ROTTERDAM
19
Het goede humeur
was verdwenen...
Rotterdamse
technici
tekenen
tunnel onder
de Huangpo
CROOSWIJK
ZOAISTWAS
(slot)
Ctooswijk
de jaren
vijftig
in
J
Rotterdams Nieuwsblad
woensdag
RL/RZ/RV/RY/RW/RS 16 november 19S3
Jamin aan de Hugo de Groot
straat in 1900.
m
In 1873 kocht de Heine-
ken's Brouwerij aan de
Crooswijksesingel, op de
hoek van de Linker Rot-
tekade, voor veertigdui
zend gulden twee bunder
grond. Kort hierna werd
er begonnen met de bouw
van de fabriek. De bouw
kosten vielen hoger uit
dan geraamd: 735.000 gul
den in plaats van de be
grootte 600.000 gulden.
Maar vanaf dat moment
hoorde de brouwerij, die
eerder ook in Amsterdam
een vestiging had neerge
zet, met al zijn dagelijkse
bedrijvigheid volledig bij
Crooswijk. En al in 1897,
het jaar waarin op 9 april
directeur en mede-oprieh-
ter W.Feltman overleed,
was het complex er lang
zaam maar zeker volge
bouwd.
Mede door de brouwerij in
Crooswijk groeide Heineken
uit lot een wereldconcern, dat
al in 194? ruim veertig procent
van de in totaal over zee ver
voerde 14.814 hectoliter bier
voor zijn rekening nam. En
trots maakte de leiding van
het bedrijf in die jaren bekend
dat overal ter wereld Heine
ken's bier verkrijgbaar was;
zelfs tijdens de festiviteiten
rond het honderdjarig bestaan
van de republiek Liberia was
aan de hoge gasten heerlijk,
helder Heineken voorgezet.
De brouwerij tn Crooswijk was
toen al het werkterrein gewor
den voor een staf van chemici,
biologen en analisten, die cr
dagelijks controle uitoefenden
op het productieproces. Tege
lijkertijd waren ingenieurs be
zig met het nog meer verbete
ren en moderniseren van de
installaties.
Tot 1968 bleef de brouwerij in
Crooswijk gevestigd, toen
werd de fabriek gesloopt en
het bedrijf verplaatst naar de
gemeente Zoeterwoude. Maar
Heineken was vooral Croos
wijk. Talloze buurtbewoners
werkten er vele jaren van hun
Jeven. Anderen bewaarden er
herinneringen aan de honger
winter tijdens de tweede we
reldoorlog, toen er in de grote
ketels in'de ziederij dagelijks
honderdduizend porties gaar
keukensoep werden gekookt.
Op de plaats waar ooit de
brouwerij stond kwamen wo
ningen. Maar voor het zo ver
was werd er eerst nog stevig
onderhandeld over de prijs
van het stuk grond. Terwijl de
directie het met Rentegevende
Eigendommen in december
1975 eens was geworden over
een bedrag van /4.150.000,-,
Jieien de commissarissen van
net bedrijf weten dat dit veel
te weinig was. De problemen
werden opgelost en in novem
ber 1977 kwam de eerste van
de in totaal 279 woningen ge
reed.
Een jaar later lanceerde het
architectenbureau Van de
Broek en Bakema een ontwerp
voor een kantoorgebouw aan
de Crooswijksesingel. Volgens
dit plan zou de eerder gesloop
te westgevel van de vroegere
Heineken brouwerij worden
herbouwd. De monumentale
kopgevel van de brouwerij, die
aanvankelijk gespaard zou
blijven, zou na te zijn gesloopt,
eveneens worden herbouwd.
De opdracht voor het ruim
zestien meter hoge kantoorge
bouw was gegeven door de
Verenigde Dura Bedrijven.
Weliswaar maakte het open
baar lichaam Rijnmond nog
ernstig bezwaar tegen 'groot
schalige kantoorbouw in een
„kleinschalige woonwijk', maar
de argumenten werden door
minister Van Aardenne van
economische zaken ter zijde
"gelegd. De grond was ooit be
eneden de op dat moment gel-
^dende marktwaarde aan de
-'gemeente Rotterdam verkocht
Crooswijk zoals 't was in de jaren vijftig.
De fabriek van Heineken in 1875.
om sociale woningbouw moge
lijk te maken. Er was tevens
de voorwaarde aan verbonden
dat een gedeelte van het ter
rein bestemd zou zijn voor
kantoorbouw.
