pijpen
praten weer.
m A
k
DISPOSITIE
Dooper-
uit
schroot
herrezen
a®
WOENSDAG 14 MAART 1979
sc i-VDivr
door
Paul
Houkes
Vlaardingen Veertien jaar
na baar totale ontluistering
kan het Smits-orgel van de
Rooms-Katholieke Joannes de
Dooperkerk weer worden b©-
speelcL De pijpen, de windla
den en de andere onderdelen,
die al die tijd ergens op een,
wanordelijke hoop achterin
de pastorie opgeslagen heb
ben gelegen, zijn zij bet
met veel moeite weer op
hun plaats gezet. Aan bet
eind van dese maand, op 34
maart, zal dirigent/organist
Jos van Elderen plaats ne
men achter de speeltafel, om
de eerste officiële tonen aan
het kostbare instrument te
ontlokken.
Dat moment zal bijzonder
plezierig ziin voor iedereen,
die zich bij de kerk betrok
ken voelt Maar vooral voor
het bestuur van de Stichting
„Het Oude Joannes de Doo-
per-orgel", dat er jaren aan
gewerkt heeft om dit voor el
kaar te krijgen. En dat was
zeker niet gemakkelijk. Niet
alleen vanwege het feit, dat
de restauratie van het orgel
heel wat geld zon moeten
gaan kosten, maar vooral
door de zeer slechte toestand,
waarin het uit elkaar geno
men orgel verkeerde. Want
zachtzinnig is men ten tijde
van de afbraak zeker niet ge
weest
De geschiedenis van het orgel
faat terug tot ongeveer 1884.'
oen moet het, zo heeft men
met wat moeite kunnen re
construeren, ongeveer ge
bouwd zijn door de orgelbou
wer Smits uit De Reek. Hele
maal zeker is dat jaartal niet,
want het bedrijf van Smits
bestaat al jaren niet meer. al
voor de eerste wereldoorlog
werd deze orgelbouwerij op
geheven. Archieven zijn na
tuurlijk nergens meer te vin
den. Dat jaartal, dat overi
gens best nog wat kan afwij
ken van het definitieve bouw
jaar, heeft men afgeleid van
het feit, dat er tijdens de res
tauratie om een van de pijpen
een stuk krant werd gevon
den. Een krant waarop de da
tum van 1884 vermeld stond.
Het orgel, zoals dat toen werd
gebouwd en in gebruik geno
men, had een uitgesproken
romantisch karakter. Dat is
niet zo vreemd: Smits was
een duidelijk Frans georiën
teerd orgelbouwer, zodat die
Franse invloeden ook in zijn
orgels terug te vinden zijn.
Dat is voor de kenner al
thans ook te horen aan or
gels in Nieuwerveen en Box
tel, die ook door Smits ge
bouwd werden.
Dat orgel moet door de jaren
heen met veel plezier gebruikt
zijn bij de katholieke kerk
diensten. Hoewel dat ook niet
al te vaak zal zijn geweest,
want vooral in vroeger jaren
werd het orgel in de katholie
ke kerk eigenlijk alleen tij
dens één van de missen op
zondag gebruikt: de hoogmis.
In 1964 kwam aan die periode
een einde: toen werd de kerk.
die in een slechte toestand
verkeerde, voor een flink deel
afgebroken, om plaats te ma
ken voor een nieuw, modem
kerkgebouw. Alleen het voor
front en de toren aan het ein
de van de Hoogstraat bleven
bewaard, vanwege het karak
teristieke beeld, dat dit door
de jaren heen aan dit stukje
Vlaardingen had gegeven.
Geen geld
De voorzitter van de Stich
ting, A. Peters: „Van die af
braak is het orgel toen ook
het slachtoffer geworden. Het
is helemaal uit elkaar ge
haald en eigens in de pasto
rie opgeslagen, met het plan
om het ooit weer eens te
gaan gebruiken. Op dat mo
ment was er namelijz geen
geld, om het weer te herstel
len. De nieuwbouw van de
Joannes de Dooperkerk, die
werd opgetrokken achter de
oude gevel en torenpartij,
had op dat moment al genoeg
geld gekost".
En da( betekende min of
meer het einde van het oude
Smits-orgel. Nu, veertien jaar
later, '-egt orgelbouwer en -
restaurateur P. C, Bik uit Lei-
de:* ervan: IfHet is toen niet
uit elkaar gehaald, maar een
voudig gesloopt. Een ander
woord kan ik er niet voor be
denken".
