Pijnlijk maar onvermijdelijk proces
Gun U
Vandaag
Kunstenaar
vermorzelt
een wereld
Tragi-komedie
123e JAARCANC No. 39653
ZATERDAG: 17 JUN11967
Het Bossche grootseminarie in Haaren is grotendeels verhuurd aan een stichting, die gehandicapte
kinderen verpleegt.
DONKERE WOLKEN verschijnen aan de Rotter
damse horizon. Eén ervan: de nieuwe toegang tot
Europapoort is nog alsmaar niet klaar.
ZOVEEL MOGELIJK MUZIEK moet het geestelijk
eigendom worden van zoveel mogelijk mensen. Die
taak heeft Hein Jordans zichzelf en zijn Brabants
Orkest gesteld. Hij dirigeert nu 25 jaar.
DAVID WIJNKOOP en Daan Goulooze zijn twee
markante typen in de ontwikkeling van het (Neder
landse) communisme. Aan ieder werd een boek gewijd.
LITERATUUR
PORNOGRAFIE
JONGERENRUBRIEK
MUZIEK
VOOR DE JEUGD
HANS STEVENS
PIJNLIJK maar onver-
Hk r proces komt op gang: de
\e °P van kerkelijke bezit-
v°L;. In steeds snellere opeen-
komen vooral novicen-
en grootseminaries op de
Sfy Ook menig klooster zal
etl nieuwe bestemming moe
teden geholpen.
Vjjk eerste grote transacties
fW hun beslag gekregen: het
yciscaanse grootseminarie in
is verkocht aan de Pau-
ng' er bedlegerige
'tl jw^en huisvesting verschaft,
aartsbisschoppelijke theo-
te j^hi Rijsenburg zullen demen-
SiUg garden onderdak en verzor-
°Vetd en' en binnenkort is de
j^Aht te verwachten van
tlojJ^bouwencomplex in War-
daarvan de clergé van
^ch - en Rotterdam onlangs
ö.^eid heeft genomen.
JAAK F REN KEN is een op
merkelijke figuur in het stads
leven van 's-Hertogenbosch ge
worden, althans dat zou men
denken bij de interpretatie van
een reeks filmbeelden, gecompo
neerd door Lies Westenburg.
Zijn verschijning, rondwarend op
een bakfiets waarop een meters
hoog Heilig Hartbeeld maakte
desondanks geen indruk op win
kelende dames en toch zal ieder
een in de stad van St. Jan wel
weten, dat de verstorven uitzien
de jongeman de zaak even later
met zaag, beitel, lijmpot en verf
kwast te lijf zal gaan, op een ma
nier die menig diepverankerd
religieus gevoel danig zal kwet
sen. Jaak Frenken heeft de on
dergang van de Neo-Gothiek aan
gegrepen om de ten dode opge
schreven santekraam, de wereld
van de room-zoete heiligen, de
Jezussen-in-alle-maten te gébrui
ken voor zijn kunst.
Vervólg op pagina J.
Vier steeds kleinere Lieve-Vrouwenbeelden verwerkt tot een vreemd
perspectief het Droste-effect dat een herhaling tot in het
oneindige suggereert
JÖÖnHHHHfiöiHiMHliiHM
EIGENDOM VAN KERK
IN DE UITVERKOOP
DE TIJD
die zijn aangekocht in Amsterdam oud
zuid. De bisdommen Haarlem en Rot
terdam voorzover participanten in het
Amsterdamse centrum, volgen dezelf
de methodiek. Hun priesterkandidaten
krijgen onderdak in de percelen Wil
lemsparkweg 65 en 1Ü7, J. J. Viotta-
straat 36, Valeriusplein 24 en Johan
Verhulststraat 99. De overige congre
gaties die deelnemen aan de per 1 no
vember startende Katholieke Theologi
sche Hogeschool in de hoofdstad, na
melijk de ongeschoeide carmelieten,
de kruisheren en de oblaten van St.
Franciscus van Sales, kunnen elk met
één studiehuis volstaan. De colleges
worden gegeven in het vroegere AVRO-
gebouw aan de Keizersgracht 105.
