh de centra van „Downtown" eö
dat tusschen het enorme Pennsylvania en het
niet minder enorme Great Central Station
„Midtown", binnenstad vormen wel de
karakteristieke en de meest imponeerende
verzameling torengebouwen.
De skyscrapers beheerschen de omgeving,
waarin ze staan en, doordat er steeds nieuwe
wolkenkrabbers worden gebouwd, verandert
Nerw-York's aspect elk jaar grondig, krijgt het
stadsbeeld elk Jaar een ander aanzicht. New-
York is New-York door de wolkenkrabbers.
New-York is tevens de stad der wolkenkrabbers
bij uitstek.
Toch werd de eerste wolkenkrabber niet ln
New-Yorlt gebouwd. Die eer komt aan Chicago
toe en de eer van de „uitvinding" der wolken
krabbers hoort rechtens aan een Franschman.
Het was de Fransohe architect Le Duo, die
ln 1880 had geschreven, dat éen gebouw een
stalen geraamte kon hebben, terwijl de steenen
muren slechts zouden dienen, om het geraamte
te omhullen. Amerikaansche architecten, die
in Frankrijk studeerden en mét name W. Jen-
ney, grepen zich aan deze gedachte vast en
in korten tijd werd Le Due's vizloen ln wer
kelijkheid omgezet. De vorderingen der tech
niek maakten dit mogelijk. Portland cement,
Bessemer staal en de lift hieven veie practisdhe
bezwaren op. En 1885 verrees te Chicago de
eerste wolkenkrabber uit de modder. Het was
het Home Insurance building, het eerste ge
bouw, dat niet op zijn muren rustte, maar op
een geraamte van staal.
De eerste wolkenkrabber van New-York was
en ls het St. Paul Building, vier en dertig jaar
geleden op den hoek van B-road en Annstreet
gebouwd. Het le zoowat honderd meter boog
en heel New-York liep uit, om te zien, hoe het
steeds hooger en hooger rees. Iedereen dacht
toen, dat de bouwers niet hooger zouden dur
ven bouwen, Maar het gings sindsdien steeds
crescendo en het is crescendo blijven gaan, tot
economisch* eischen zekere beperkingen aan
den omvang en de grootte van de wolken
krabbers zijn gaan stellen, gelijk dit nu bet
geval is.
De bouwers zijn in New-York betrekkelijk
vrij. De voornaamste bepaling van de bouw-
politle, waarmede Ze rekening moeten houden
is die, welke hun beveelt, in terrassen te bou
wen, zoodat bet licht tot de straten kan door
dringen. Deze bepaling heeft een eind gemaakt
aan de vrees, dat in de toekomst de straten
donkere gangen zouden worden, waarin zich
niemand durfde wagen.
Niet de bouwpolitie, maar de economie stelt
paal en perk. In wolkenkrabbers, waarin tien
duizenden menschen werken of iets te doen
hebben, bestaat uiteraard een verkeer, even
sterk als dat in bet centrum van een flinke
stad. En dit verkeer stelt eischen van ruimte,
van kostbare ruimte, die geen rente oplevert
Hoe grooter de wolkenkrabber, des te grooter
de geen rente opleverende ruimte, die als een
looden last op het flnancieele beheer van den
wolkenkrabber rust. Zoo ls het o.a. met den
luchttoevoer en andere ln een wolkenkrabber
onontbeerlijke dingen. Indien biervoor geen
afdoende oplossingen gevonden worden, zullen
de wolkenkrabbers van zes honderd meter
hoogte en twee honderd verdiepingen voorloo-
pig wel ln het verschiet blijven. Er zit aan
zulke reuzen te veel rast.
De liften vormen nu al reeds ln het reus
achtige probleem, dat een wolkenkrabber zijn
bouwers stelt, een probleem op zich zelf. Maar
dit probleem is tot dus
ver in elkeu nieuwen
wolkenkrabber op schit
terender wijze opgelost,
Do liften gaan omhoog,
de lucht ln, maar tevens
omlaag, diep den grond
in. Elke wolkenkrabber,
elk groot pand heeft
zijn basement en daarin
vindt men winkels, kan
tore^ etc. In Manhattan
cijfers zeggen veel en
weinig gaan 30.353
liften per dag en naobt
In duizelingwekkende
vaart op en neer, zool
wart 12.150.000 meneohen
per dag vervoerend
De vestibule van een
wolkenkrabber, waar de
liften hun hoofdstation
hebben, is iets heel won
derlijks en in den aan
vang iets verbijsterends.
Ze doet eerst denken aan
een paleis. Marmer en
verguldsel blinken in
het licht van koninklijke
lampen. Zoo alen We b,v,
de vestibule van helt
Woolworth building.
