Ultra-korte zinnen, directe stijl:
Jan Wolkers vertelt
in „Horrible tango" simpel verhaal
Journalistieke visies op
de Duitse bezetting
ss
Uit de Tijdschriften
Betere verhouding tussen
TV en toneel door
onafhankelijke produkties
Restauratie
Oude Nieuwe
Kerk kost
22
milj
oen
De smaak
Ivan
de macht"
BESTE KALENDERS
UIT SCHRALE OOGST
6 1/4
Pittige
scenes
Verliteratuurd?
j Rebellerende
i communist over
pagina 14
ROTTERDAMSCH NIEUWSBLAD ZATERDAG 9 DECEMBER 195T
DE OORZAKEN voor de ■populariteit vooral onder
jongere lezers van de schrijver Jan Wolkers hoeft men niet
lang te zoeken. Hij schrijft in ultra-korte zinnen, die geen
eisen stellen aan de leesconcentratie, en dat betekent in veel
ogen een verfrissende directheid. Even direct zijn de beelden
die hij gebruikt: het zijn geen associaties, maar iHnistraties
in woorden. Zijn verhalen geven hou-vast, zij zijn scherp
omlijnd en simpelal geven zij op het eerste gezicht de indruk
complex en diepgravend te zijn. Zijn thematiek tenslotte is,
in de generatie-betekenis van het woord, puberaal: het gaat
over de relatiesdie in die levensperiode van vitale betekenis
zijn de ouders, de andere familieleden, de vertrouwde
omgeving.
Pluspunten, maar met schaduw
zijden. Ultra korte zinnen als
stijlmiddel mogen een directe in
druk maken, zii ontmenselijken
vaak de stem van de schriiver:
hii wordt een mededeler, geen
vóórdenker, het ..kiik maar. er
niet wat er staat" gaat bij
hem niet op. want er staat wat
er staat. Bij het gebruik van het
woord-beeld als illustratie komt
he* accent te li geen od de correc
te ekening: er moet in de geest
vrn de lezer een e?f»en beeld ont
staan. zonder vertekeningen en
met een onbetwiste redelijkheid.
Een simpel verhaal, dat meer
pretendeert te ziin, maakt een
onechte indruk. Een puberale the
matiek ien slotte kan niet blijven
boeien: wanneer men een bepaal
de leeftiids- en kennisgrens is ge
passeerd verliezen Ot en Sien veel
van hun aantrekkingskracht.
Dat literaire beeld van Jan Wol
kers vindt men terug in het ver
haal. novelle, korte roman ..Hor
rible tango", uitgegeven hii J.
M. Meulenhoff in Amsterdam.
Het verhaal van een „broederbin-
ding" ironiserend aangekondigd
in een aan Tom Poes ontleend
motto. De hoofdpersoon, een ik-
constructie. heeft ziin een paar
iaar oudere broer door de dood
verloren: hij erfde bij die gele
genheid diens grotere kamer en
een sabel, en een schuldgevoel.
Want zii hadden samen met
een Hongaars vluchtelingetie. het
..gazelle-meisje" spelletjes ge
speeld. de broer wat minder
kinderlijk dan de ik-figuur. die
het meisje daardoor verloor:
wat later definitief, want de vol-
Conclusie Rapport:
wassenen waren achter die ..kin
derspelletjes" eekomen en had
den het meisje uit die poel van
zonde gehaald. De relatie tussen
de jongere en de oudere broer is
een haat-liefde, die bii het weg
vallen van het object door de
dood voor de ionaere een liefde-
haat is geworden.
EEN SYSTEEM van onafhanke
lijke produktie&roepen, gestatio
neerd in plaatsen met een cultu
rele centrumfunctie, lijkt rede
lijke kansen te bieden om tot een
zowel uit cultureel als uit organi
satorisch oogpunt betere verhou
ding tussen TV en toneel te ko
men. Dit is de voornaamste con
clusie uit het rapport van de
Commissie Toneel-Televisiecfai
gepubliceerd is in het jongste
nummer van „Het Toneel-Tect-
traal, een uitgave van het Neder
lands Toneelverbond.
De commissie pleit voor ruimere
mogelijkheden voor experimen
ten met TV-toneel. De starre
structuur van het Nederlandse
toneelbestel blijkt in de praktijk
een beletsel te zijn om tot dra
matische produkties van goede
kwaliteit in TV te komen. Er is,
bij het toneel zowel als bij TV,
sprake van een de creativiteit
verlammend institutionalisering,
aldus het rapport.
