IN BOSTONS BINNENSTAD GROEIT GRAS DE STRATEN
Gouden „SHOPPING CENTERS" bedreigen
HET STAAT VOOR DE DEUR:
city's met ondergang en
dlClltge t immer de Winkels R ^am(Z) - Mariahoeve - Beverwijk
IEH8FT!
m
Sinaasappelenkoopman vond de wijsheid
van Perzische markt
"VER-
KE-
1
m
S
THEO
B^B|
ifliï
-h 1 e -■ "I 1 Amstelveen Eindhoven - Osdorp
B.sp.smm
Grote zaken op
instorten?
LEFÈVRE
SBlilPil
mmm
w w;
VB
ZATERDAG 22 APRIL 1961
Sal:
Elf jaar terug besloot Sam de sinaasappelen-
venter in de binnenstad van Cincinnati
(Ohio) uit zijn stalletje te trekken. Hij
dankte zijn bestaantje aan de gewodnte van-
Amerikanen, die, anders dan wij met onze bloe
men, fruit voor hun echtgenotes mee naar huis
hemen. Maar het was in Cincinnati zo druk ge-
Worden dat de auto's niet meer mochten stoppen
bij Sam. Hij verhuisde naar de verlatenheid
buiten de stad, zette op een groot stuk grond
langs de brede autoweg een simpele nissenhut
heer en zag al spoedig de wagens afzwenken naar
zijn terrein. Binnen een week waagde Sam het
grotere sinaasappelen'voor de zelfde prijs te ver
kopen, een maand later nam hij er bananen en
ananas bij. De zaken gingen beter dan ooit. Hij
moest er nog eeri paar nissenhutten bij zetten,
Wat niet hinderde, want hier was de grond spot
goedkoop en ruim. Sam was niet met zijn fruit
getrouwd. Hij stalde andere levensmiddelen uit,
Probeerde het met parfum, met shawls, speelgoed,
yan alles, en deed het moeiteloos van de hand,
in een overrompelend omzettempo. Elk nieuw
artikel bespaarde zijn talloze klanten een verve
lende reis en een langdurig oponthoud in de
onmogelijk geworden stad. Nog voor het jaar
verstreken was, hadden zich andere winkeliers
in de buurt van Sam langs de autoweg geïnstal
leerd. Sajn had de stoot gegeven tot het eerste
shopping-center van Amerika. Dat is elf jaar
geleden. Er zijn er nu 'bijna vierduizend aan de
rand van grote Amerikaanse steden, vaak wan
gedrochten voor ieder die gevoelig is voor lijnen-
en kleurenharmonie, maar dorado's voor de koper
en goudmijnen voor de zakenman. De gevolgen
voor de binnensteden zijn echter afschuwelijk. In
Boston groeit het gras in de winkelstraten. De
ooit grandioze 42-Street van New York is leeg
als een provinciale weg, Time Square is in de tijd
van enkele jaren gedegenereerd. Overal in de
city's vindt men dichtgespijkerde warenhuizen,
verlaten winkels en ruïneuze torengarages. „For
lease for 1 dollar" kan men duizendvoudig lezen:
voor niets te huur. Grondprijzen die in de bin
nenstad op duizend dollar per meter lagen, zijn
gekelderd tot tweehonderd dollar.
Etsen van Goya in
„Aemstelle"
C.V.P. TEGE
wisLÖic^Lj
r ir
§S£hH
Triptiek voor moord
■èBÉMi'f l'/
Dit is Gard.ensta.te Plaza, een shopping-center in New Jersey dat nabij een woongebied met een miljoen inwoners ligt. De parkeerruimte kan achtduizend
auto's plaats bieden en hêt getal dat er elk uur te vinden is, ligt meestal niet ver daaronder. In het verkoopgedeelte steken da- drie warenhuizen even boven het
Oeheel van winkels en supermarkets uit. Zo besloten is het hier, dat men vanuit de lucht nauwelijks iets ziet van de straatjes, galerijen, passades en zitjes.
t'eirt-uni af van het shopping-center,
vv. daar rusten nog enkele woonlagen
hef. warenhuis en vindt men in do
onmiddellijke nabijheid kolossale flat*
.pbotiwen. Voor het aanzien van Am
stelveen is zulks bevorderlijk, maar de
winkelier wordt tegen zijn zin opge
scheept met dikke pilaren en liftkokers,
dure installaties, etc. De woningen zijn
ook in strijd met een ander principe
van het Amerikaanse shopping-center,
namelijk een semi-permanente bouw.