In de jaren na die fatale da
tum werden er diverse pogin
gen gedaan, om toch nog iets
van net orgel te kunnen ma
ken. Dat lukte echter niet Pe
ters: „Er was nog veel-te veel
geld gemoeid met de nieuwe
kerk en pastorie. Maar uitein
delijk meenden we toch, dat
er eens serieus iets moest
gaan gebeuren. Vooral ook,
omdat net elektronische orgel
dat in de nieuwe kerk werd
•gebruikt de laatste tijd steeds
meer aan vervanging toe was.
Grote animator voor de we
deropbouw van het oude or
gel was een van de pastores,
broeder Piet En zo zijn we
Liefhebbers van orfetaniieSt en kenners van orgels lijn altijd bijzon
der geïnteresseerd In de dispositie, die een orgel beeft. Bij het Smits
orgel zal dat na de restauratie op enkele onderdelen ca exact lelijk
zijl als in de «rade toestand. Die dispositie ziet er als volgt uit:
Bovenklavier: Bourdon 16 vt, Violen 16 vt disc.. Principaal 6 vt, Hol-
pijp 8 vt, Piestaat 4 v, Ftdte Comlqne 4 vt. Quint 2 2/3 vt, Octaaf
2
vt (vernieuwd). Plein Jeu 3 vt. Trompet 8 vt, Clairon 8 vt
Onderklavier Salleionaal 8 vt. Bourdon 8 vt, Piestant 4 vt tnienw),
Flüte Douce 4 vt, Woudfluit 2 vt (nieuw), Nasart 2 2/3 vt (nieuw),
Bassen 8 vt, Tremolo.
Pedaal: Bombarde 16 vt, Subbas 16 vt. Montee S vt. Octaaf 4 vt.
O OrgelbOLfWer/restaurateur P.
C. Bik: „Het was in een trieste,
desolate toestand..."
De restaurateur bij de achter
zijde van de speeltafel. Nage
noeg alles is door hem en zijn
assistent zelf met de hand ge
maakt.
De
links en rechts eens voorzich
tig gaan peilen, of er mensen
waren die er aan mee wilden
doen".
Dat bleek inderdaad het ge
val: er kwamen zoveel positie
ve reacties, dat een groepje
mensen het aandurfde om een
stichting op te richten, die tot
doel kreeg de wederopbouw
van het orgel te realiseren.
Dat dat een hoop geld zou
kosten was duidelijk: met het
gehele karwei was ruim
90.000 gulden gemoeid. Bin
nen redelijk korte tijd had
men echter al een derde van
dit bedrag binnen, zodat men
met goede verwachtingen een
restaurateur in de arm kon
nemen.
Die restaurateur werd orgel
bouwer P. C. Bik uit Leiden:
een klein bedrijf dat al zeer
vele jaren Jn de orgels" rit
en dat in Nederland als ui
terst deskundig geldt op dit
terrein. In 1977 kwam de
heer Bik enkele dagen naar
Vlaardingen, om de situatie
van het orgel in ogenschouw
te nemen.
Ondeskundig
„Het was een desolate, vrese
lijk trieste toestand", vertelt
Bik nu. „Dat orgel was bij
zonder ondeskundig gesloopt
Men had wel geprobeerd, om
die pijpen en andere onderde
len netjes op te slaan, maar
dat was jammerlijk mislukt.
Men had die pijpen zo neer
gelegd en neergezet, dat ze
volkomen gingen doorbuigen
en ook op andere manieren
ste^
len. Nadat Bik eens wat in
ventarisatiewerkzaamheden
had gedaan bleek, dat nog
vrijwel alle pijpen en andere
onderdelen aanwezig waren.
De windladen en bijbehoren
de zaken konden na een in
grijpende opknapbeurt nog
vrij redelijk gebruikt worden,
terwijl dat ook voor bijna alle
pijpen het geval was. Slechts
eén register was dermate ver
nield, dat daar niets meer
mee te beginnen was. Hoewel
de restaurateur met sommige
van de andere pijpen ook
grote moeite heeft gehad.
De restanten van het eens zo
trotse orgel zijn allemaal naar
het atelier van Bik in Leiden
gebracht Daar werd het ei-
gel eiste al rijn tijd en aan
dacht op.