De voorgestelde „kernen van
dramaturgische creativiteit, die
'n oplossing kunnen bieden, zou
den kunnen ontstaan in bepaalde
plaatsen {bij voorkeur bestaande
cultuurcentra) door samenwer
king tussen toneelkemen, conser
vatoria, beroepsorkesten, acade
mies van beeldende kunst en an
dere onderwijsinstellingen. Derge
lijke culturele centra zullen vol
gens het rapport de beschikking
moeten krijgen over TV-studio's.
De commissie wil, dat in de to
neelopleidingen rekening gehou
den wordt met de TV-regie en de
speciale eisen, die het acteren
voor de TV stelt. Contacten tus
sen (aankomende) schrijvers,
adspirant-regisseurs en adspi-
rant-dramaturgen dienen reeds
gelegd te warden tijdens de op
leiding. Toneel en TV mogen in
en dergelijke geïntegreerde
kunstopleiding niet als afzonder
lijke „vakken" worden gedo
ceerd.
In het totale cultuurbeleid dienen
auteurs welbewust betrokken te
worden in het beleid van toneel
en TV. Het lijkt verantwoord, zo
concludeert de commissie, hier
voor een deel van de opbrengsten
van de TV-reclame beschikbaar
te stellen.
Ten behoeve van het oude en het
„nieuwe" publiek zal de televisie
bij voorkeur in het gezamenlijke
programma, wekelijks een goed
gevisualiseerde theateragenda
moeten uitzenden, die eventueel
nader zou kunnen worden uitge
werkt in regionale uitzendingen,
aldus de commissie. Deze stond
onder voorzitterschap van F. J.W,
de Brauw, en werd A'erder ge
vormd door Joris Diels, Kees van
Iersel, David Koning, L. B. van
Ommen, H. Schaafsma, en J. J
Anland, secretaris.
Van onze correspondent
AMSTERDAM De kosten van
de restauratie van de Nieuwe
Kerk naast het paleis op de Dam
in Amsterdam, zijn opgelopen tot
22 miljoen gulden, In 1959, toen
men met het herstel van het twee
jaar tevoren, wegens bouwvallig
heid gesloten gebouw begon, wer
den de kosten begroot op zes
miljoen gulden. Dat dit bedrag
bijna verviervoudigd is, ligt be
halve aan de stijging van loon- en
materiaalkosten aan het feit, dat
ingrijpender maatregelen om heti ~»rr,T--Q
voortbestaan van de kerk te waar-|EEN SCHRALE KALENDER*
HIJ HEEFT NU een warmbloe
dige vriendin, en on het moment
dat het eigenlijke verhaal begint
ontmoet hii een neger uit Guade-
loupe werkloos en verpauperd,
die hij mee naar huis neemt, ver
zorgt. te eten geeft, aan werk
helpt en ten slotte in een „pen-
sion" voor Gastarbeiders onder
brengt. Op die neser projec
teert de ik-figuur zijn broeder
complex in een aantal variaties:
de moordlust, de homofiele in
cest. de sexuele relatie in combi
natie met de vriendin. Materiaal
genoeg voor een aantal pittige
scènes en dagdromen. Maar de
ervaring op zichzelf werkt reini
gend: aan het slot staat de ik
figuur weer op vaste bodem, hil
is vrij, hij heeft zich los gelopen
van alles wat hem achtervolgde.
Wat „vrij" en los" betekenen
weet alleen Jan Wolkers, maar
eind goed. al goed: het leed is
niet voor niets geleden.
Jan Wolkers vertelt zijn. verhaal
ln een gemengd procédé: directe
rede. flashbacks in die even di
recte rede. en vooral m droom
beelden. Preciezer gezegd: in de
directe rede van dromen, want
de droomsequenzen worden dui
delijk als zodanig aangegeven en
zii zijn geen droombeeld van de
werkelijkheid. Wolkers gebruikt
die dromen om een psychologi
serend doorsteek ie, een short-cut
te maken naar het geestesleven
van ziin ik-figuur; een omge
keerde droomuitleggers-methode.