Voor de jezuïeten zal de bundeling
van opleidingen tot consequentie heb
ben, dat het Canisianum in Maastricht,
waar de theologische vorming werd
bedreven, ontvolkt raakt en vermoede
lijk in andere handen zal overgaan.
Het filosofisch bolwerk Berchmania-
num in Nijmegen blijft bezit van de
sociëteit. De overige ordes hebben de
kwestie wat er met hun eigen institu
ten moet gebeuren, nog in beraad.
De priestervorming voor de wereld
heren van Roermond zal voortaan in
Heerlen geschieden, evenals die van de
redemptoristen en de paters der heilige
harten. Voor het grootseminarie van
Roermond wordt naar een koper ge
zocht. De gemeente zou het willen be
stemmen tot cultureel centrum. Een
deel van de tuin is in het basis sane
ringsplan van de gemeente bestemd
tot openbaar park. De studenten van
de twee genoemde congregaties blij
ven^ voorlopig 'gehuisvest in de bestaan1
de gebouwen die liiet al te ver uit dé
buurt Van Heerlen Kggefi. Ze komen bij
toerbeurt in aanmerking voor de colle
ges, zolang het theologisch instituut
niet over een eigen gebouw beschikt.
Een groot deel van het Bossche
grootseminarie in Haaren is verhuurd
aan de Jozefstichting die er gehandi
capte kinderen gaat verzorgen. Er is
een advies om dit 125 jaar oude gebouw
van de hand te doen, maar de bis
schop wenst het te behouden. De zeven
tig studenten zijn verspreid over de
theologische vormingen van Tilburg
en Nijmegen. Zij mochten zelf hun keu
ze bepalen. Het kleinseminarie van
Den Bosch blijft bestaan, maar wel is
de vroegere beslotenheid prijs gegeven,
zoals dat ook met Rolduc en Hage-
veld (Heemstede) is gebeurd. Zes
meisjes-leerlingen hebben hun intrede
op Beekvliet gemaakt. Onlangs is er
nog voor enkele miljoenen aan ver
bouwd, maar het aantal seminaristen
loopt snel terug. Acht jaar geleden
werd, met vierhonderd leerlingen, nog
ernstig uitbreiding van het gebouw
overwogen. Dat aantal is nu gezakt
tot beneden de helft.
Over het grootseminarie van Breda,
Na de verhalenbundel
„Vleugels voor een rat"
moet Anton Koolhaas' vol
gende stap leiden naar de
sfinx. Zegt Kees Fens.
Dramatische krachten
blijven sluimeren door ge
brek aan voorschot. Zei
Herman Heijermans.
Kunstlicht. 7.
De laatste jaren blijkt
Nederland een belangrijk
exportcentrum van porno
grafie. 4
Dr. Drees - geïnterviewd
door een schoolkrant
prefereert het lyceum bo
ven het gymnasium. „Lie
ver wel Latijn, maar geen
Grieks". P
In Toerentaal vooral
jazz. Van de Teddy Wil
son van dertig jaar gele
den tot de Friedrich Gulda
van vandaag. 5
Jullie Eigen Tijd met uit
eenlopende onderwerpen.
En daarnaast natuurlijk,
als steeds, de nieuwe avon
turen van Robbie de Beer.
„Bovendon" in Hoeven, is nog geen
beslissing genomen. Een groot deel is
al buiten gebruik gesteld. Het ziet er
naar uit, dat het zestig jaar oude ge
bouw spoedig aan derden wordt verkocht
of yerhuurd. Er vertoeven nog onge-
veèr "dertig studenten. Het enorme
aartsbisschoppelijke grootseminarie
Rijsenburg in Driebergen, met dertig
hectare, gaat over in handen van de
stichting Franciscaanse Bejaarden
zorg, die er tweehonderd hulpbehoe
vende ouden van dagen zal onderbren
gen. Al eerder had men het gebouw
kunnen verkopen, aan de gemeente,
maar provinciale staten gingen niet
akkoord met de transactie. Onderhan
delingen met het bouwfonds Nederland
se Gemeenten sprongen af wegens een
te gering bod. Het aartsbisdom
smaakt nu de voldoening, dat het 110
jaar oude gebouw blijft bestaan, al is
het in aan te passen vorm. Diverse
kandidaten monsteren het grootsemi
narie Warmond, dat nog in technisch
goede staat verkeert. Warmond werd
tegen het eind van de achttiende eeuw
opgericht als Franse meisjeskost
school. Het zal vermoedelijk de toe>
komst ingaan als psychiatrische in
richting.