Het ls alsof we ons
in de hal van één dér
groote bioscopen van
Broadway bevinden. Pa-
ramount of Roxy Theater. Gegalonneerde, in
zware jassen gehulde lakeien staan klaar om
bezoekers inlichtingen te geven en huü te Ver
tellen, hoe hun weg te vinden ln het laby
rinth, dat zich om, boven en onder de vesti
bule uitstrekt, ongezien, maar zich niet in
het minst manifesteerend door den stortvloed
van af en aansnellende menschen, die onop
houdelijk dóór de zich regelmatig openende
monden van de liften verzwolgen of uitgespogen
worden.
Electrisch verlichte cijfers geven aan, waar
de lift zich bevindt op zijn tocht naaf boven
of beneden, Men kan dit in dé vestibule Van
alle liften controleeren. Er zijn expressliftên
en locaalliften, Deze levert de menschen ver
dieping na verdieping af, gene stijgt ineens tot
de vijftiende en de dertigste verdieping enz.
Ook in de lift kan men zien, welke verdie
ping mén nadert. Dê liftboy, meestal een neger
en in de groote warenhuizen b.v. zijn het in
coquette livreien gekleed© negermeisjes, be
hoeft niet eens het getal van de verdieping
af te roepen Het heftig opvlammende roode
lichtje achter het cijfer zegt het overduidelijk
De liften gaan met groote snelheid. In de
nieuwste wolkenkrabbers leggen ze meer dan
drie honderd meter in de minuut af en men
kan dit voelen ook,
In den aanvang staat een vreemdeling in
New-York even beduusd in zoo'n pompeuze
vestibule, die in aankleeding voor geen enkei
paleis onderdoet. Hij staat beduusd, doch
slechts even, want de elleböogstooten van langs
hem heen snellende, altijd haastige lieden bren
gen hem gauw tot bezinning. En hij stapt aar
zelend een lift binnen, wordt door de opdrin
gende liefhebbers in een hoek geduwd en krijgt
nauwelijks tijd; zich er over' te verwonderen,
dat niemand op hem let, niemand om een
kaartje of zooiets vraagt, niemand informeert,
waar hij wezen wil en de omstanders tusschen
een knauw op hun stuk kauwgummi door kort
en bevelend een nummer zeggen, alsof ze voor
het gratis ritje duur betaald hebben.
De lift bereikt in een ommezien het hoogste
punt en de liftboy draalt zich, gebelgd naar
den vreemdeling, die daar gewoon blijft staan,
terwijl de lift toch niet verder gaat. Op diens
vraag naar het een of ander kantoor antwoordt
hfl kortaf. We zijn immers in de buurt van
Walistreet, waar tijd, meer dun waar ook in
New-York, geld is. „Links af, tweede blpk,
derde deur", zegt hij. De deuren van de lift
sluiten zich her
metisch en ge-
ruisehloos en do
cijfers boven de
deur geven aan,
hoe su ed de ne
ger valt. Vóórdat
de vreemdeling
zloh heeft ge
oriënteerd, wordt
hij opzij gedron
gen en kijkt hij
ln het verbaasde
gezicht van dien
neger, die inmid
dels alweer een.
terugreis uit en
een heenreis naar
de hooger sferen
heeft gemaakt-
De vreemdeling
heeft echter spoe
dig weer het go
vt^ alsof hij in
een stille straat
van een uitge
storven stad
staat
Lang», schier
eindelooze, bree-
de gangen voe
ren naar rechts
en naar links.
Boven de Crysler- en Chanin-gebouwen
rechts het Woolworth-gebouw, en links
een typisch kijkje op een aantal van de
oudere wolkenkrabbers.
Het is er rustig als op een heide. Nu
en dan klinkt uit de verte voetgeschulfel
én hoort men eenig gerucht, als de lift
een nieuwe lading uitwerpt. Het is dood
stil, maar wanneer men langs de tallooze,
genummerde deuren gaat de nummers loo-
pen in de duizenden komt nu en dan, bij het
opengaan van zóo'n deur, als een lawine van
rumoer het geratel van schrijfmachines naar
buiten. Er werkt in den wolkenkrabber een
heel volk van kantoorbedienden én zaken
lieden, netjes verdeeld en opgestapeld in vier
kante kantoren, die vooral in de oudere wolken
krabbers den heelen dag kunstlicht noodig
hebben. Evenais aan den buitenkant, waar de
rijen ruiten gelijkmatig naast en boven elkaar
liggen als de cellen in een honigraat, zijn ook
de kantoren precies afgepast en wetenschappe
lijk naast en in elkander gezet, zoodat er geen
speld tusschen valt te krijgen.
