TUSSEN KUNSTENAAR EN UITVOERDER
Ambacht en fantasie in een
.glazen' tijdperk
Einde van huisvestingsmoeilijkheden in zicht
weldra eigen gebouw in Meerssen
Bouworde pakt restauratie van
huize „De Gapert"' krachtig aao
•ft
SPANJAARDEN graven
een oude stad op
h
8^4*
Aantal studenten
bijna verdubbeld
V,
IV
lit?
WERK VOOR EEN EEUW
HlI
V B
r 1
Glas wordt gemaakt uit een
mengsel van zand, soda en
kalk. Dit is een wetenschap,
die al eeuwen geleden bekend
moet zijn geweest; op de reliëfs
van de kunstzinnige Egyptenaren
uit de achttiende eeuw voor onze
jaartelling komen reeds afbeel
dingen voor van glasblazers. De
sensatie, die van dit materiaal
moet zijn uitgegaan, is in de loop
van de tijd geworden tot een van
zelfsprekendheid. Wat zou de
samenleving zijn zonder glas? Op
de toepassing van het materiaal
heeft men echter steeds weer de
ogen uit gekeken, ofschoon het
aantal methodes om glas te ver
werken tot in de helft van de
vorige eeuw beperkt is gebleven.
Toen men eenmaal het maken
van glasplaten onder de knie had
gekregen, stond men voor een
reeks nieuwe mogelijkheden: gla
zen muren, etalage-ruiten, vitri
nes, wanden, platen en toonban
ken kunstig en minder kunstig, al
of niet modieus, konden nu ver
vaardigd worden.
Het is de gewoonste zaak
van de wereld geworden. Waar
het vandaag op aan komt is de
vorm, de industriële toepassing
en de verwerking van het mate
riaal. Kunstzin en kunstvaardig
heid zijn daarbij onontbeerlijk,
kijk op architectuur noodzake- Deze stalen blikvanger, die al in grote trekken op het ontwerp begint te lijken,
liilr no rmtrielrlrino' uan hot crp. zal Ia£er van 9las worden voorzien. De heer F. van Tetterode bespreekt met de
iijix. ut: uuuucts.rung vein nu ge ontwerper Johan van den Broek (links) en de chef uitvoerig enkele technische
-i - - ut. kwesties.
De beeldende kunstenaars, die
naar dit materiaal grijpen, wensen
werk te maken, dat in materiaal en
volume een wezenlijke binding
heeft met de opvattingen van de
moderne architectuur. Uit tal
rijke voorbeelden in ons land
blijkt, dat het „decoratieve glas"
daarbij een zeer belangrijke rol
speelt. FRANS DUISTER
kleurde glas in de Middeleeuwen
en de bloei van de glazeniers
kunst in een tijd dat de mens
sterk visueel was ingesteld bij
het gelovend aanvaarden van de
openbaring, hebben een schat van
fonkelende ramen voor ons be
waard, een bron, die tot op de
dag van vandaag de mens blijft
trekken. Dë ambachtelijkheid van
deze kunst komt voort uit het
sterke contact tussen kunstenaar
en materiaal. Wie de kathedra
len van Amiens, Straatsburg en
Chartres heeft bezocht, zal zich
voor altijd de gloed herinneren en
de kracht van een eigen vorm
en uitdrukkingswijze. En met
wat voor eenvoudige middelen
kwam dit alles tot stand!
mm*
Het nog maar kort bestaande
Europa-Seminarie te Maas
tricht mag zich over een
groeiende belangstelling verheu
gen. In tegenstelling tot diverse
andere seminaries neemt het aan
tal studenten van dit instituut
met het jaar toe. De eerste stu
denten waren er al voordat de
directeur van het Europa-Semi
narie, dr. J. J. Dellepoort, goed
en wel de beschikking had over
een gebouw. Toen dit er eenmaal
was, bleek het gevonden pand
(een voormalige kapelanie aan de
Grote Stokstraat te Maastricht) al
meteen te klein om de tweede
lichting seminaristen behoorlijk
te huisvesten. Voor de vijfen
twintig studenten bijna het
dubbele aantal van thans die
komend schooljaar het Europa-
Seminarie zullen bevolken, diende
een groter pand te worden ge
zocht. In september zullen zij
worden ondergebracht in een ge
bouw aan de Van Hasseltkade 13
te Maastricht, dat slechts tijdelijk
ter beschikking van het Europa-
Seminarie kan worden gesteld.