In de loop van dit en het volgend jaar
zijn verder beslissingen te verwachten
over de bestemming van ongeveer
dertig andere complexen die door de
gebundelde theologische opleidingen
overbodig worden. Tot verkoop zal pas
worden overgegaan, als de gebouwen
in het religieuze leven van vandaag
werkelijk geen functie meer kunnen
vervullen. De gedachten daarover zijn
in volle ontwikkeling. Men stuit vaak
op de moeilijkheid, dat de gebouwen
niet snel een afnemer vinden, omdat
aanpassing aan eigentijdse eisen soms
meer geld kost dan stichting van een
nieuw pand. De kandidaten lopen el
kaar nu niet direct voor de voeten
en de markt zal bepaald niet williger
worden naarmate de kerkelijke gebou
wen in grotere aantallen afgestoten
worden. De Dominicanen hebben het met
hun klooster in Zwolle gemerkt. Tenslot
te kon daarvan nog een deel verhuurd
worden. Een voorbeeld van een snelle
en doeltreffende functiewisseling is het
vroegere missiehuis St. Jan in Soester-
berg, waarvan de missionarissen van
het goddelijk woord een informatie- en
documentatiecentrum hebben gemaakt
onder de naam Kontakt der Kontinen
ten. Maar aan zulke gelegenheden be
staat slechts beperkte behoefte. Aan
tehuizen voor bejaarden heerst wel een
groot tekort, en voor dit doel zouden
veel voormalige priesterinstituten in
aanmerking komen ware het niet, dat
er vaak voor miljoenen verbouwd
moet worden om de gebouwen voor
bewoning geschikt te maken. Voor op
vangcentra van geestelijk en/of licha
melijk gebrekkigen gelden dezelfde
overwegingen.
Ook kloosters zullen hun bestemming
wijzigen. Er zijn zustercongregaties
waarvan de gemiddelde leeftijd der le
den boven de zestig jaar is geraakt
Een vluchtige verkenning volledig
heid is praktisch onbereikbaar
leert, dat kloosters in het recente ver
leden verkocht zijn, dan wel te koop
komen in Lathum-Giesbeek, Laag
Keppel, Culemborg, Twello, Overdin-
kel, Groesen, Beesd, Horst, Steenber
gen, Megen, Rijk, Waalwijk, Haaren,
Bladel, Nistelrode, Helvoirt, Oss, Or-
then en Baex. In sommige bisdommen
gaat geen maand voorbij of ergens ge
raakt een ontvolkt klooster wel weer
in andere handen, of men doet pogin
gen het te verkopen. ïn Venlo wordt
echter weer een klooster gebouwd
Maar dat is dan ook speciaal bestemd
woor de jeugd.™
(Van
onze speciale verslaggever)
('Ojmen, ordes en congregaties
'■'üs geplaatst voor de moeilijke
Ssen handhaven of afstoten van
uitgebreide panden die
?'6'din dl6nden voor huisvesting en
I g van toekomstige priesters.