Jamin
Een ander gebouw waar
Crooswijk herinneringen aan
bewaart, de fabriek van C.Ja
min, viel in februari 1980 ten
prooi aan de slopershamer.
Ook Jamin was Crooswijk, Het
kleine pandje aan de Hugo de
Grootstraat van voor de eeuw
wisseling groeide uit tot een
grote fabriek, waarvoor in
1924 het ontwerp werd gelan
ceerd.
Ai voor de eerste wereldoorlog
had de toenmalige directie de
omliggende panden opgekocht
om, zodra de tijd rijp was, het
bedrijf te Kunnen uitbreiden.
Eerst was het de oorlog van
1914-* 18 die er voor zorgde dat
de plannen stagneerden. Hier
na werden de uitbreidings
plannen beteugeld door de
heersende woningnood, waar
door het steeds weer onmoge
lijk bleek om de 21 opgekochte
woningen te slopen. Telkens
moest de bewoners huurver-
lenging worden verleend. Op
een gegeven moment was de
situatie zelfs van dien aard,
dat Jamin liet weten dat over
wogen werd de bouwplannen
maar op te geven. Hierdoor
kwamen de nieuwbouw, waar
mee een bedrag van een mil
joen gulden gemoeid was, en
vijfhonderd nieuwe arbeids
plaatsen op de tocht te staan.
Het nieuwe bedrijf kwam er
toch. De oude fabriek bleef er
nog tot 1969. Toen werd er op
26 april begonnen met de
sloopwerkzaamheden. Voor de
gemeente Rotterdam beteken
de het wegbreken van de oude
fabriek dat er eindelijk weer
een circusterrein beschikbaar
■was. Tot dat moment stonden
de circussen op de Sint Jacobs-
plaats, een plek waar slechts
weinig circusdirecteuren echt
gelukkig mee waren omdat de
over het viaduct daverende
treinen vooral de dieren on
rustig maakten. De terugkeer
naar de 'veemarkt' werd in
circuskringen met instemming
begroet. En op 20 juni 19G9 zet
te het Franse circus Rancy er
als eerste zijn tent op, gevolgd
door circus Mullens op 19 au
gustus van dat jaar. Alleen cir
cus Boltini keek nog even de
kat uit de boom en besloot
voor alle zekerheid nog maar
een keer uiL te wijken naar de
Spinozaweg in Rotterdam-
Zuid.
Ook Jamin verliet Crooswijk
door Hans Soeters
en verhuisde naar Oosterhout.
De fabriek werd gesloopt om
plaats te maken voor wonin
gen. Tot 1980 bleef het pand
nog overeind en werd het als
'trefcentrum' intensief ge
bruikt door verenigingen en
organisaties. In 1979 werd het
gebouw feestelijk gesloten met
als hoogtepunt de wedstrijden
om de titel 'Sterkste man van
Rotterdam'. Waar ooit de
snoepjes van 'meneer Jamin'
werden gemaakt, wierpen op
zaterdag 15 december 1979 tien
Rotterdamse krachtpatsers
met autobanden, tilden er
biervaten boven hun hoofd en
trokken er zelfs een complete
vrachtwagen van z'n plaats.
Het waren de speelse scher
mutselingen vóór het grote
werk, want kort hierna ging
het gebouw tegen de grond.
Wéér was een plek waar vele
honderden Crooswijkers een
groot deel van hun leven had
den doorgebracht, geschiede
nis geworden...
Noodkreet
Rond de moderne Rotterdamse
stadskern lag in de jaren "stijf-
tig een gordel nauw gebouwde,
verouderde en soms naargees
tige buurten. En daar omheen
weer ruimere wijken met veel
groen. Leefden we niet in een
periode van groot gebrek aan
woningen, wij zouden ai lang
de moker in de verouderde
buurten hebben gehoord. Men
wuift de gedachte aan saneren
zelfs weg, wanneer daar over
wordt gesproken. Als we zien
hoeveien nog op 'n woning
wachten, zal de eerste zorg
moeten zijn het bouwen en
niet het brekenzo meldde Het
Nieuwe Dagblad op vrijdag 5
november 1954.