Hii construeert een droombeeld,
passend bij de gemoedsgesteld-
van ziin personage: die dro
men zijn dan ook van een verras
sende helderheid en doelmatig
heid. zii bevatten alleen die ele
menten die Wolkers kwijt wil en
zii zim even synthetisch als beau-
.iolais van een rijksdaatder. Ook
de thematiek is hier even pube
raal als in het vorige werk van
Wolkers: een jeugdprobleem, dat
in de kern wordt opgelost door
de katalysator van dat probleem,
de neger, uit huis te zetten. Dat
is geheel in overeenstemming
met wat de (gewezen) gerefor
meerde Jan Wolkers altijd al
heeft geleerd: houd de zonde uit
ie huls. want dan verdwiint de
verleiding. Een wat kinderlijke
techniek, die overeenstemt met
de kinderlijke psychologie, waar
mee Wolkers zijn. visie steunt.
Een bedachte situatie met een
overwegend verstandelijk over
dachte uitwerking: een vertel
ling. overgoten met een nou-
veau-roman-sausje. dat de mo
dernistische werking moet heb
ben die Wolkers beoogt, Hij is
da ar bii zeker niet te kwader
trouw: dat ziin vertellers nooit,
ook Jan de Hartog en Fabricius
zijn te goeder trouw en boos over
kritische opmerkingen in die
richting. Zij zijn allen eer
biedwaardig, maar onmachtig
in te zien dat het bekwaam weer
eeven van de werkelijkheid niet
het allerlaatste doel is van de li
teratuur dat zij namelijk het
onzienlijke niet zichtbaar maken
en het ongewetene niet kenbaar.
Wie het verschil wil proeven,
moet ..Jalousie" van Robbe-
Grillet lezen: het ongeziene en
het ongewetene van de ialouzie
gevangen in. naar de strengste
regels van de nouveauroman. ge
tekende werkelijkheid.
DE BEELDEN VAN Robbe-Gril-
let ziin ook onbetwist authen
tiek. en daar twijfelt men bii
Wolkers voortdurend aan: heeft
hij werkelijk gezien wat hii
schrijft of iïteratuurt hii? „Ik
schreeuw als een beest", om
maar een voorbeeld te noemen
die vergelijking is voor een „ik"
oneigenlijk, en wekt de indruk
dat de schriiver met een been in
de „ik" en met een ander been
erbuiten staat. De neger, afkom
stig uit de tropen, raakt in pa
niek door een nachtvlinder en
vraagt of het dier niet
„méchant" is: dat moet vanwege
de symboliek, maar als beeld is
het uiterst ongeloofwaardig. Zo
kan men. zoals in ieder boek van
Jan Wolkers, verder gaan: eeen
feilloze, intuïtieve associatie-
beelden. maar illustratieve be
denksels. die niet overtuigen als
ze maar even door de lezer zelf
scherc worden gezien.
Er blijft veel te loven in Wol
kers' nieuwste: een vlot aanspre
kend verhaal, dat een jeugdpro
bleem niet ieders probleem,
want niet iedereen heeft een
overleden oudere broer wat
boven water haalt in een pikante
saus. Maar aan de andere kant
was het nodig wat dieper in te
gaan op Wolkers om de mvtholo-
eisering van (het werk van) Jan
Wolkers wat af te remmen. Een
mvthologisering waaraan hii zeil
volgaarne meewerkt door kleine
hebbelijkheden als hei plaatsen
van. zijn eigen naam tussen die
van Marilvn Monroe en andere
internationale helden, en verte!
me niet dat dit helemaal ironie
is. en het doen afdrukken van een
stoere fotografie van zichzelve
op de achterkant van ziin ver
haal.
Uiterlijkheden, ongetwijfeld,
maar niet zonder belang voor
1onge lezers, die ook hierdoor
gaan menen, in Wolkers de be
langrijkste vertegenwoordiger
van de nieuwere Nederlandse let
terkunde te ontmoeten. Dat is hij
niet geworden.
JAAP JOPPE
">y
Jan Wolkers
HET MUSEUM EOYMANS-VAN
BEUNÏNGEN gaat met ingang
van 1 januari meedoen aan hel
MUSEUMJOURNAAL, waarin
de Nederlandse musea voor mo
derne kunst publiceren. Ook hei
Schiedams Museum en de stich
ting die het komende Vincent van
Goghmuseum te Amsterdam ver
tegenwoordigt. zullen participe
ren.
Het Museumjournaal (voortaan
f 14.50 per iaar) zal per jaargang
zesmaal verschijnen, steeds als
een dik dubbelnummer. Het
Haags Gemeentemuseum zal er
voortaan minder toe biidraeen.
in verband met een eigen tijd
schrift over de Haagse collecties.
Het jongste (enkel) nummer om
vat onder meer een artikel over
de m Rotterdam gehouden Ma-
entte-tentoonstelline over de
Riikskunstaankooen en het ..mu
seum voor morgen".