Men wil ook hier gaandeweg af van
het idee dat een warenhuis een monu
ment moet zijn en een veel bezochte
winkel een snoeperig en kostbaar won-
derwerkje. Verkoopmethoden, opslag
technieken en dergelijke kunnen heden
ten dage in een ommezien totaal ver
anderen, zodat de winkelier moet ver
bouwen. M%n is niet helderziend en
vindt voor ieder shopping-center niet
direct de goede vorm, die voor vele
tientallen jaren geldt, vandaar het
voorzichtige semi-permanente karak
ter: hoogstens voor twintig jaar. Es
thetisch, althans in Amerika, oen hor
reur, maar wat Nederland betreft mag
men misschien hopen op knappe ar
chitectonische tussenoplossingen.
Do kardinale figuur in con shopping-
center is volgens de heer Van der Wal
de promotor. In Amerika ging aanvan
kelijk de overheid leidend te werk,
maar in haar politieke en planologische
overwegingen had de zakenman geen
stem. Daarna deden de zakenlieden het
zelf, maar zjj zaten elkaar in de weg,
hadden niet do goede contacten en
lapten de grote planologie wel eens
aan hun laars. Maar de promotor, die
genoeg bouwer was om samen met
architecten en aannemers aan het
werk te kunnen gaan, die contacten
had voor de financiering met grote in
stellingen, die het juiste patroon van
•.varenhuizen en winkels lormde en
overlegde met de overheid, stond in
het midden van het krachtlijnen veld.
Op hem rustte de taak de trek naar
liet centrum op te roepen en met aller
lei middelen te handhaven. Hij was
degene die voor allen naar huiten trad,
waar dat nodig was,
De moderne Amerikaanse doctrine
tangaande shopping-centers is een
succes. Altijd pnden die enorme par
keerplaateen uit van glanzend staal cn
chroom. Binnen is er van 's morgens
vroeg tot 's avonds laat (in sommige
centers zelfs ook de hele nacht) pre
cies die drukte, die de kopers als en
tourage verlangen. Het moet doenlijk
zijn het Amerikaanse patroon in Ne
derlandse verhoudingen te plaatsen.
Dan is het verder nog een kwestie van
marktonderzoek, relaties met beleg
gers en winkelbedrijven, grondprijzen,
reciamekunde en samenwerking om
ook winstgevende Nederlandse shopp
ing-centers te kunnen bouwen. Pas ver
schenen studies, zoals onder meer van
de Stichting voor Economisch onder
zoek der Universiteit van Amsterdam
onder leiding van prof. dr. J. F. Hac-
coü, tenen aan dat er voor deze aan
gelegenheid in Nederland al aandacht
bestaat. Voor de huidige plannen kan
men een goed succes verwachten, hoe
wel sommigen zich afvragen of het
Eindhovense project niet louter een
verdubbeling is van de nabije bestaan
de winkelbezetting in de binnenstad.
En sommigen vragen zich ook af of
het plan voor Rotterdam-Zuid met het
gewaagde ontwerp van ir. C. van Tra
AMSTERDAM, 21 april In de ge
meentelijke expositiezaal „Aemstelle'
te Amsterdam zal prof. dr. van Dan za
terdag 29 april een tentoonstelling van
de etsen van de Spaanse schilder Goya
openen, getiteld „De verschrikkingen
van de oorlog".
niet te duur wordt om interesse te vin
den bjj de winkelbedrijven.
Door zijn succes kan het shopping-
center de moordenaar worden van de
city, hetgeen ten koste van alles ver
meden moet worden.
Men rent, zo voorspelt de heer Van
der Wal, het droevige Amerikaanse lot
tegemoet, als nu niet overgegaan
wordt tot sanering van de binnenstad,
tot het aanleggen van brede toegangs
wegen, parkeergelegenheid, etc. Er
moeten daarbij offers worden gebracht
om te voorkomen dat men straks met
een geruïneerde, levenloze city zit.
Voorts moet ei ingegrepen worden als
ondernemers uit misschien opportunis
tische overwegingen een te groot
shopping-center willen bouwen, waar
mee ze niet alleen het publiek uit de
omgeving trekken, maar ook uit veel
verder gelegen wijken, met een eigen
redelijk geoutilleerde winkelstand, die
echter nog wat tijd nodig heeft om zich
aan de modernste eisen aan te passen.