Ook Crooswijk was zo'n buurt,
waarin de roep om sanering
was aangezwollen tot een
noodkreet. Er was weliswaar
sprake van een door de Com
missie Woningwaardering uit
gebracht interim-rapport
waarin criteria voor krotop
ruiming waren aangegeven,
maar desondanks bleef het sa
neren van de wijk een uiterst
moeilijke operatie. In het rap
port werd het begrip 'basisge
breken' geïntroduceerd, waar
bij het ging om gebreken aan
huizen, die een belemmering
vormden voor het leven en de
bewoning. Zoals: woningen
met een nuttige vloeropper
vlakte van minder dan dertig
vierkante meter, het ontbre
ken van riolering of waterlei
ding, gevaarlijke constructies
en het ontbreken van vlucht
wegen bij brand. Ook de
woonomgeving kon basisge
breken vertonen, zoals het
ontbreken van groen en recre
atieruimte, hinder van stank,
stof, of overlast gevende be
drijven. Het ontbreken van
zonlicht, door de richting van
de straten en de omliggende
bebouwing, speelden in het
rapport een belangrijke rol.
Een belangrijk doel van de sa
nering was het terugbrengen
van net aantal woningen per
hectare. Er werden plannen
t
ontwikkeld om de buurt
bloksgewijs te saneren, al
vreesde men wel dat hierdoor
met name het buurtleven zou
kunnen worden ontwricht. De
bewoners zouden naar andere
wijken moeten verhuizen,
waardoor de talloze clubs uit
een zouden vallen.
Vooral het Crooswijkse Volks
huis aan de Van Reynstraat 19
trok in die jaren veel buurtbe
woners, van kleuters lot be
jaarden, die er deelnamen aan
de door de Unie van Vrouwe
lijke Vrijwilligers georgani
seerde bijeenkomsten. En juist
in een wijk als Crooswijk was
de werkloosheid groot. In 1952
waren er van de 6271 werklo
ze Rotterdammers er 275 af
komstig uit Crooswijk. Van de
18.531 Rotterdammers die on
dersteuning kregen, woonden
er 732 in Crooswijk. Het ver
klaart waarom men bij het
verspreiden van de wijkbewo
ners* uiterst omzichtig te werk
ging. Maar Crooswijk moest op
dat moment zo snel mogelijk
worden gesaneerd. De situatie
was er onhoudbaar geworden.
In vergelijking met Rotter
dam, waar per hectare sprake
was van honderd woningen,
stonden er in Crooswijk op
elke hectare 131 huizen.
Crooswijk telde op dat mo
ment 6380 woningen. Hiervan
telden 674 huizen niet meer
dan één kamer en was er in
1099 woningen niet meer
ruimte dan voor twee kamers.
Scholen waren er wel, zoals de
roomskatholieke bewaarschool
aan de Isaac Hubertstraat, de
openbare bewaarschool aan de
Poolstraat, de christelijke be
waarschoot Koningin Wilhel-
mina aan de Crooswijksesingel
en de Havelozenschool aan de
Boezemsingel.
In 1956 waren de problemen
in Crooswijk nog steeds niet
uit de wereld. Op 3 augustus
van dat jaar bekeek een krant
de situatie in de wijk van dat
moment en kwam tot de con
clusie dat er in Crooswijk toch
al heel wat ten goede was ver
anderd.
Er is de hele oorlog geen bom
gevallen. Misschien valt het
ook daarom wei op, dat Croos
wijk - meer dan in andere
stadsgedeelten het geval is -
nogal wat vervallen woningen
in zijn straten teltIs het dan
misschien een wijk waar ar
moede wordt geleden? Bekijkt
men de zekere welstand, die
de arbeiders op dit moment
genieten, dan moet men wel
zeggen: neen, armoede wordt
er niet geleden. Trouwens het
goede humeur van de Croos-
wijker doet dat ook niet ver
moeden. Hoewel: van dat hu
meur merkt men niet veel
meer, als men een Crooswijker
hoort praten over de omstan
digheden waaronder hij en
zijn gezin moeten ie ven. We
hebben een Crooswijker horen
zeggen: 'Als u het mij vraagt
vind u hier geen enkel huis
dat helemaal zonder gebreken
is'.
En vanaf dat moment begon
Crooswijk te veranderen.
Buurtbewoners vertrokken.
Oude, verkrotte huizen gingen
tegen de vlakte. Op de plaat
sen waar vroeger 'monumen
ten' stonden als de fabrieken
van Jamin, Heineken, het
abattoir, de veemarkt en de
Koninginnekerk, verrezen
nieuwe woningen. Winkels en
buurtkroegjes verdwenen. En
de buurt kwam in verzet tegen
de huren van de nieuwbouw
woningen. Maar Crooswijk
was Crooswijk niet meer. In
ieder geval niet meer het
Crooswijk, zoals 't was...