In het BULLETIN VAN HET
RIJKSMUSEUM wordt een. in
druk gegeven van de nieuwe op
stelling van de afdeling Neder
landse Geschiedenis, zoals die na
de verbouwing zal worden. Op
een hedendaagse kunsttentoon
stelling zou een tiidontstekings-
mechan.tsme uit 1810, dat in het
bulletin uitvoerig wordt bespro
ken. een voortreffelijke indruk
maken. De afgebeelde con
structietekeningen ziin momen
teel weer zeer geliefd bij verza
melaars.
DE SLOWAAKSE SCHRIJVER
Ladislav yinacko is een rebel.
Pij trotseerde het ongenoegen
van de Tsjechische re venna
door ziin boek ..De smaak van de
macht" in Wenen fe laten publi
ceren Boner.dten nam Tni stel
lino vóór Israël teaen de Tsjechi
sche polViek in het Midden-Oos
ten. Het kostte hem zijn part'nhd-
maatschap. een eret'tel en zelfs
zijn nationaliteit
Het genoemde boek Is nu in een
uit het Duits vertaalde Neder
landse editie verschenen als een
paperback van. Bruna. Mnacko
doet zich er in kennen als een
overtuigd communist met bittere
kritiek op het bederf dat door het
stelsel ontstaat: kar akte rbederf
bij oude revolutionairen, wanbe
heer op het gebied van de staats-
en de bedriifshuishoudine. Een
kort. niet-tocnstisch verbluf in
ziin land is voldoende om van
dergclnke moeilijkheden en
soortgelijke reacties daarop iets
te ervaren.
Een belangrijk facet is de contro
verse tussen via de oartii om
hoog gekomen functionarissen
en anderzijds, wetenschappelijk
voor die functies meer eekwahfi-
eeerden. die ecen of minder goe
de partijpapieren hebben. Het
succes van het stelsel, gemeten
aan de ontwikkelingen in de kapi
talistische landen, hangt af van
de opiossme van dit probleem.
Van communistisch gezichts
punt uit. is de teneur van Mnac
ko 's boek niet bemoedigend.
Voor Tsiechoslowaken heeft het
vermoedelijk bovendien oikan'e
trekken, omdat men de beschre
ven feiten wel met bepaalde per
soonlijkheden in verband zal
kunnen brengen.
De roman is feiteliik een reeks
langdurige mijmeringen van een
revolutionair van het eerste uur,
nu fotoverslaggever. bij de baar
van ziin vroegere strijdmakker,
de overleden minister-president.
De mijmeringen, gestimuleerd
door waarnemingen in en nabij
de rouwkamer, leggen het relaas
een elegisch tempo op en het zegt
wel iets van Mnacko's kwalitei
ten als schriiver. dat het toch
blijft boeien. Nu de wereld zo
klein is. gaat de fundamentele
problematiek van een commu
nistische staat ook de westerse
lezer aan. óók als de presentatie
niet zo beklemmend Is als bij
voorbeeld in Koestiers „Duister
nis in de middag".
D. W.
Nederlandse Comedie
met De Trap
Maandag 22 januari geeft de
Nederlandse Comedie in de
Schouwburg een voorstelling van
„De Trap" van Charles Dyer, in
een vertaling van G. K. van het
Reve. Regisseur Fons Radema
ker, en medespelenden Guus
Oster en Joan Remmelts.
OOGST ditmaal. Tot dusver ont
vingen we weinig kalenders voor
1968 die een bespreking wettigen.
De Nillmij liet mej. Anna Wagner
een Jan Sluyters-kalender sa
menstellen. Zeven kleurenrepro
ducties geven een indruk van de
ontwikkeling van deze schilder
van 19C6 tot 1949. De Vereenigde
borgen nodig waren dan men aan
vankelijk had gedacht. In 1974 zal
het werk gereed zijn.