De warenhuizen van V. en D. hebben
steeds de grote woonwijken voor nieu
we vestigingen opgezocht. Het is dus
niet vreemd dat V. en D. zich als een
van de eerste grote zaken in het
nieuwe centrum van Amstelveen heb
ben gevestigd, zoals zij ook op vijf
andere plaatsen in de conglomeratie-
Amsterdam vertegenwoordigd zijn. Maar
ook de Bijenkorf gaat nu naar Amstel
veen, en waarschijnlijk eveneens naar
Eindhoven: en de Bijenkorf huldigde
steeds (in Amsterdam, Rotterdam en
Den Haag) het principe: het publiek
komt wel naar ons machtige bolwerk
toe. De inzichten zijn blijkbaar aan het
veranderen en, vergissen wij ons niet,
dan steekt daar ook de vrees voor een
uitstervende binnenstad achter.
City en shopping-centers kunnen ze
ker naast elkaar bestaan, als de bin
nenstad maar toegankelijk is. De bin
nenstad heeft ook zoveel voor, ontstaan
als zij is uit de wijsheid van de evolu
erende eeuwen. Ze ligt van nature
centraal, is door al hun aspecten boei-
end en sfeervol en heeft door de tra
ditie een vaste plaats gekregen in het
denken en de gedragingen van de
mensen. De city kan waardevol blijven
als men er ook exclusieve artikelen en
specialiteiten kan vinden, want daar
voor is in de op de massa ingestelde
shopping-centers weinig plaats. Meest
al zijn in de city het station en de
bushaltes gelegen, waardoor ook veel
publiek van buiten als klant behouden
kan blijven.
Valt er bij drastisch ingrijpen aan
het behoud van de binnenstad nog
iets te doen, dodelijk is de aanval
van het shopping-center op de zwak
ke zaken in de buurten. Dat mag de
overheid wel eens bedenken als zij,
de gewoonte getrouw, winkels situ
eert in de hoeken van flatgebouwen
en in kleinere woonwijken. Onder de
middenstanders zullen zeker slacht
offers vallen. Misschien kan men
velen van hen aanraden een baan te
zoeken als afdelingschef in een wa
renhuis van het nieuwe shopping-
center, dat doorgaans naarstig naar
personeel speurt. Misschien moeten
zij zich wagen aan een nieuwe zaak
in het shopping-center. Daar zijn veel
kleinere winkels nodig, ondanks de
van alles voorziene warenhuizen.
Wat deze winkels moeten bieden is
echter de betere kwaliteit, het ge
specialiseerde assortiment en de per
soonlijke bediening, waarop velen al
tijd prijs zullen stellen.
Deze en nog velerlei andere vraag
stukken leeft Sam uit Cincinnati ont
ketend. Hij was een slim koopman,
maar geen genie. Deze ontwikkeling
zat in de lucht.
HENK SUER
'--.ir.-:.
*v
ïn de dagen dat Sam verhuisde zaten
21 Rotterdam de architecten Van de
°roek en Bakema gebogen over hun
Jykeningen voor de Lijnbaan. Wat zij
T'lden bouwen, heette nog gewoon win-
?-lcentrum. Het ontwerp getuigde van
vooruitziende blik, maar het had
jyot het shopping-center nog niet zo
Y'S veel van doen. Het shopping-center
5*aat nu echter voor de Nederlandse
*JeUr. Amstelveen heeft van de week
stuk winkelcentrum geopend,
™aarin al tal van Amerikaanse ideeën
verwerkt zijn. Het lonkt naar enige
honderdduizenden Amsterdammers. In
he tuinstad Osdorp is men aan een
°?ortgelijk enorm project begonnen en
^en heeft de tuinstedelingen al aan
gekondigd dat voor hen straks een trip
haar de propvolle Amsterdamse bin-
tThstad niet meer nodig is. In Den
gaag zal Zwolsma tegenover Huis ten
??sch Mariahoeve bouwen met een
jhhkelcentrum van veertig miljoen:
traks trekpleister voor de Hagenaars
v1 de> bewoners van Leidschendam,
v,?orburg (Wilsveen?! en Wassenaar,
r'hdhoven wil bij zijn station waren-
'hizen en winkels in een centrum bij-
li®11 zetten. Rotterdam heeft een stout
moedig gemeentelijk plan op tafel ge-
,hgd, voor het Zuidplein, bi] het voor
hoge eindpunt van de metro. Het
aoet een indrukwekkend geheel wor-
met beneden de auto's en „op
hveau" de bedrijven. Plannen voor een
„hhpping-eenter zijn er ook tussen Be-
-®rMjk en Heemskerk in, welke ge-
uhhenten een samenvoeging boven het
h°td hangt, waardoor ze het zwaarte-
jYnt van de IJmond worden. Wij zou-
h-h de ljjst langer kunnen maken.