Sjanghai met zijn acht
miljoen inwoners (en
nog eens vier miljoen
in de regio) en Rotter
dam met in stad én
Rijnmond net één mil
joen inwoners) zijn ui
teraard niet met el
kaar te vergelijken.
Toch zoek je onwille
keurig naar overeen
komsten. De belang
rijkste is, dat de Hu-
angpo-ri vier net als de
Nieuwe Maas dwars
door de stad loopt.
Gelijk is ook, dat beide
stadsdelen onevenwichtig
zijn gegroeid. De ontwik
keling is op de noordelijke
oever begonnen en pas
veel later, toen daar de
ruimte op was, is de uit
bouw 'in Zuid' begonnen.
Dat levert - evenals in de
jaren '50 hier - een gigan
tisch probleem rondom de
oeververbindingen op.
Sjanghai heeft maar éen
tunnel met twee rijstroken
en dat is veel te weinig.
Jaarlijks worden er op de
zuidelijke oever tiendui
zend woningen bijge
bouwd. Dat maakt het dui
delijk, dat er iets scheef
zit in de verdere groei van
de stad.
Fiets en trolleybus
Er Is nu een tweede tunnel
in aanbouw, maar ook met
deze twee rijstroken erbij
loopt het verkeer vast. En
nu is het naar onze begrip
pen niet eens druk in
Sjanghai. Fiets en trolley
bus zijn dé middelen van
vervoer. Brommers en
scooters zie je er nog niet
en de personenauto is
voorbehouden aan officie-
Ie instanties en staat
voorts alleen als taxi ter
beschikking.
Een onthullend eijfer: per
duizend inwoners beschik
ken we in Nederland over
305 personenauto's: één
auto op de drie Nederlan
ders. In China gaat het om
0.06 auto per duizend inwo
ners, of te wel één op de
ruim 16.500 Chinezen. Ver
houdingsgewijs hebben we
hier dus 5000 maal zoveel
auto's rijden als in China.
Het betekent in wezen, dat
men China nauwelijks
mag toewensen ooit nog
eens hetzelfde welvaart
speil als hier te bereiken.
Het zou alleen de regio
Sjanghai al vier miljoen
automobielen opleveren,
evenveel als er in heel Ne
derland rijden....
Als in de jaren '20
Je raakt door de massali
teit van het land totaal het
gevoel voor verhoudingen
kwijt. Dat leidt tot allerlei
bespiegelingen, waarvan
de meest opdringende is
het gevoel, dat men hier
nog ónze leefomgeving
van de jaren '20 en '30
vindt. Men ziet dat terug
in het straatbeeld, in de
wijze van huisvesting, het
stoken van kolen als bron
van verwarming, de in
richting van de winkels,
de manier waarop het
midden- en kleinbedrijf
worden uitgevoerd, de (af
wezigheid van) mode, het
heel bescheiden en bijna
kale uitgaansleven, de toe
gepaste techniek en machi
nes bij de woningbouw en
de uitvoering van grote
werken.
Rotterdams zusterstad
Sjanghai heeft als belang
rijkste stad en haven van
China die, vooral techni
sche, achterstand op de
westerse wereld nadrukke
lijk onderkend. En neem
het de stadsbestuurders
eens kwalijk, dat ze voor
al blij met Rotterdam zijn
om er veel van tc kunnen
leren.
Daardoor is er een uiterst
praktische vorm van ont
wikkelingssamenwerking
ontstaan. Tegelijk met het
verblijf van de Rotterdam
se delegatie in Sjanghai
waren er vijf technici van
de Dienst van Gemeente
werken daar, die er vier
weken bezig zijn geweest
hun Chinese collega's bij
te praten over de prakti
sche toepassing van aller
lei nieuwe technieken.
Samen in één hotel
De Chinezen doen dat heel
consequent. De Rotterdam
mers verbleven vier we
ken in een hotel, maar hun
vaste gesprekspartners
óók. Zij zagen ook vier we
ken lang hun huis niet. De
Rotterdamse groep stond
onder leiding van de direc
teur van Gemeentewerken,
ir. Seen van der Plas, zelf
(de anderen waren ir. Sïk-
ko de Vries, chef construc
tie en ontwikkeling en
zijn van zijn afdeling Her
man Hoos; ir. Hette van
Dijk, chef waterbouwkun
dige constructies en H. de
Koning, medewerker van
de afdeling werktuig
bouwkunde).