De verwarmingsinstallatie wordt
voor een deel aangebracht onder
de zerken die graven in het ge
bouw sieren. Dit kan doordat de
graven in de loop van de tijd
gezakt zijn. Tussen de graven eni£ederiandsche Scl^epvaarTmTj.
de zerken ligt op het ogenblik }ljet kleurenfoto's reproduceren
een laag zand van een meter. jvan uavigatie-instrumenten op
Rij de restauratie is aan het licht'k5artfragmenten van de I5de tot
gekomen dat het kerkgebouw en ^c jgde eeuw. Het resul-
voortdurend in beweging is. Toen.{aat is decoratief,
bij de uitvoering van een groot [Mercedes Benz lardeerde een
nïeuwbouwwerk in de binnenstad j kalender met kleurenfoto's van
het dïentewater op 20 meter be- eigen produkten met topografi-
neden N.A.P. werd weggepompt, sche gravures, 32 oude prenten
zakte het koor van de kerk onge- van plaatsen aan belangrijke
veer 1 cm. bij het teruglopen van verkeersroutes (Berlijn, Praag,
het water is het koor weer 0,6 i Stockholm, Petersburg, China
cm omhoog gekomen. etc.) Echt platen om mie hjsten.
Het dier in de kunst is het thema
van de huiskamerkaiender van
de HoJl. Sociëteit van Levens
verzekeringen, met kleurenpla
ten naar een getijdenboek, een
gobelinfragment, plastieken in
aardewerk en jade en een teke
ning van Maria Sybilla Merian.
Zes foto's van mensen in India
door Van der Elsken sieren de
kalender van het Assurantie-
concern Stad Rotterdam anno
1720 (het concern, niet de ka
lender).
De papiergroothandel G. H.
Bührmann gaat weer een ka
lender-expositie houden, die mis
schien beter representatief is
voor de oogst van dit seizoen.
Bedrijven kunnen hun kalender
hiertoe in tweevoud opsturen
naar de afd. Verkoopontwikkeling
van Bührmann, postbus 749,
Amsterdam.
IN 1960 zei H, M. van Randwijk in een televisieforum, dat
de ware geschiedenis van Nederland in de jaren 1940—1945
nog niet was geschreven en wellicht nooit geschreven zou
worden. Die opmerking werd aanleiding tot een reeks van
artikelen in het Algemeen Handelsblad die vijf jaar zou lopen
en die nu in een gezamenlijke uitgave van Bert Bakker, Het
Parool, Vrij Nederland en Het Wereldvenster zijn gebundeld
in „In de schaduw van gisteren; kroniek van het verzet
19401945". Dat die opmerking van Van Randwijk tot dit
resultaat heeft geleid ts verheugend, want het is een prach
tige bundel opstellen maar de opmerking zelf draagt
elementen van het misverstand in zich.
Wat is de „ware" geschiedenis
uan die jaren? Voor iedereen:
de eigen ervaringen van die ja
ren. aangevuld met latere kennis
en inzicht. Drie elementen, die
voor ieder, die zich over die iaren.
«ril uitspreken, anders liggen: er
zijn. om ons tot het eigen land tn
die perioden te beperken. miiioe°
nen „ware" geschiedenissen van
Nederland. Van Randurijfc kan
alleen hebben bedoeld: tn geen
van de verslagen, die ik heb ge
lezen. vind ik mijn doen visie te-
ma. De visie van. zoals Bruins
Slot het in een inleiding zegt. een
verhinderd dichterschap, van een
non-conformist, van een aelovisa
in de gerechtigheid op alle ge
bied. En «an een man, dte op al
die gronden actie f aan het ver
zet teaen de bezetter heeft deel
genomen
VAN DIE VISIE en van dat en
gagement getuigt Van Randwijk
in ziin versla een van wat hij
meemaakte en ervoer in de oor
logstaren. Geen brede, veelom
vattende visie, maar in die be
perking wel diepgravend en diep
doorvoeld. Zij Ionen, met een
tussenval van twintig jaar. syn
chroon bii hun verschijnen: iede
re beschouwing behandelt een
situatie van twintig jaar terug, er
dat heeft het bijkomende journa
listieke voordeel, dat de lezer van
de krantenartikelen indertijd vijf
iaar lang nog eens met het wis
selen der seizoenen maar in een
vreedzamer tijd met die gebeur
tenissen in het verleden werd ge
confronteerd. En met het toen
malig leven, zoals Van Rand
wijk dat zue: de reactie van de
bevolking, de wreedheid van de
bezetter, de kracht en zwakte van
de Nederlanders, de vreugde en
wanhoop, de vrees en de zeker
heid. De kleine dingen en de ge
fusilleerde vrienden, de gevolgen
van de ..grote" oorlog en de bon
nen-problemen. Een van de „wa
re" geschiedenissen van ons
land. geschreven door een eerlij
ke. open levende en denkende
man.