Legpuzzel
pen.
in
de hoop er nog iets van te
kunnen maken".
Dat bleek echter mee te val-
in januari vorig jaar mee be
gon. Sinds die tijd heeft hij
niet aan andere opdrachten
kunnen werken: het Smits-or-
Het in het atelier weer opbou
wen van het orgel was nog
wel het meest omvangrijke
karwei Het probleem, dat er
feen enkele documentatie van
et orgel meer was, deed zich
hierbij extra voelen. Restaura
teur Bik: „Er was helemaal
niets: geen beschrijving en
zelfs geen foto, hoe dat ding
in elkaar gezeten had. Het
was daarom gewoon één gro
te legpuzzel, om alles weer op
zijn plaats te krijgen. Temeer
omdat dit orgel destijds vrij
onlogisch in elkaar was gezet
Om een voorbeeldje te geven:
de pijpen ritten in een orgel
normaal gesproken keurig op
een rijtje, in aflopende groot
te naast elkaar. Bij dit orgel
was dat niet het geval. Het
De pijpen worden op hun juiste plaats bovenop de windladen geplaatst Daarna kan het intoneren beginnen.
zat min of meer door elkaar:
met de grootste en dus zwaar
ste Pijpen in het midden, en
de kleinere aan weerszijden
aflopend. Als je dat niet weet,
zie er dan maar achter te ko
men hoe het ooit in elkaar
heeft gezeten. Het was verder
duidelijk te zien, dat de orgel
bouwer destijds te weinig
ruimte had gehad om het or
gel op een normale manier op_
te bouwen. Ook om die reden'
zat het onlogisch in elkaar:
sommige pijpen van een be
paald register waren heel er
gens anders opgebouwd dan
je normaal gesproken zou
verwachten. Kom er maar
eens uit J'.
Niet alleen de orgelpijpen
zelf en de wijze, waarop ae
weer ongebouwd moesten
worden, nebben veel tijd in
beslag genomen. Ook de bij
komende zaken, zoals de
speeltafel en het complete
mechaniek moesten volkomen
vernieuwd worden. Van de
oude speeltafel was helemaal
niets meer te gebruiken; ook
de klavieren en het pedaal
niet Het enige, dat aan de
speeltafel nog van het oude
orgel terug te vinden is, riJn
de fraaie knoppen, die op de
registers tangen zitten.
Met de hand
Zo'n speeltafel wordt com
pleet met de hand gemaakt.
Een karwei, waar Bik en Jan
Rijsdam, die de gehele restau
ratie samen hebben, verricht,
zeven weken aan hebben
gewerkt „Je kunt zo'n speel
tafel wel kant en klaar uit
Duitsland laten komen, zodat
je 'm zo kunt plaatsen, maar
dat is onze eer te na. Ik ben
orgelbouwer en geen toeleve
ringsbedrijf. Nee, wat we ^plf
kunnen maken, dat dóen we
ook zelf. En dat is praktisch
alles, aan dit orgel. Natuurlijk
kun je hier en daar wel ge
bruik maken van machines,
maar het is toch bijna alle
maal handwerk. Dat zelf bou
wen is niets duurder voor je
opdrachtgever, hoor. Zo goed
koop zijn die Duitse fabrieken
niet'.
Bij het bouwen van zo'n
speeltafel dient een orgelbou
wer terdege rekening te hou
den met de plaatseQjke om
standigheden. Ieder orgel is
weer anders en dat geldt ze
ker ook voor de toegepaste
materialen. Bik wijst als voor
beeld de koperen stangetjes
aan, die achterin de speeltafel
de verbinding vormen tussen
de toetsen op het klavier en
de rest van het mechaniek.
„Kijk, die hebben we bewust
van koper genomen. Tegen
woordig wordt daar veel alu
minium voor gebruikt Maar
we ritten hier erg dicht bij
Pemïs: als daar in de loop
der jaren zwavel op komt,
dan kun je over een jaar of
tien lachen. Dat rijn dingen
waar je echt rekening mee
moet houden".
Uiteindelijk was de restaura
tie zo ver gevorderd, dat het
orgel in het atelier compleet
overeind stond. Toen konden
de afzonderlijke onderdelen
weer maar dan met méér
deskundigheid dan de eerste
keer uit elkaar worden ge
nomen, om overgebracht te
worden naar Vlaardingen. En
daar wordt op dit moment
hard gewerkt, om het orgel
op tij a op rijn plaats te heb
ben. Immers: op 30 maart
moet het in vol bedrijf zijn.