Buitenland betaalt
Slopen en bouwen
de
^ee
iet-
Ven
IA*"
Net
Ontmoeting in een gastvrije
werkplaats
Het ie verheugend, dat in d« laatste
decennia een opmerkelijke vooruitrang
valt te bespeuren in het vervaardigen
van glazen voorstellingen die van deze
ttjd zijn en geen krachteloos aftreksel
van Middeleeuwse pracht. In Frankrijk
ging de kunstenaar Decorchemont over
lot net persen van grote glazen blok
ken in reliëf met ingesmolten kleurmotie-
ven. Max Ingrand, een andere glaze
nier, ontwierp geëtste en gehakte ra
men met metaal-Oxyde verspiegeld,
in Zweden wordt kleurloos glas met de
zandstraal, de slijpsteen, de etsnaald en
de beitel bewerkt. Het resultaat is een
fascinerende vormgeving en een nieuwe
expressie. Vooral na de tweede wereld
oorlog is er veel geëxperimenteerd in
deze hoek.
W.TvMr?:AG
De meest gewaardeerde kracht van
werkkamp is waarschijnlijk de da
van-de-huishouding, die eten kookt
weldoende rondgaat met de koffie
EUROPA-SEMINARIE heelt
Het zal niemand verwonderen, dat in
de moderne glazenierskunst en bü de
bewerking van glas voor gebouwen de
simpele methoden van de Middel
eeuwers niet zijn overgenomen. Men
kan echter thans met behulp van aller
lei technische middelen bijvoorbeeld
glasplaten vervaardigen van elke ge
wenste dikte en in afmetingen van zelfs
tien meter en meer in vele variaties
van kleuren en zó sterk, dat zelfs de
heftigste stormen ze niet kunnen bre
ken.
Maar techniek alleen is geen waar
borg voor werkelijke kunstzinnigheid;
om eigentijdse resultaten te bereiken,
die werkelijk van artistieke waarde
kunnen worden en die desnoods een
modern vervolg betekenen op wat ons
aan kostbare traditie is overgeleverd,
zonder dat men in „namaak" vervalt,
zijn een grote kennis van het materiaal
en een vertrouwd raken met de moge
lijkheden absoluut noodzakelijk.
Tegenwoordig zijn de technische mo
gelijkheden echter veel groter, maar
het zal weer de geest moeten zijn die
levend blijft maken. Over deze onder
werpen hebben wü gesproken met de
heer F. van Tetterode, een van de di
recteuren van de Glasindustrie F. van
Tetterode te Amsterdam. In zijn fabriek
aan de Ant. Heinsiusstraat hebben
kunst en bedrijf een huwelijk gesloten.
Het gebouwencomplex aan de Ant.
Heinsiusstraat lijkt op een doolhof;
men verdwaalt er gemakkelijk in het
labyrinth van ateliers, kamers, werk
plaatsen, studio's, hokken en gangen en
als je niet uitkijkt heb je zo een snee
in je vingers, want je loopt door
een huis vol met glas. Maar op de
duur begin je enige orde in de chaos
te ontdekken en krijg je in de gaten,
dat elke arbeider daar een glas-vak
man van de eerste orde is. Deze in
dustrie werd in 1925 opgericht en be
gon haar produktie in een kleine ruim
te aan de Van Hallstraat. Nu ruim
35 jaar later is het een firma met
een wereldnaam op het gebied van
glasfabricage. Het is interessant te
weten, dat de scheepvaart de grond
slag legde voor deze specifieke Am
sterdamse glasindustrie Aanvankelijk
maakte de heer Van Tetterode, die
ingenieur is, in zijn jong bedrijf glas-
in-lood ramen van het oude soort,
spiegels, onderleggers en meer van
dat glazen spul; kortom zün fabriek
was nog een echte ouderwetse glas
slijperij. Tot liet ogenblik, dat cie
Stoomvaart Mij Nederland nieuwe
paden ging bewandelen met betrek
king tot het inrichten van scheeps
interieurs. De grote mar. hierbij was
de sierkunstenaar Lion Cachet; op
de schepen, dTe hü moest inrichten,
wilde hij zijn eigen ontwerpen gerea
liseerd zien. Hij stimuleerde Van Tet
terode deze ontwerpen te gaan uit
voeren: lampen, mozaïekwerk, ven
sters en kunstglasversieringen. Am
sterdam en Van Tetterode werden door
deze in die dagen internationaal be
kende ontwerper uitgekozen omdat
een mondeling overleg tussen alle
betrokkenen bij dit soort werk nu een
maal onontbeerlijk was. De eerste op
dracht was het stoomschip „Oranje".