»n^W6e S'ote vragen rijzen. Zullen de
Pph-nne kapitalen die in shopping-
opV s gestoken worden bun buten
^leveren? En^ wat staat onze benauw-
overdrukke winkelcentra in de bin-
Ulj'l'eden te wachten? Treuren wij
Kó? een verlaten, noodlijdende
hip, rstraat, dichtgespijkerde waren-
rai5ei1 en modemagazijnen aan Dam-
/'n Rokin, een Eeidsestraat op in-
«e r"'n? ;iet spookachtige Amorikaan-
hvorikbeeld bedreigt ons. Op een
fcvtK lla weet hier nog niemand
R JMste van shopping-centers en hun
Ce. gen. (Volgende maand vertrekt
regeringscommissie naar de V. S.
hietlf 'kijken eindelijk!) City's
el hun intense nering, hun historische
en culturele waarde mogen met ge
slachtofferd worden. Een city is het
bindende en leidende element in een
stad, heeft door zijn ligging en zijn
beproefde organische groei onvervang
bare eigenschappen. In Amerika, waar
de teugelloos gegroeide shopping-cen
ters overal de city ontkracht hebben,
ervaart men de ellende. Hier en daar
slaat men de weg terug in. En dat
kan nu, want de grond in de city is
zo weinig waard geworden, dat men
nu uitgebreid kan saneren, toegangs
wegen en parkeerruimten aanleggen en
winkelwijken moderniseren. Men zal de
binnensteden herbouwen, maar vraag
straks niet hoeveel leed. moeite en
miljarden hieraan verspild zijn.
Twee vragen dus. Voor de beant
woording hebben wij ons onder meer
gewend tot de heer A. van der Wal,
directeur van de N.V. Algemene Bouw-
ccntrale te Amstelveen. H« is promo
tor \an shopping-centers en als zodanig
betrokken bij dat deel van het grote
winkelcentrum van Amstelveen, waar
van de bouw door het Algemeen Mijn
werkersfonds gefinancierd is. De heer
Van der Wal heeft uitvoerig de situatie
in Zweden en de Verenigde Staten be
studeerd en met succes getracht een
aantal Nederlandse belanghebbenden
naar het buitenland te tronen om ze
met hun neus op de feiten te drukken.
Zelf heeft hij nog met big bosses van
immense Amerikaanse warenhuizen en
winkelbedrijven, en bouwers en zaken
lieden uit andere landen een cursus
over Amerikaanse shopping-centers ge
volgd.
Shopping-centers zijn uit de nood ge
boren. Sam moest weg, want de wegen
naar zijn sinaasappelen waren door het
verkeer gebarricadeerd. Dat geldt
langzamerhand ook voor Nederland.
Onze autodichtheid is één auto op zes
tien inwoners, het wordt ontstellend
veel drukker. De huisvrouw, gaat 's za
terdags met haar man in de auto in
kopen voor een week doen. Vrouwen
werken meer en meer, willen er tussen
de bedrijven door even op uit, liefst
met de auto, om snel het benodigde
in te slaan. De drukte verhindert zowel
snel als rustig winkelen. De binnenstad
met zijn vele zaken noopt bovendien
tot een winkel-in en winkel-uit; voor
wie haast heeft duurt dat te lang. De
winkeliers beseffen dit wel. Ze willen
best overschakelen op super-markets
en zelfbediening, ze hebben tekort aan
personeel, of slecht personeel, wat nog
naarder is dan geen hulp. Maar dat
lukt hun niet. Grootscheepse verande
ring wordt hun niet altijd toegestaan
door de overheid. De binnensteden zijn
dichtgegroeid. De grondprijzen zijn as-
PP 'TS-y '2. "üsküsk-
Ironomisch hoog: geen ruimte voor
uitbreiding cn verbouwing op grote
schaal. Er zijn tal van tendenzen, die
tot koerswijziging dwingen, maar in de
city valt er niet aan te beginnen.
