'Beleid? Niks beleid! Meestal
kón de gemeente niet anders'
25
Arco Baleno
Duitse zeeliedenzorg
bestaat honderd jaar
BOTTERDAM
jCEGETEÜ EN GEDRONKEN
MARITIEM
Jan van den Noort promoveert op 'Pion of pionier'
Deutsche Seemannsmission gaat zelf de haven in
Rotterdams Nieuwsblad
zaterdag
8 september 1990
doorKORKEGEL
Rotterdam Stelling
nummer één uit het
proefschrift van Jan van
den Noort: 'Een groot
deel van de besluiten die
de Rotterdamse ge
meenteraad in de ne
gentiende eeuw nam,
kwam niet voort uit
ideologische of rationele
overwegingen, maar
was onvoorzien, onge
pland en onvermijde
lijk'.
Daar staat nogal wat.
„Ja, en ik vrees dat er intussen
niet veel verbeterd is", zegt Jan
van den Noort, grijnzend.
Dus de gemeenteraad kan wel
naar huis?
„Nee, dat is niet de boodschap
van mijn proefschrift. Maar wat
je er wel van kunt leren, is dat de
partijpolitieke verschillen,
waarmee je in verkiezingstijd al
tijd wordt doodgegooid, per saldo
niet datgene opleveren watje er
misschien, van zou mogen ver
wachten. Die verschillen wor
den nagenoeg ongedaan ge
maakt door het maatschappelij
ke krachtenveld, waarin de ge
meente soms een beetje de pio
nier is, maar veel vaker de pion
'Pion of pionier' is de titel van
zijn proefschrift. Het handelt
over de gemeentelijke bedrijvig
heid in Rotterdam in de vorige
eeuw. Jan van den Noort (41)
promoveert er woensdag op aan
de Rijksuniversiteit van Leiden,
De aanstaande doctor wordt mo
reel bijgestaan doorzijn vaderen
een goede vriend, die de symbo
lische functie van paranimf be
kleden. In de boekwinkels ligt
reeds het boekje 'Pion of pio
nier', uitgegeven door stichting
PK. Het verschijnt tevens als
deel 41 in de Grote Reeks van de
stichting Historische Publicaties
Roterodamum.
„Als je zes, zeven jaar van je le
ven in zo'n onderzoek hebt zit-
ten, probeer je het tenslotte ook
een beetje leuk te presenteren",
zegt Jan van den Noort. „Ik heb
het begrijpelijk willen schrijven.
Een groot deel van de bevolking
is best geïnteresseerd in weten
schap, maar stuit vaak op hoogst
ingewikkelde teksten, Terwijl
het vaststellen van feiten toch
mede bepaald wordt door het in
het geheugen griffen van de
massa".
Vermenging
Bladzij 141 gaat over gemeente
raadsleden in de vorige eeuw.
„Zij vormden de top van bedrij
vig Rotterdam en de raadsbe-
sluiten met betrekking tot de ge
meentelijke activiteiten hadden
vrijwel steeds directe conse
quenties voor één of meer van
hen. De persoonlijke belangen
van de raadsleden drukten daar
door onvermijdelijk een stempel
op de gemeentelijke besluitvor
ming. De persoonlijke belangen
van raadslid Pincoffs speelden
een rol bij het particulier worden
van de havenaanleg op Feije-
noord. Als raadslid en lid van de
commissie van financiën arran
geerde hij de onderhandelingen
met potentiële financiers, maar
tijdens de besprekingen bleek hij
zelf financieel geïnteresseerd te
zijn en wist hij zijn collega's in
het stadsbestuur te bewegen tot -
een contract met zijn Rotterdam
se Handelsvereeniging (RHV)".
„Een vergelijkbare vermenging
van belangen droeg ertoe bij, dat
de gas voorziening op de noorde
lijke Maasoever het exclusieve
domein werd van de gemeente
en dat de aandeelhouders van de
Nieuwe Rotterdamsche Gasfa
briek hun fabriek op zeer gunsti
ge voorwaarden konden verko
pen aan de stad Rotterdam".
Waarna Van den Noort uitge
breid verhaalt over de dubieuze
vermenging van algemeen en ei-
fenbelang. De historicus baseer-
e rich op duizenden documen
ten.
Wat dat eigenbelang betreft zijn
raadsleden toch zeker wel fat
soenlijker geworden
„Dat mogen we hopen. Raadsle
den zijn nu mensen als jij en ik.