Weldra volgden er een groot aantal
schepen van de KNSM, de Holland-
Amerika-Lijn, de Koninklijke Rotter
damse Lloyd en van buitenlandse
maatschappijen. De grondslag was
gelegd van een industrie, waarin kun
stenaars en „artisans" eendrachtig sa
men werken. In 1922 begon van Tet
terode met 8 medewerkers; nu heeft
hij er tienmaal zoveel. Samen geven
zij aan Amsterdam als centrum van
h -Mm T (A\-
'I V SM $.3
De nieuwe expositieruimte in het hartje van de glasfabriek. Hier zullen kunste
naars die zich bezighouden met toegepaste of monumentale kunst, tentoonstel
lingen van hun werk kunnen houden Rechts een ontwerp voor een kerkraam
van Berend Hendriks. De wenteltrap voert naar de logeervertrekken voor de
kunstenaars, wier werk in de ateliers in uitvoering is. Op de achtergrond een
glasraam van moderne constructie.
industrie, cultuur en techniek een
apart aspect.
Van Tetterode heeft in zijn bedrijf
een expositieruimte laten ontwerpen,
waaraan ten behoeve van de kunste
naars wier werk op (1e fabriek In uit
voering is ruime ateliers en een be
scheiden maar aantrekkelijke logies-
ruimte zijn verbonden. Het tentoonstel
lingszaaltje is in gebruik genomen met
een expositie onder de titel: „Monu
mentale toepassing in de architectuur"
naar ontwerpen van Johan van den
Broek, Berend Hendriks en Harry Op
de Laak. Het zaaltje ligt in het cen
trum van het gebouwencomplex; men
is daar omgeven van ateliers en werk
plaatsen.
Ergens in een vertrek is een graveur
bezig zijn speelse lijnen uit te zetten,
later zai fluorwaterstofzuur de voorstel
ling in het harde glas bijten; verderop
slaat de hitte ons tegen bij de brand-
ovens, gasvlammen verwarmen de
lucht onder met. asbest gevoerde koepels.
Op een mal liggen stukjes glas, de
koepel, waaronder een intense warmte
zich verzamelt, zakt er langzaam over
heen en het glas krijgt de gewenste
vorm of kleur. Aan slijpstenen van ver
schillende afmetingen zitten de slijpers,
met vaste hand wordt het spel van de
lijn en het vlak op het glas gespeeld,
het ontwerp bij de hand om de bedoe
lingen van de kunstenaar centimeter
voor centimeter te volgen. Met een
reuzeschaar knipt iemand stukken glas
uit een plaat, alsof het peperkoek is,
de motor voor het zandstralen krijgt
een driftige hoestbui en buiten op het
fabrieksterrein aan de Kostverloren-
vaart klinkt het scherpe gesis van snij
branders. Daar wordt op ware grootte
naar een ontwerp van Johan van den
Broek een enorme blikvanger van staal
in de juiste proporties gedwongen. La
ter zullen brokken gekleurd glas dit
monumentale teken omvatten. Het is
een gevaarte van 9 bij zes meter en
het weegt 15.000 kilo. Het zal over het
water naar Dordrecht worden vervoerd,
waar het aan de gevel van een nieuwe
fabriek komt te hangen. Het is een
gevecht met het weerbarstige materiaal
en de kunstenaar wijkt geen moment
van de zijde der uitvoerders. Zo is het
ook elders in deze fabriek. Het monde
ling contact bij het uitvoeren van der
gelijke ingewikkelde kunstwerken is
noodzaak. Er wordt gegraveerd en ge-
etst, mozaïeken rygen zich door elkaar,
figuraties worden tussen glasplaten ge-
klemd, op grote lichtbakken worden de
juiste kleuren bekeken, brokken glas
van een prachtige kleur en met een
ruw gebakte huid worden in beton gezet,
er wordt glas opgesmoltcn en tussen
andere glasplaten geplakt, s°ms
driedimensionale effecten dooi dat het
licht in allerlei variaties rond de figu
ratie heen breekt. Het is een machtig
interessant bedrijf en wy kunnen ons
voorstellen, dat in dit alchimistenhol de
kunstenaar door zijn kennismaking met
vele mogelijkheden wordt geprikkeld
en gestimuleerd. Hjj wordt ei met z(jn
neus boven op gedrukt. Hu ziet zijn ont
werp werkelijkheid worden, en de vondst
van het ogenblik speelt daarbij een met
onbelangrijke rol. Het is een wissel
werking tussen idee en techniek, tus
sen materiaal en beeldend vermogen.