H. J. NEUMAN. journalist van
KRO-tv-faam, schreef over een
ander facet van de bezettincsia-
ren: een biografie van de rijks
commissaris Arthur Sevss-In-
quart. uitgegeven door uitceve-
n i Ambo. De ondertitel van de
biografie is al wat prikkelend:
„Het leven van een Duits onder-
Seyss-Inquart
koning in Nederland" het is
een begrip dat enige verknocht
heid veronderstelt van de man
met zijn „onderdanen", zoals Lo
de wi ik Napoleon die had. of de
Nederlandse onderkoningen in In-
die de gouverneurs-generaal.
Die verknochtheid heeft S.I. in
eeen enkel opzicht gehadhij is
als een van de leiders van het
derde rijk van Hitler in Neuren
berg opgehangen en hij heeft
zich ook in Nederland uitsluitend
gedraeen als een Duitser.
Reuman eeeft ziin biografie als
motto een citaat mee van Gra
ham Greene (niet direct de diepst
of scherpst denkende persoon,
aan wie men een motto zou kun
nen ontlenen), waarin het ook de
taak van een schriiver wordt ge
noemd svmpathie te wekken voor
„charakters". die buiten de alge
mene svmpathie staan, zoals
verraders, die toch ook mense-
hilc zijn en meer medelijden ver
dienen dan helden. Tweeërlei
misverstand bii Neuman:
.charakter" is hier bedoeld als
roman-personage. die door de
schriiver als het ware van binnen
uit wordt opgebouwd en voor ons
geëxposeerd, en niet als object
van een wetenschapoeliike ge
schiedschrijving. Ander misver
stand: Neuman beschreef Seyss-
Incmart alleen als geschiedkun
dig obtcct: de innerlijke roerse
len. zim ware ..character", blij
ven m het duister. Omdat, zal
Neuman tegenwerpen. S-I een
uitzonderlijk kille vis was. van
wiens zjeleroerseien, als hii die
bezeten mocht hebben (en dit
aan te tonen zou het doel van het
hoek moeten zijn) voor de bui
tenwereld verborgen bleven. Ak
koord. maar dan geen hooegrii-
oerig motto, dat in de biografie
met waar wordt gemaakt.
Een zakehike biografie dus,
waarin de rot die do man hoeft
gespeeld bii de Oostenrijkse „An
schluss" vrij nauwkeurig uit de
doeken wordt gedaan, maar
waarbij hij Neuman net ontglipt
od het kern moment: 2iin over-
cans van Oostenrijks nationalist
naar Duitse nazi. Een ijskoude
streber, getrouwd met een fana
tieke nationaliste en vader van
kinderen, die tiidens de bezetting
zorgvuldig od de achtergrond
werden gehouden, zoals de hele
entourage van de rijkscommis
saris een geheimzinnige en noeal
lugubere aangelegenheid was. die
ook in dit opzicht de term „onder
koning" niet waar maakt. Overi
jl. Af. van Randtoijfc
gens een on veel punten informa
tieve biografie, ook ten aanzien
van Nederlandse verhoudingen,
geschreven door een man. die
door het vele werk dat hij onge
twijfeld heeft verzet wat afstand
tot ziin onderwerp verloor en
aanzag voor een persoonlijkheid
wat alleen een verachteliike mep-
loper was. Een verrader beneden
een menselijke maat.
AL EVEN* MISTROOSTIGE
lectuur is de documentaire
,,25.000 landverraders de SS in
Nederland, Nederland in de SS"
van de journalist Sytze van der
Zee. uitgegeven door Kruseman
in Den Haag. Van der Zee
schetst uitvoerig de organisatie
vormen en de geschiedenis van
de Duitse SS. en de intnees die
de verhouding tussen NSB en SS
in Nederland hebben beïnvloed.
Het belaneriikste materiaal
voor het boek was reeds in drie
artikelen tn het Algemeen Han
delsblad gepubliceerd; ik geloof
dat de schrijver het daarbij maar
had moeten laten, want de de
tails die hii cr nu verder aan
heeft toecevoeed ziin van cerine
belang en scheppen door die over
matige aandacht od zichzelf een
historische vertekening. Mussert
en zim aanhangers komen uit die
schermutselingen met de SS'ers
tevoorschijn nis bi ma keurige po
litici. terwijl het in werkelijkheid
oen kille machtsstrijd is geweest
tussen misdadige landverraders.
„Het merkwaardige is. dat er
ook binnen de zwarte groep zo
iets als een kloof tussen de „goe
den" en de „fouten" bestaat"
als de schriiver meent wat hij
schrijft, schrijft hij onzin. Een
documentaire vol onbelangrijke
feiten en feitjes.
J.