De winkelier wil eruit, om aan de
gewijzigde koopgewoonten tegemoet te
komen, om alle calegorie;;r kopers te
vreden te stellen en de barricades te
ontvluchten. Buiten de stad is er meet
ruimte, de grond is er veel gocdkopei
dan in de jity. Voor de haastigen wil
hij de super-markets bouwen met de
zelfbediening, voor degenen di" meci
tijd hebben wil hij iets aantrekkelijks
laten verrijzen, met een kermis-achtige
crèche waar de moeders niet meer
naar hun kinderen hoeven om te zien
met een zitje om uit te blazen en te
genieten van de drukte, met een vei
scheidenheid van zaken en met uitvoe
rige keuzemogelijkheden in prijs er?
kwaliteit.
Dit is niet zo moeilijk te bedenken;
trouwens, lang voor Sam mot zijn si
naasappelen waren er al de Indische
pussar en de Perzische markt (afge
zien van de parkeerplaatsen), waar di<
moderne bedenksels eeuwenoud ge
meengoed waren. Maar de nieuw i
Amerikaanse formule voor eer.
shopping-center is specialeuiwcrk
zoals ziekenhuis- of sluizenbouw dat
is. Zowel organisatorisch, economise!
ais architectonisch komt er veel bi
kijken, wil men het center tot eei
succes maken. Hot shopping-center is
één houwconceptie, markant, afgc
scheiden van andere wijken en, wai
het vcrkoopgedeelte aangaat, sfeorvo
en besloten. Het bestaat uit een ge
makkelijk bereikbaar terrein, waarvai
verreweg het grootste deel parkeer
ruimte is, let wel: een eigen parkcei
ruimte die niet ook nog moet dienei
voor schouwburg en concertgebouw
(zoals bij de Lijnbaan) of het statio'
(zoals in Eindhoven). In het verkoop
gebied is er geen voertuigenverkeer
Het shopping-center heeft een eigei
naam. (De burgemeester van Dei
Haag heeft voor het Haagse pro,je'
al „Sinkelsehap" voorgesteld.) Er zij;
één tot vier warenhuizen aangetrokke
annex super-markets, en tientaUei
zorgvuldig op hun assortiment en pre
dukten-kwaliteit geselecteerde win
kcls. Afhankelijk van de grootte vind.
men in een center één of meer restau
rants, cafe s, bioscopen, banken on js )le[ nieuwe centrum van Amstelveen. De zaagtandvormige bebouwing bovenaan herbergt o.a. het deze week
k^nffiTflltc nfrt !i,« jeopende warenhuis van V D (met een supermarket onder de grond). Strijdig met de opvattingen van een shopping-
A i-center loopt er een verkeersweg door het centrum. De donkere streep aan de rand van de gesloten parkeerplaats is de
de vorste hoek vaT le narkflrntnnfs" Plaats van De Bijenkorf (in '63 gereed). Daarachter (schuin rechts op de foto) is het andere deel van het winkelcentrum
1 in aanbouw, dat behalve enige tientallen winkels ook plaats moet verschaffen aan de warenhuizen van de Hema ev
Al het overige hoort niet in een Galeries Modernes. Links onder is nog een stukje van de provinciale weg te zien (geflankeerd door torenflats en
shopping-center thuis. Onder andere in mcander-vormige ctagebouw), welke weg het centrum van Amstelveen verbindt met Schiphol, Ouderkerk en straks de
die zin wijkt het nieuwe Amstelveense Bijlmermeer (100.000 inwoners). De tegenwoordige verbindingsweg met Amsterdam is op deze foto niet zichtbaar.
W nftii), nut
|Rrjy
NADRUK VERBODEN
Met de detectiveroman: „Triptiek
voor moord" heeft Jan van Gent bewe
zen een werkelijk goed speurdersverbaal
te kunnen schrijven. Hij heeft al meer
boeken van dit soort op zijn naam staan,
waarin inspecteur A. Sluitei de hoofd
persoon is van politiezijde. Toch menen
wij te kunnen zeggen, dat „Triptiek voor
moord" wel bijzondei goed geslaagd is
Het probleem met zijn verschillende ver-'
wikkelingen is zeer goed gesteld en de
manier, waarop df inspecteui tenslotte
de oplossing vindt, doet in geen enkel
opzicht geforceerd aan. Te waarderen
is de methode van de schrijver het ver
haal zo te vertellen, dat hij de lezer
geen enkei gegeven onthoudl om zelf
mee te denken en mee te- zoeken naar
de oplossing, zodal he' lezen van zijn
boek in de volle zin van het woord tot
een verstandelijk genoegen wordt. Min
derwaardige sensatielust, die talrijke ro
mans van dit genre ontsiert, is hier ge
heel afwezig. Het boe.v is uilee-
geven in de Antilope-Reeks van de Uit
geverij Het Wereldvenster te Baam.