Toen waren het de grote fabri
kanten en de havenbaronnen,
Als ze het allemaal zelf hadden
mogen bedenken, had de wereld
er anders uitgezien, dan hadden
alle succesvolle ondernemingen
een gemeenteraadslid aan het
hoofd. Maar dat is de essentie
van mijn proefschrift: dat ook
zulke lieden geen vrij spel had
den. Ook zij hebben veel onge
pland moeten doen. Ook zij wa
ren pionnen".
Van den Noort heeft zich vooral
gebogen over de oprichting van
een aantal gemeentebedrijven.
Hij had zijn proefschrift eigen
lijk willen wijden aan de Rijks
dienst voor Opsporing van Delf
stoffen in Nederland, die de ko
len in de Peel en hetzoutbij Boe-
kelo en de aardolie ontdekte,
maar zijn onderzoek hiernaar
liep vast. „Toen heb ik me vast
gebeten in de relatie tussen over
heid en bedrijfsleven. Dat vind
ik machtig interessant. Hoe het
mogelijk is dat de liberale be
stuurders van Rotterdam, die
het laissez-faire, laisser-aller
huldigden, overgingen tot het
oprichten van gemeentebedrij
ven".
„De geboorte van gemeentebe
drijven is een spannende episode
in de geschiedenis van Rotter
dam", lezen we op de flaptekst
van 'Pion of pionier'. Binnen en
kele decennia kwamen er ge
meentebedrijven voor water, gas
en elektriciteit, gemeentereini
ging en havenexploitatie. Zo
werd het kleine gemeentelijke
apparaat in een mum van tijd
een complexe bestuurlijke orga
nisatie.
„Ik heb mij beperkt tot de ont
staansgeschiedenis", zegt Van
den Noort, „Met andere woor
den: als het bedrijf er is, houdt
mijn onderzoek op. Het gaat dus
niet over de bedrijven zelf. Maar
ik heb gekeken naar de vijftig
jaar, die eraan voorafgegaan zijn.
Jan van den Noort, schrijver van
'Pion of pionier': 'Aan de ene kant
creatief, aan de andere kant on
derhevig aan een onbeheersbaar
krachtenveld'.
En dan zie je dat de gemeente
doelbewust een paar stappen
heeft gezet, creatief in een rich
ting heeft gewerkt. Als pionier".
„Maar in een veel groter aantal
gevallen is de gemeente voortge
gaan op een reeds ingeslagen
weg. Dat kwam voornamelijk
doordat de stad kolossaal groei
de. Eerst werd Delfshaven gean
nexeerd, Charlois, IJssel monde
en Kralingen volgden. Dus als er
eenmaal lantaarnpalen in Rot
terdam waren neergezet, moest
het ook in de nieuwe stadsdelen.
De gemeente als pion. Ze wilde
vaak niet, want het was te duur.
Maar als particuliere bedrijven
het ook vertikten, moest de ge
meente wel. Net zoals je nu niet
zegt tegen een nieuwe wijk: jon
gens, elektriciteit da's te duur,
die krijg je niet, betaal het zelf
maar. Dat is ondenkbaar".
Daglicht
Terwijl de stad groeide, groeiden
de gemeentelijke activiteiten
mee. Dat gold voor de havenou-
tillage, de waterhuishouding, de
stedelijke afvalverwijdering.
„Het gemeentebestuur was een
pion in een krachtenveld van
onbeheersbare en onvoorspelba
re factoren", zegt Van den Noort.
Onvoorspelbaar was bij voor
beeld de vlucht, hals over kop,
van de eerder genoemde Lode-
wijk Pincoffs in 1879. Hij had
zichzelf bevoordeeld op een ma
nier die het daglicht niet kon
verdragen en emigreerde naar
Amerika. De onthutste aandeel
houders van de RHV zagen ver
volgens hoe de exploitatie van
hun hypermoderne havens op
Feijenoord de mist in ging. Pin
coffs was vergeten met de ge
meente af te spreken wie de ha
vengelden zou innen. De RHV
wilde dat zelf doen om die
winst was het allemaal begon
nen maar de gemeente inde
de havengelden elders ook, dus
op Feijenoord eveneens. De
schippers kozen daarom liever
voor een ouderwetse haven van
de gemeente: eenmaal betalen
was de helft goedkoper. Twaalf
miljoen hadden de ondernemers
van de RHV in de havens en
pakhuizen op Feijenoord gesto
ken. Op aanraden van directeur
gemeentewerken 'brutale Ger
ot'-Jan de Jongh betaalde de ge
meente er slechts vier miljoen
voor en dat was het begin van de
Gemeentelijke Handelsinrich
tingen, waaruit het Gemeente
lijk Havenbedrijf is ontstaan.