j8iSc, v°lge van geconcentreerde theo-
it^fo uSCh0linS' ziin ze nu aan bun
jt>, lelijke bestemming onttrok-
-J: Probleem deed zich al eerder
e meeste gebouwen zijn bere-
..'1 (jj b leerling- en studentenaantal-
i'Ütt al lang niet meer werden be-
3it'u pandeweg kwamen in menig
s tn Lele vleugels buiten gebruik,
Nentaar werden afgesloten. Nu de
en hun theologische en filosofi-
'"üirnt ding elders ontvangen, kan
n ,in de grootseminaries hoog-
Vn °e ut worden voor het huis-
ï1 gevallend ^P^nt-priesters. In
Ln is voor deze oplossing ge-
S i v°oral bij congregaties en or-
kl j aar men de eigen spiritualiteit
Cj de woongemeenschap probeert
Ij Jjjdhaven. Maar het is de vraag,
zin heeft die steeds slin-
Atj groepen grote bouwwerken in
6 houden. Bij voortzetting van
HJn in het aantal priester-
j h- n is aan een andere bestem-
t te ontkomen. De komende
t^g^Jjllen waarschijnlijk een ware
AJ' te zien geven van te koop of
!v liet aangeboden kerkelijke goede-
gaat om tientallen gebouwen
in de zuidelijke provincies)
a de onderhoudskosten nu al
er opwegen tegen het geringe
-Oft l6ht.
(vj^teruitgang van leerlingen op
V? «))j eminaries lijkt niet te stuiten,
tij 6 duizend katholieke jongens
lAjj 6r in 1949 vierendertig aan-
■^vfn- 111 1945 bedroeg dit aantal
ig- Tot 1953 bleef de ver"
V *eti Vriiwel constant, maar sinds-
V foa een steile daling in, zelfs zo
Ts nog niet de helft gehaald
an 1953> namelijk nauwelijks
ijj' Pe ontwikkeling weerspiegelt
V geleidelijke inkrimping van
»Xval kleinseminaries, dat in 1958
S ,eertig bedroeg, en thans nog
V 66tleëndertiB-
o tiet, Sector der grootseminaries
k de gevolgen nog sterker ge-
kt v geringere aantrekkings-
!;-l flif.,, het priesterideaal alsmede
V Wet op het wetenschappe-
V^Ste waren de twee voor-
Wp °Verwegingen die ten grond-
-ik h aan het besluit om de filo-
:v,rFdf-v.en theologische opleidingen te
'tJlhov in vijf instituten (Heerlen,
wilburg, Utrecht en Am-
V1, Allen aan de Nijmeegse univer-
!iij (,n bisdommen, en bijna alle
c°mmunauteiten hebben zich
^{fe^Phcentratie aangesloten, wel
dat zij afstand deden van
4^1 a ei8enheid die in een soms
ie nge traditie was opgebouwd.
ogen hebben sommigen de
zien uittrekken uit de ver-
L 'i'lajj^tiorgenheid, waar de eigen
met zoveel ijver en devo-
^jkitj^.Secultiveerd. Verlies of juist
V b® ,Vei"ing van overleefde gebrui-
''ld zal het leren. Veel kloos-
Schappen leven in een over-
proberen een deel van
Ni 6 h 1-6 grootseminarie nog een
'jj^mming te geven door de
S. v uiten hun studietijd huisves-
A tg enen en zo de sfeer van
,eWaren. Maar de bestuurde-
DL Hlfci 1© COncrrPCn+iM ftnhroiri7on
Sft t, rile c°ngregaties ontveinzen
6Ck?'hgenat bet vaak gaat om schijn-
a voorlopig van aard en
V ot^stel-
c'er Franciscanen heeft
de kloosteridee voor haar
0i)v;>f4nten ingeruild voor mo-
j ngen' In De Bilt is een
Sr-. neezinswoningen aange-
ij-- de studenten in kleine
Ik t sti!:fen zullen wonen. Zij zullen
lN]®Hege enten van het aartsbisdom
•rAf, ®'Sch6 gaan volgen op het tot
,'k Ut jn.. hogeschool omgevormde
V 1 winselburg in Huis ter Hei-
pp,11® a,s internaat zal funge-
At1- n ®antal studenten van het
V, de -
''^d v'ezuïeten hebben voorkeur
WNa,/ bet scheppen van kleine
hp-Ppen- Groepen van tien tot
b. s°hen worden het meest
om?4, De sopi^teit zal haar
hderbrengen ln ze« panden
Spel met de santekraam:
neo-gothiek vervormd
Ook als kunstenaar is Jaak Frenken
in het Brabantse geen onbekende.