Maar er is geen sprake van zo maar
iets doen; alles wordt van te voren
bestudeerd totdat het glashelder is.
Tot de kunstenaars, die regelmatig
ontwerpen voor Van Tetterode be
horen o.a. Karei Appel, Henk de Vos,
Joop Sjollema, Pieter Starreveld, Ep-
po Doeve, V. Elenbaas, Berend Hen
driks, Lata ster, Lex Horn en Harry
Op de Laak en vele anderen. Als
men een voorbeeld wil van een glas
raam volgens een nieuw procédé, dan
moet men het grote raam boven de
toegang tot de brede- tunnels naar de
perrons van het Eindhovense Station
eens goed bekijken. Het is van Lex
I-Iorn. Het zijn voorstellingen van ge
kleurd glas, ingeklemd tussen twee
isotherm gemaakte spiegelruiten. Het
is een prachtig produkt van Neder
landse glazenierskunst uit deze tijd,
Een definitief seminarie-gebouw bleek
in Maastricht niet te vinden, wel vlak
in de buurt, t.w. in het tot de gemeen-
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIIIIIMIHIIIIIIIIM
li"""imimmiiiiiu
te Meerssen behorende kerkdorp Ro-
them.
Van het kerkbestuur aldaar kon een
oude boerderij, „De Gapert" genaamd
en eertijds gebruikt als steenbakkerij
en brouwerij, worden aangekocht. Voor
zijn nieuwe bestemming is dit carre-
vormige gebouwencomplex met bijbeho
rende terreinen en boomgaarden, ter
grootte van bijna drie hectare, uiter
mate geschikt, althans wanneer de
door architect J. van Ginneken opge
stelde restauratieplannen eenmaal vol
tooid zullen zijn. Van de vroegere Ga
pert" is dan weinig meer over dan de
oude buitenmuren en het dak.
Het woongedeelte met de erachter
gelegen schuren en stallen wordt ver
bouwd tot leslokalen, eetzaal, slaapka
mers, recreatiezaal, directiekantoren,
keukens en woonhuis voor de aan het
instituut verbonden tutor en diens
gezin, terwyl op de binnenplaats een
kapel zal verrijzen.
De buitenlandse bisdommen, waar
heen regelmatig Nederlandse, Belgi
sche en binnenkort ook Spaanse en
Zwitserse priesterstudenten worden uit
gezonden, zorgen voor de benodigde
gelden. De internationale bouworde, in
dertijd door pater Werenfried van
Straaten gesticht, stelt een groot con
tingent goedkope bouwgezellen ter be
schikking, hetgeen een aanzienlijke be-
sparing op de bouwkosten zal opleve
ren.
De leiding van deze organisatie heeft
de restauratie van „De Gapert tot ur
gent project verklaard, gezien de grote
betekenis van het Europa-Seminarie
voor vele landen, waa. priesternood
heerst. Momenteel levert het Europa-
Seminarie uitsluitend aan Duitse én
Oostenrijkse bisdommen priesterstuden
ten af, maar binnenkort ook aan
Frankrijk.
Verschillende bisschoppen uit dit
land hebben kortgeleden een drin
gend beroep gedaan op dl. Dellepoort
om priesterstudenten naai Frankrijk
te sturen, met name naar de bis
dommen Versailles, Bordeaux en
Bourges, waar de nood aan priesters
bijzonder groot schijnt te zijn. In het
diocees Bordeaux, zo schrijft kardi
naal Richaud, moeten verschillende
pastoors niet minder dan acht paro
chies bedienen.