Slaatje
„Dat was het omgekeerde van
privatiseren. Beleid? Niks be
leid! Meestal kon de gemeente
niet anders, of ze wist er een
slaatje uit te slaan. Niks politieke
ideologie. Neem nou het Drink-
waterleidingbedrijf. Te gauw
wordt aangenomen dat dat er
kwam om gezondheidsredenen.
Welnee", schampert Van den
Noort
Hij schrijft dat de stad afschuwe
lijk stonk. Drinkwater en afval
water waren nog niet geschei
den, de mensen werden ziek,
maar van bacteriën had nie
mand nog gehoord, en men
dacht datje typhus kreeg van de
stank. Bij de westelijke stads
grens werden de Westersingel,
de Spoorsingel en de Diergaar
desingel gegraven^ en aan de
oostkant de Noordsingel, de Boe-
zemsingel en de Crooswijksesin-
gel, alle van fraaie aanplant
voorzien door tuinarchitect Zo-
cher. „Maar laat u daar niet door
misleiden. De singels waren be
doeld als open riolen. Het stads
vuil in de grachten moest via slo
ten naar de singels worden ge
voerd om met behulp van stoom
gemalen naar de Maas te worden
gepompt. Alleen was er niet ge
noeg spoelwater, veel afval be
zonk in de singels nog voordat
het de stoomgemalen bereikte.
Dus kwamen er spaarbekkens
ten oosten van de stad, met een
imposante watertoren. Spoelen
was een gemeentelijke taak.
Maar het spoelwater uit de Maas
bleek van zo'n goede kwaliteit,
dat het ook als drinkwater kon
worden gebruikt Aanvankelijk
werd het water alleen verkocht
aan welgestelde Rotterdammers.
Pas jaren later werden ook min
der vermogenden op de water
leiding aangesloten.
Van den Noort: „Het is dus heel
anders begonnen dan iedereen
denkt. Om de kas te spekken!
Niet uit milieuhygiënische over
wegingen".
„Je ziet ook nu nog, dat de over
heid de ene keer de pion, de an
dere keer de pionier is. De over
heid is een pionier waar het gaat
om de geplande tunnelbouw, zo
als onder de Nieuwe Waterweg,
in die zin dat ze heel inventief is
in het zoeken naar methoden
van financiering. De lasten wor
den zo veel mogelijk verdeeld
onder het bedrijfsleven, zo min
mogelijk gelegd bij de overheid
zelf. Met Rivoïi op de Müllerpier
zag je ook dat de gemeente zich
zo veel mogelijk had ingedekt te
gen risico's. Alleen op het mo
ment dat ondernemers weigeren
nog langer de pion te zijn, zie je
dat de gemeente haast gedwon
gen is die rol over te nemen.
Goed, heel vaak is de overheid
de winnaar. Maar laten we af
stappen van de illusie dat dat
met beleid te maken heeft".
doortheovanderloon
ADRES: Boterstraat 6, Schiedam (tel. 0HH736738).
DE KAART: Voorgerechten (16) van 5,50 tot 27,50;
hoofdgerechten (28) van ƒ22,50 tot ƒ38. Verder een
lange lijst met pasta's en pizza's.
ONZE BESTELLING: Meloen met port, gefrituurde
inktvis, tongfilet met vruchten en forel met garnalen
saus.
De stand:
1. Puccini (Gergambacht)
2. Lighthouse
De Wagenmaker (Poortugaal)
4. La Rèsidence(V!aardlngen)
5. Arco Dalano(Schiedam)
6. RadènMas
7. Agustfna(Spijkenlsse)
8. Birnenmaas(Mijnshereniand)...
9. La Cocotte (Hoogvliet)
10. Dockyard
John's Place (Maassluis)
...90
...39
...82.5
...81,5
...80.5
,..80,5
j Silvio Castelli en zijn charmante vrouw
Conny zijn, zo werd ons verteld, 'voor zich-
I zelf begonnen. In Schiedam. Het bericht
bereikte ons, dat een oorspronkelijk pak
huis aan de Boterstraat werkelijk schitte
rend was verbouwd. Het echtpaar werkte
voorheen bij een 'Italiaan' in de Rotterdam
se binnenstad. Silvio geniet faam om zijn
bekend gezicht: hij zou namelijk de ééneii-
j»e tweelingbroer kunnen zijn van een col-
Areo Baleno, 20 heeft het paar de 2aak ge
noemd, regenboog. En het is een genoegen
er binnen te stappen. Aan het eind van de
brede trap is een bar, aan de voorkant van
het pand is een mooie ruimte ingericht met
enkele tafeltjes. Via de doorgang komt men
in de al even fraaie achterkamer met bal
kon, waarop met mooi weer ook is gedekt.