Reeds jaren terug zag men zijn inzen
dingen op verschillende manifestaties,
steeds met een nogal wisselend pa
troon, waarbij hij verscheidene stijlen
doorliep. Na een impressionistisch be
gin vervaardigde hij enige tijd doeken
die er uitzagen als heel grote leien, zo
als schoolkinderen ze in het grijze
verleden plachtten te gebruiken. Daar
op stonden tekens als met een griffel
gekrast, juist zoals schoolkinderen dat
doen, helemaal volgetekend soms met
blokjes en driehoeken en kruisjes.
Dikwijls hadden die doeken titels als
„monstrans" of „litanie". Volgens
Frenken kreeg hij echter allengs meer
behoefte aan een derde dimensie,
plastische vorm op zijn doeken. Vroe
ger noemde men zoiets perspectief,
wat men ook weer niet te barok moet
opvatten want heden ten dage weet
een man als Peter Struycken er ook
het nodige van.
Jaak Frenken zocht echter materie
toe te voegen, mogelijk onder invloed
van Van Hoeydonk of Armand, Pop
artmensen, of de inpakketeur Christo.
Of het nu toeval, inventieve geest of
religieus gevoel is geweest, dat hem
naar de gipsen beelden deed grijpen
valt moeilijk te zeggen maar de ont
dekking van een zolder vol afgietsels
was voor hem doorslaggevend.
VLAK BIJ DE KATHEDRAAL moet
namelijk vroeger een groot atelier ge
vestigd zijn geweest. Toen de laatste
beeldhouwer of artisan de gipszak aan
de wilgen had gehangen, werd het
pand aan een houthandel overgedaan
en de opvolger, niet wetend wat te
doen met de inventaris, liet alles naar
de zolder verhuizen. Daar stonden
Jezus en de lieve heiligen in stof en
spinrag de dag van het laatste oor
deel af te wachten. Zulk een zolder
leert weer eens hoe groot de activiteit
van de beeldenmakers is geweest in
de jaren na het herstel van de Bis
schoppelijke Hiërarchie waarin hon
derden grote en kleine parochiekerken
werden gebouwd.
Hoe het geld voor die enorme onder
neming bij elkaar werd gebedeld in
het niet van armoede verstoken ka
tholieke volksdeel blijft een raadsel.
De beeldenstorm moest worden goed
gemaakt, de kerken zouden rijk zijn
als in de schoonste dagen van Char-
tres, Amiens, Straatsburg of Bamberg.
Wie twaalf apostelen kwam bestellen
kon kiezen uit een arsenaal van maten
en opvattingen. Beviel het aanminnig
gezicht niet, dan kon men een andere
kop nemen. De attributen konden naar
gelang de plaats van de heilige ver
wisseld worden.
De beelden konden gepuncteerd (na-
gehakt) worden in steen of hout. Ook
over de kleur viel te praten. De cen
tra van deze grote ateliers waren
Utrecht, Den Bosch en Roermond.
Ploegen trokken naar Noord-Duitsland
om in de omgeving van Lübeck kopie-
en van grote altaren te maken want
met name in Utrecht was de Noord-
duitse gothiek erg in trek. Het werk
werd grondig gedaan. Op de veiling van
de inventaris van Broms edelsmede-
rijen en ateliers voor kerkelijke kunst
aan de Keizerstraat te Utrecht ston
den kisten vol kleine profiel-schaafjes.
Daarmee zijn al die vreemde profiels
tot in de pinakeltjes van de altaar
opstanden gemaakt Wat moet je er nu
mee?
Jaak Freriken is erg getroffen ge
weest door de onvoorstelbare hoeveel
heid zaken die hij op de zolder vond.
Hij vernam hoe tal van pastoors
moeilijkheden hadden met het oprui
men van de inventaris uit hun ge
saneerde kerk. „Wat kan ik doen met
die beeldenstorm uit onze jaren", heeft
hij gedacht.