De bisschop van Versailles is bij ge
brek aan priesters niet in tsaat, in
dichtbevolkte woonwijken rond_ Parijs
nieuwe parochies te stichten. Om de
zelfde reden heeft kardinaal Lefebre
zich genoodzaakt gezien, het groot
seminarie van Bourges te sluiten. Het
is niet onmogelijk, dat de toegenomen
belangstelling van Spaanse zijde voor
Huize „De Gapert" te Meerssen, eertijds boerderij, steenbakkerij en brouwerij,
wordt grondig uerbouied tot Europa-seminarie.
zicb
tie-bouwgézellen verplichten z'i lCel
om voor langere tijd en ev' ,vor'
voor altijd in dienst van dc b01iggn'
de te arbeiden. Zes van de tw ,ejt,
twintig leden, die de Sibo thans t
zijn enkele maanden in Meerssen» j
stationeerd. Een echt internatioj1 ,Si
groepje, dat uit twee Nederland
twee Duitsers en twee Belgen rt
staat. Hun vroegere beroep van
van electriciën tot tuinier en zeil»
universiteitsstudent toe.
De moeilijkste karweitjes bjj de h° zjj
van het Europa-Seminarie knappe"
op. De Sibogezellen beschouwen "\Lan-
een pracht training voor hui. aanst»
de uitzending naar Togo en Tang®
kSL' 'ere
De leider van het team, de 33-jall®jt
oud-landbouwer Karei Kindermans
België, is erg te spreken over de P'er
taties van zijn mannen, maar ook 0 j.
de verrichtingen, van zijn tijdelijke j.
pers: de kajotters en de kweekscn
studenten uit St.-Niklaas.
„Stuk voor stuk echte bouwgeze
zo luidt het oordeel van „opzien
Kindermans. „Zij weten van aarJ.Ur'
ken. Hun aalmoezenier, de z?e luiS-
waarde heer Emile van Hecke, "lC je
Aan deze"leraar Nederlands van
normaalschool van St.-Niklaas is
lie"
MA.
be-
het Europa-Seminarie gunstige per
spectieven inhoudt vooi' priesterarme
gebieden in Frankrijk. Telde het Euro
pa-Seminarie verleden jaar. nog maar
één Spanjaard, komend schooljaar zijn
er minstens vijf. Een verdere stijging
van dit aantal valt te verwachten, aan
gezien speciaal Noord-Spanje een van
de weinige streken van Europa is, waar
de seminaries eerder over- dan onder
bezet zijn.
Deze situatie kan te zijner tijd lei
den tot de oprichting van een tweede
Europa-Seminarie voor de Romaanse
landen. Het eerste zal zijn werk
zaamheden dan kunnen concentreren
op de priesternood in de Germaanse
landen.
Voorlopig zijn dit nog toekomstplan
nen. te zeer in beslag genoipen als de
leiding van het secretariaat voor het
Europese Priestervraagstuk, waaronder
ook het eerste pas opgerichte semina
rie ressorteert, thans wordt door ander
werk. Allereerst door de inrichting van
een permanent bureau in het huidige
seminariegebouw aan de Grote Stok
straat 53 to Maastricht; vervolgens
door de tijdelijke huisvesting van de
nieuwe studenten in het pand aan de
van Hasseltkade 13 en tenslotte ook
door de bouw van het definitieve Euro
pa-Seminarie te Rothem.
Inmiddels zijn de werkzaamheden al
daar in volle gang. In en om „De Ga
pert" heerst grote bedrijvigheid. Een
twintigtal jeugdige bouwgezellen is aan
de realisatie vnn dit specifieke bouw
ordeproject begonnen. Vlaamse kajot
ters uit St.-Niklaas hebben de spits af
gebeten. Als volleerde slopers hebben
zij veertien dagen lang flink de handen
uit de mouwen gestoken en daarna het
werk overgedragen aan een groep
'kweekschooileerlingen uit dezelfde stad.
Bij wijze van zinvolle vakantiebeste
ding hanteren thans deze Belgische
studenten er volijverig
schop en kruiwagen.
Het werk is beslist niet gemakkelijk,
maar wel gezellig, temeer omdat hun
„voorman", kampaalmoezenier E. van
Hecke, alle begrip voor zijn jeugdige
en daardoor wei eens speelse arbeiders
kan opbrengen.