Hun verhaal begint met
door Koos de Gast
een bezoek van enkele
Sjanghaise collega's (de
dienst publieke werken in
Sjanghai heeft tussen
haakjes 40.000 man in
dienst) aan Rotterdam, die
zich kwamen oriënteren
op de bouw van tunnels,
kademuren, waterzuive
ring en bruggen.
Dat bezoek is blijven han
gen tot de plannen op tafel
kwamen voor de bouw
van de derde tunnel onder
dc Huangpo-rivier, noodza
kelijk voor de ontsluiting
van nieuwe wijken op de
zuidelijke oever.
Ir. Van der Plas daarover;
de vraag was of die tunnel
ook volgens de in China
beproefde Schïldmethode
moest worden gebouwd, óf
dat er een andere moge
lijkheid was. Die Schild-
methode is heel eenvoudig:
met een enorm rond schild
met een doorsnee van tien
meter graaft men eenvou
dig een tien meter brede
gang onder de rivier door
en bekleedt die met een
laag beton.
Het is een simpele, maar
ook kostbare manier: je
moet nogal diep gaan;
doordat je geen steile hel
lingen kunt toepassen
wordt-ie lang (met alle
ventilatieproblemen van
dien) en de diameter is be
perkt; je kunt er niet meer
dan twee rijstroken in
kwijt.
De Rotterdammers hebben
hun Chinese collega's in
die vier weken ervan pro
beren te overtuigen, dat de
bouw van de Dapulutun-
nel volgens hun afzinkme-
thode enorm veel voorde
len geeft. De tunnel kan
net één meter onder de ri
vierbodem komen te lig
gen, waardoor hij minder
lang behoeft te worden; in
een korte tunnel kun je de
open opritten toepassen,
waardoor de ventilatiepro
blemen gemakkelijker
zijn op te lossen (kijk
maar naar de Botlektun
nel). En je kunt de tunnel
veel breder maken.
Enorm voordeel
Dat geeft een gigantisch
voordeel: voor de prijs van
een lange, smalle tunnel
met een beperkte capaci
teit volgens de Schïldme
thode zetten de Rotter
dammers een afgezonken
tunnel op papier met twee
maal twee of tweemaal
drie rijstroken. En geef je
er nog tien procent meer
aan uit, dan heb je er nog
aparte fietspaden naast
ook.
Het ziet er naar uit, dat de
Chinezen gewonnen zijn
voor het Rotterdamse idee.
Hun moeilijkste punt was
tenslotte nog, dat bij de
Schildmethode als een mol
onder de grond kan wor
den gewerkt zonder dat er
iemand last van heeft, en
dat bij de afzinkmethode
voor het op zijn plaats leg
gen van de tunnelstukken
de rivier voor een deel ge
stremd moet worden.
Maar ook die hindernis
lijkt tc zijn genomen.
Tot nu toe heeft Gemeen
tewerken zijn - toch kost
bare - assistentie als een
vriendendienst aangebo
den. Het is de bedoeling
dat als Gemeentwerken de
bouw blijft begeleiden met
ontwerpen en toezicht, de
kosten daarvan in het tun
nelproject worden opgeno
men.
Aleer m ogelijkh eden
Het is duidelijk, dat er
niet alleen over tunnels is
gepraat. Van het één
kwam het ander: Sjanghai
is bezig een proefstuk me
tro van 500 meter aan te
leggen. Dc Rotterdammers
hebben ook eens naar een
langer traeé gekeken. Er is
gesproken over de verwer
king van afval en de zui
vering van afvalwater,
over de houw van bruggen
en de aanleg van wegen.
Van der Plas: „Tcchnisch-
wetenschappelijk zijn de
Chinese collega's uitste
kend op de hoogte. Ze mis
sen alleen de ervaring in
de praktijk en die kunnen
wij hen leveren. Dat doen
we graag. Misschien ope
nen we zo ook een deur
voor het Nederlandse be
drijfsleven. Veel appara
tuur en materieel moet
toch van buiten China ko
men."
Het zou mooi zijn als het
allemaal doorgaat. Een
Rotterdamse tunnel onder
de Huangpo in Sjanghai:
het zou de eerste afgezon
ken tunnel in heel China
worden.
(Wordt vervolgd)
Mb&bRij-UL.
Ir. Van der Plas in Sjanghai.