Welnu, hij heeft er het nodige mee
gedaan, hij heeft een wereld vermor
zeld en de tragi-komedie was onlangs
te zien in Galerie 20 aan de Keizers
gracht te Amsterdam. Zoals Van Hoey
donk reeds jarenlang celluloid poppen,
tennisballen en modepoppen in po
lyester opplakt, met oude lakens des
noods bespannen tot surrealistische
wezens, soms zelfs als aanfluiting van
de reliëfs van het Parthenon; zoals
Vic Gentils oude piano's demonteert
om er nieuwe montages van te maken.
Op de tentoonstelling kan men zien:
Crucifix als schietschijf, madonna met
blauw geschilderd. Bij het stukzagen
heeft hij steeds stukken weggelaten tot
de proporties heel vreemd werden. De
madonna met de spenen is geheel
goud. Het is het een verzoetelijkte
goud. Het is een verzoetelijkte copie
van Lucca della Robbia. „Ach het
moederschap" zegt hij, „was hier
dat ik het geheel maar heb volgezet
met een ander element van kunst
matige moederlijkheden." De Pietè. met
de spijkers is een beeld dat wel
een nieuw dramatisch element heeft
verkregen. Er zitten honderden spij
kers in. De vernageling is van een bij
zonder surreële kracht.
Een gewaagde voorstelling is ook de
Christus als schietschijf. Op een ronde
plaat heeft hij een crucifix gehangen
en daarop in rood, groen, wit en blauw
een schietschijf, zodat de kleuren door
de beeltenis heen gaan. Commentaar:
„Het kruisbeeld is ons zo vertrouwd,
we zijn er zo mee opgegroeid, dat de
ergste moord uit de geschiedenis ons
eigenlijk niets meer zegt. Ik heb nu
het kruishout, het hout der schande,
vervangen door een schietschijf, daar
door krijgt het een nieuwe betekenis,
we zijn mogelijk geschokt maar dat
is juist mijn bedoeling. Eerst had ik
het „Christus in Vietnam" willen noe
men, maar dat vond ik wat goed
koop."
honderden poppearmpjes, madonna
met spenen, Christus-kind met poppe
tjes, Piëta met spijkers, Madonna met
de kaarsen, reliëf „laat de kinderkens
tot mij komen" ofwel de blokkendoos
van meneer kapelaan, Cecilia met de
orgelpijpen, Christus met de armen
omhoog, in kistjes of wel een verdub
belingseffect van één Christus, De
Droste-madonna.
Dit verdient enige uitleg, ofschoon
ieder weet dat er op een busje Droste-
cacao een zuster staat met een blad
in haar hand, waarop een busje cacao
en op dat busje staat weer een zuster
met een busje enz. Als kind heb ik
daar droomnachten over gehad want
dit was nu een beeld van de oneindig
heid.
Frenken heeft een viertal steeds
kleiner wordende Lieve Vrouwen Van
het Heilig Hart in elkaar gezet en knat
ALS IK HEM VRAAG of hij niet be
wust blasfemie met vroeger toch hei
lige zaken bedrijft, antwoordt hij:
„dat laat ik voor rekening van de kij
ker, wanneer hij er een blasfemie in
ziet, dan moet hij dat weten, ik zie
zelf veel meer blasfemie en aperte
belediging aan de met puddingsaus
overgoten madonna's, dat was toch
helemaal een ontkrachting van de
waardebepaling van het geloof. Juist
door de zaak aldus te behandelen roep
ik een soort geweten op."
„Kijk eens dat reliëf van „Laat de
kinderkens tot Mij komen", dat heb ik
niet voor niets de blokkendoos van
meneer kapelaan genoemd. Het stelt
voor een zittende Christus met om
hem heen een stel putto's die hij over
de kopjes en ruggen strijkt. Ook de
kapelaans streken vroeger zo graag
over die kinderkopjes. Je moet braaf
zijn in je leven, zeiden ze dan, die
sentimentaliteit heeft in feite toch ner
gens mee te maken. Wat heb ik ®r
mee gedaan?"