Zorgvuldig
Het belangrijkste karwei op
dit moment is het zogenaam
de intoneren van het orgel.
Dat gigantische werk dient
met uiterste zorgvuldigheid
te worden uitgevoerd. Simpel
pesteld houdt het intoneren
m, dat alle pijpen keurig
„spreken", om m orgeltermen
te blijven, en vooral dat ze
dat allemaal op dezelfde ma
nier doen, en met hetzelfde
volume. Aan dat Intoneren
hebben Bik en Rijsdam nog
een hele klos, die nog wel de
nodige dagen In beslag zal
nemen.
De restaurateur is, achteraf
bezien, overigens wel over
tuigd geraakt van het feit, dat
het oude Smits-orgel nog al
tijd een voortreffelijk instru
ment is. „En niet dat alleen:
het fijnste is, dat dit oude or
gel zo voortreffelijk combi
neert met de akoestiek van
deze kerk. Kijk eens, je kunt
niet zomaar een oud orgel in
een splinternieuwe, moderne
kerk plaatsen. In de meeste
gevallen krijg je dan hele
rare effecten. Zo'n orgel is
gebouwd op een kerk zoals je
aie vroeger had en dat is heel
wat anders dan tegenwoordig.
Maar in dit geval is dat ge
lukkig geen probleem ge
weest: daar hebben we veel
geluk mee gehad. En wat het
karakter van het orgel be
treft, zoals dat straks weer
zal zijn: we hebben geluid
stechnisch gezien precies het
zelfde orgel teruggekregen. En
dat was precies de bedoe
ling".
Niet echt
Natuurlijk is van een orgel
bouwer en restaurateur niet
anders te verwachten, dat hij
aan een echt pijporgel verre
weg de voorkeur geeft en dat
het met elektronische orgels
toch altijd behelpen blijft.
Hoewel Bik zonder meer toe
geeft dat met de duurdere
klassieke elektronische orgels
vaak uitstekende imitaties
van het echte pijporgel te be
reiken zijn.
„Maar het blijft toch, ja, niet
echt Het blijft een imitatie.
Dat kón ook niet anders. Vee
lal worden de tonen opgewekt
door één, soms wat meer
toongeneratoren. Door middel
van alle mogelijke filtersyste
men krijg je de uiteindelijke
tonen en stemmen. Dat geluid
wordt vervolgens weergegeven
door een of meerdere luid
sprekers, die echter héél an
ders reageren dan een pijp,
waar de wind doorheen gaat
Het is de laatste tijd ook dui
delijk te merken, dat de ten
dens om ook in kerken van
elektronische orgels gebruik
te maken weer aan het afne
men is. De echte liefhebbers
willen toch niet anders: die
willen het echte, eerlijke, pure
orgelgeluid horen".
Nog even, en dan is het pure
feluid weer te horen in de
oannes de Dooperkerk. Niet
alleen restaurateur Bik en
rijn assistent Rijsdam zijn
daar erg gelukkig mee: dat
geldt zeker ook voor de stich
ting, die het initiatief voor de
opknapbeurt nam. Voorzitter
Peters: „Wij vinden het gewel
dig dat het zo goed gelukt is.
Ook financieel gezien is het
trouwens uitstekend gegaan:
we zijn er bijna helemaal
uit".
Het gerestaureerde Smits-or
gel wordt zoals gezegd, op 30
maart officieel in gebruik ge
nomen. Dat zal gebeuren tij
dens een overdrachtsconcert,
dat gegeven wordt door orga
nist Jos van Elderen en het
gemengd Sint Ceciliakoor.
Vanaf 19.30 uur zijn alle pa
rochianen en andere Vlaardin
gers, die dat gebeuren willen
meemaken, welkom.
Stichtingsvoorzitter Peters:
„We gaan overigens wel pro
beren, om in de toekomst *o
nu en dan concerten te geven
op het orgel. Dat zou schitte
rend zijn. als dat zou lukken.
Al soa het voorlopig maar
twee keer per jaar zun: we
willen de slem van dit orgel
aan alle Vlaardingers laten
boren. Dat is het zonder
meerwaard".