En welk een massa menschen hier den hee
len dag en een groot deel van nacht en avond
zwoegen, ziet men bij hert uitgaan der kanto
ren. Dan vindt er een ware exodus plaats, een
exodus van door de modemagazijnen juist op
maat geknipte kantoorheeren en kantoordames,
de heerett met bolhoedje en wit boordje (de
,Ywhite collar people", witte boordenmenschen,
vormen in Amerika een apart ras), de dames
in do nieuwste snufjes, zoo&ls die door de
groote magazijnen ais Macy, Abraham Straus
etc. voor de lente Zijn gedecreteerd. Onnoodlg
te zeggen, dat liooge hakjes en gepoederde
neusjes de voornaamste kenmerken der dames
zijn, in analogie met de bolhoedjes en de slob
kousen der heeren.
Op den sluitingstijd der kantoren is de ves
tibule van een wolkenkrabber een verstoord
mierennest. De liften suizen af en aan. Ze
vervullen de functie van haringvaten en de
liftboy heeft dan zelf ook meer van een haring
dan van een haringpakker. Dan is de plechtige
stilte van een paleis ver te zoeken en reali
seert men zich overduidelijk, dat men 2lch in
een paleis van god Mercurius bevindt, in een
vesting van koning Business, die wel de macht,
maar niet de waardigheid van een koning be
zit.
Neen, men vindt in de wolkenkrabbers geen
koninklijke waardigheid. Maar op hun hoogste
punt bieden ze een koninklijk vergezicht, kan
men Heerschouwen op een koninklijke stilte,
waarin zich de aangrenzende wolkenkrabbers
vorstel tik verheffen, zich zichtbaar bewust, dat
ze elk een koninklijk vermogen vertegenwoor
digen.
Omdat we New-York van zoo boog mogelijk
willen zien, nemen we in „Midtown", de binnen
stad, de lift naar de een en zeventigste ver
dieping van het fantastische Chrysler Buil
ding, dat door den één hemelhoog geprezen
wordt, door den ander tot dn bet diepste der
diepten verfoeid. De vestibule, die we betreden,
de „lobby", pronkt met een bekleeding van
prachtig marmer. De entree van dit paleis van
den handel ls waarlijk Indrukwekkend. En op
de één en zeventigste verdieping belanden we
in het observatorium, een fraai verdeelde
ruimte van een als dof zilver glinsterend me
taal en glas. Van hieruit ziet men New-York
als speelgoed aan zijn voeten liggen. Manhat
tan, dat New-York haar naam van stad der
wolkenkrabbers geeft en verder de uitgestrekte
wijken als Brooklyn, Hoboken, Bronx, Yonkers
etc. etc,, élk een stad op zichzelf.
In het observatorium, dat aan een ge-
styleerde grot doet denken, staat bijna onop
gemerkt een glazen kastje. En hierin liggen de
gereedschappen, die de jonge bankwerker
Chrysler Zelf maakte, wijl hij geen geld bezat,
om zé te kóopen. De jonge Chrysler schijnt
een voorgevoel gehad te hebben van zijn toe
komstige grootheid. Hij heeft die werktuigen
althans trouw bewaard en nu is hij er
trotscher op dan op zijn kostbare verzameling
Oostersche tapijten en zeldzame prenten. Ze
vormen intusBehen een zonderlinge tegenstel
ling, deze gereedschappen. Want de jonge
Chrysler zou het nooit zoover hebben gebracht,
indien hij Zijn gereedschappen was blijven
hanteeren. Booze tongen fluisteren, dat hij
meer millioenen heeft bijeengezameld met het
speculeefen in Walistreet dan met het bouwen
van automobielen.
We zullen ons niet door dergelijke afgunstige
influisteringen laten afleiden en genieten
van het onvergelijkelijke panorama, dat zich
daar drie honderd meter beneden ons uitstrekt.
Het panorama yan een millioenenstad, van de
wonderlijkste stad der wereld, van de stad
der wolkenkrabbers. En deze stad, deze
metropool, product van Amerikaansche nuchter
heid en Amerikaansche zakelijkheid, herinnert
ons opeens aan een Oostersche stad. Nu, ter
wijl we op de omringende wolkenkrabbers
neerblikken, zien we het panorama van
Kairouan vóór ons, dat we bewondeTden van
de minaret van de groote moskee, van de
groote moskee van Noord-Afrika's Mekka, in
het hartje van Tunis.