Hij gunt zijn jongens graag een ver
zetje in de vorm van een vakantie
tripje naar Maastricht of Valkenburg:
de enige beloning, welke de tijdelijke
bouwgezellen voor hun arbeid ontvan
gen.
De technische leiding van het pro
ject berust bij de leden van het Se
culier Instituut van de Bouworde
(Sibo) In tegenstelling tot de vakan-
AO'
slist een goed bouwvakarbeider Velv0l
ren gegaan!" Ook dr. Dellepoort is12en
lof over het werk, dat door de BeJb
reeds is verzet. rj
Wanneer hun opvolgers binnen^j
arriveren bouwgezellen uit Zwitsel-i
en daarna een groep Berlijnse stuo t
ten even hard werken, dan za
Europa-Seminarie binnen het J
klaar zijn.
De directeur -van het instituut '?'A-
het van harte. Zodra de huisvesting
perikelen geheel overwonnen zijn. je
het werk tot leniging van dc J^jo-
priesternood in Europa pas goed bei>
nen. -
COR BERTRAM
sloophamer, Vlaamse kweekschoolstudenten uit Sint Niklaas offeren twee weken van
vakantie voor de bouw van het toekomstige semin-arie op.
MADRID, aug. (UPI) Spaanse
archeologen zijn bezig aan opgravingen
in Noordoost-Spanje, die naar zij zeg
gen tot de belangrijkste behoren, die
ooit in Spanje zijn verricht. Zij zijn be
zig een hele stad bloot te leggen, die
op zijn minst 2500 jaar geleden moet
hebben bestaan en gebouwd werd voor
de Romeinen tot het Iberisehe schier
eiland doordrongen. De opgravingen
worden verricht op een afstand van on
geveer 45 kilometer van (1e plaats Ge-
rona, niet ver dus van het beroemde
toeristengebied Costa Brava.
Het dichtstbijzijnde dorpje heet Ulla-
tret. De vergeten stad heeft gestaan bij
een berg, waaraan de Spanjaarden de
naam „Cerro de San Andress" hebben
gegeven (heuvel van St. Andreas).
Men heeft al ..arenlang geweten, dat
er in deze streek een oude nederzetting
moet zijn geweest, vanwege talrijke aar
dewerkvondsten maar kort na de twee
de wereldoorlog is men pas in ernst
gaan graven. Men vordert daar lang
zaam maar zeker mee en thans staat
er op die plek een klein museum, waar
bezoekers kunnen bezichtigen, wat men
tot dusver heeft gevonden. Het werd
gebouwd door de gemeente Gerona.
Het archeologische team wordt ge
leid door prof. Luis Pericot van de
universiteit van Barcelona en elk jaar
wordt er vier maanden gewerkt. De
boeren in de buurt hebben zo veel be-
da'
langstelling voor de opgravingeP;iKaJi
velen hun vrije avonduren gebri"
om te komen helpen. [)C.
De oude stad blijkt van een
schaving te zijn geweest, nauw \erj.Ije.
aan (lie van Griekenland en Klein-3
indien men althans mag afgaan °P \y
aardewerk, dat reeds uit zeer dipI,',,(.f<
gen te voorschijn is gekomen. Men a j,r
reeds een tempeltje in Hellenist** gil
stijl blootgelegd. De stad moet orgAf1'
zijn geweest met torens en had K ,,j-
ontworpen straten en pleinen. l>a' jel1
zen voor graan, of althans de ,va'
daarvan, zijn er ook gevonden. 'jl! d"
ren te identificeren, omdat men 'JVje.
bodem verkoolde graankorrels O"' te'
De stad heeft tevens stromend y1 ffe-
gekend, want er waren grote vva,.,|sr''
servoirs gebouwd en een buizenstc eii
Naar schatting van de archeow&je
heeft men nog slechts een twiny®pS
deel van de stad blootgelegd en vC>1JLrK
Pericot zal men voor het gehele
nnc flflP'PVPPr oon oonui ncxrJ l fT YlG® nt
nog ongeveer een eeuw nodig jjetj
moet omstreeks 200 jaar voor Ch^lS -
Men weet overigens nog steeds '"^ij
hoe de stad gehelen heeft, ma^uS
di»
;ie v
opgehouden hebben te bestaan-
ei-
periode hebben de Romeinse °ve'L-g®'
sers een opstand in dat gebied n®K
slagen.