Het komt misschien, Omdat de wolken
krabbers, opstekend uit de huizenmassa, werke
lijk iets van minaretten hebben. Ómdat de
nieuwere skyscrapers wit zijn, net als de
moskeeën en de huizen der broederschappen
Van Kairouan. Omdat de huizenmassa in hun
tnet geel doorweven rosé doen denken aan
het door de zon geteisterde zand van de
woestijn rond die stad in het hart van Noord-
Afrika en de Hudson en de Oceaan van drie
honderd meter hoogte denzelfden indruk wek
ken als de onder water geloopen vlakten, de
zoute moerassen in de omgeving van
Kairouan
Wonderlijk, deze gelijkenis, die de onmete
lijke contrasten van de werkelijkheid mas
keert. Maar er is een gelijkenis. We veTgissen
ons niet, vinden eerder een bevestiging, wan
neer we in het verleden teruggaan. Deze ge
lijkenis is één der vele Wonderen van do
wonderlijkste stad ter wereld
We moeten afdaleti uit hooger sferen.
Vlakbij zien we den toren van het Empire
State Building, dat Chrysler's droom ver
nietigd heeft. Alfred Smith, evenals Chrysler
een Zoon van arme ouders, kan thans naar de
eer dingen, deu hoogsten wolkenkrabber ter
wereld te hebben gebouwd.
En hij heeft het gedaan in een minimum
van tijd en met een maximum van kunnen.
Het Empire State Buil
ding is het nieuwste
wonder van New-York.
Het wordt op 1 Mei
geopend, opengezet
voor duizenden huur
ders, na een record
tijd voor den bouw,
oen recordtijd, die de
bouwvakarbeiders van
Amerika schier tot
wanhoop heeft ge
bracht.
Op 30 Augustus 1929
kondigde Alfred Smith
aan, dat op den grand,
waarop het Waldorf
AisttwriEv-Hobel stond,
's werelds grootst© kan
toorgebouw aou worden
opgericht. De afbraak
van het hotel begon op
1 October van hetzelf
de jaar en men was
daarmede 12 Maart
1930 gereed. Op 5 Juni
begon men het geraam
te met muren op te
vuilüen en op 15 Sep
tember d.a.v. werd hot
laatste staal voor do
zes-en.itaehtigste ver
dieping aangebracht.
Op 13 November werd
de laatste hand aan het
metselwerk gelegd en
met de bekleeding van
het interieur begonnen.
In ruiin een jaar was
het grootste gebouw van de wereld neergezet
en voor het betrekken gereed gemaakt. De
nieuwste technische snufjes werden toegepast
en het modernste is wel de ankermast voor
luchtschepen, die tevens een baken is, welks
lichtbundels door wolken en mist kunnen
dringen.
Het laat zich begrijpen, dat voor het Empire
State Building reusachtige massa's bouw
materiaal zijn gebruikt. We zullen het maar
niet opsommen. Men krijgt al een idee, door te
lezen, dat er voor de oogverblindende hoofd
ingangen 10.000 vierkante vóeten marnier is
gebruikt en 300.000 vierkante voet marmer
vaU mindere kwaliteit voor de corridors, lift-
vestibules en vloeren.- De totaalkosten zijn
ruim twee honderd millioen dollar. Men heeft
Het beursgebouw in Walistreet.
er op een oppervlakte van 83.860 vierkante
voeten aan verhuurbare, dus rente opbrengen
de ruimte van 2.158.000 vierkante voeten ver
kregen.
Thans domineert het Empire State Building
New-York, de stad, waarin zich de helft van
al de wolkenkrabbers in heel de Vereenigde
Staten verheft. Reeds hebben de New-Yorkers
er een luchtschip om heen zien zweven, pogend,
kan den ankermast te ankeren. Dèt was een
toekomstbeeld. Voor de rest is alles werke
lijkheid en leven. Het Empire State Building
is in zijn prachtige, strakke schoonheid één
der moderne zeven wereldwonderen geworden
en het zal, naar deskundigen verzekeren, het
grootste gebouw ter wereld blijven.
Neerblikkend op het ln de verte liggende
Woolworth building, den onttroonden koning,
staat daar het Empire State building, de
nieuwe koning, beheerscher van „Midtown" en
van heel New-York, ver uitstekend boven de
stad der wolkenkrabbers,, die 's avonds, bij
zonsondergang, sprookjesachtig mooi kan zyn
en, van zee uit gezien, tegen den horizon af-
geteekend ligt als honderd torenig kasteel uit
Duizend en Een Nacht. Het Empire State
Building staat daar, overdag glinsterend in
marmer en metaal, des nachts stralend van
verblindend electrisch licht, dat uit de dui
zenden vensters valt.
N e w-Y ort
C. P. M. H.
De eerste Nederlandsche wolkenkrabbers: het electriciteits-
gebouw te Rotterdam en het flatgebouw aan het Dan. WiU
ünkplein te Amsterdam