De inrichting is, evenals het tafellinnen,
licht, wit en aan de wanden hangen aan
trekkelijke kunstwerken, die uitstekend in
de omgeving passen. Arco Baleno is een
heel smaakvol geheel geworden.
Om te beginnen werden er kleine warme
broodjes neergezet, In één van de potjes zat
een heerlijke, maar vlijmscherp mengsel
van tomaat en peper. Oppassen dus. De ver
zorgde kaart kan uitgebreid worden ge
noemd: een keur van mogelijkheden, ook
in deegwaren en pizza's, ai kregen we niet
de indruk, dat daarnaar veel vraag was.
Arco Baleno is nu eenmaal heel duidelijk
géén pizzeria.
Rijp
Sophie koos voor meloen met port, weinig
spectaculair, maar een moeilijke vrucht als
meloen is vaak een goede graadmeter voor
hetinkoopbeleid. Deze meloen wasgoed, zo
stelde Sophie vast, rijp en niet té, ook niet te
stevig. De bolletjes dobberden lustig rond in
de port, die Sophie geheel oplepelde.
Ik miste op de kaart bij de voorgerechten
inktvis. En ik had er juist zo'n trek in! Geen
nood, bij de hoofdgerechten vond ik wel ge
frituurde inktvis en ik kon een halve portie
als voorgerecht krijgen. Ik had er zeker
geen spijt van. In een jasje van heel dun
beignet-beslag waren de stukjes vis precies
lang genoeg gefrituurd. Voortreffelijk!
Sophie, in het algemeen geen liefhebster
van vis, koos ditmaal toch tong en wel filets
met gemengd fruit. Mij klonk het veel te
zoet en inderdaad, toen ik een stukje proef
de vond ik het zonde van de vis. Een kwes
tie van smaak. Sophie kon het wel waarde
ren, al vond zij dat er iets te veel banaan bij
zat, zodat het geheel wat 'plakkerig' was ge
worden. Op het bord waren er plakjes cour
gette utt de oven en een mengsel van to
maat en broccoli bij gedaan.
Terug
De forel, die ik had gekozen, wilde niet di
rect van de graat Terug naar de oven, be
sloot gastvrouw Conny kordaat en even la
ter kon de vis wel worden gefileerd. Dat ge
beurde trouwens heel snel en vakbe
kwaam. De saus van garnalen, die erover
werd gegoten, was heerlijk. Zelden heb ik
de forel zo lekker gegeten. Heel anders dan
de traditionele amandeltjes!
We dronken er een Frascati bij, wellicht
niet de beste van alle Italiaanse wijnen,
maar wel de meest 'Romeinse*. Gemaakt
van een melange van witte druivesoorten
als malvasla en trebbiano zijn er droge,
balfzoete, zoete, zeer zoete en zelfs mousse
rende Frascati's. Deze was abboccato, half-
zoert en ik was er, in tegenstelling tot Sop
hie, niet laaiend enthousiast over.
Een aardige bijkomstigheid was het ritueel
van het openen van de fles. Een jongedame
('die de kans moet hebben om het te leren',
merkte Conny Castelli op) mocht onder het
toeziend oog van onze gastvrouw de fles
openen. Heel terecht kan. dat dan beter aan
een tafel als de onze met twee dan bij een
groter gezelschap, waar immers de grappig
bedoelde opmerkingen niet achterwege
zullen blijven. Het lukte de jongedame
wonderwel en de opluchting straalde van
haap af.
Dit alleen al is illustratief voor de vriende
lijke en gemoedelijke sfeer in Arco Baleno.
Van de koffie mochten wij, naar Italiaanse
traditie, alleen goeds verwachten en daarin
werden wij bevestigd. Duidelijk beter dan
gemiddeld. De rekening viel ons niet tegen,
het was ongeveer wat we er van hadden
verwacht Tevreden verlieten wij bet res
taurant met de constatering, dat Arco Bale
no gerust een aanwinst voor Schiedam en
omgeving kan worden genoemd.
De Punten:
Voorgerecht: 8 (telt dubbel: 16); hoofdge
recht: 8,5 (telt dubbel: 17); bediening: 7,5;
wijn: 7; koffie: 8; prijs/kwaliteit: 7,5 (eelt
driemaal: 22,5); sfeer 8,5; totaal 86,5 punten.
Arco Baleno behaalt een heel fraaie en dik
verdiende vijfde plaats.
redactie:
Bram Oosterwijk
tel 405.65.17
Hoewel ze sinds zes jaar geen
eigen onderkomen meer
heeft, is de in de Rotterdamse
haven vertegenwoordigde
Vereniging Deutsche See-
mannsmission ook in het jaar
dat ze een eeuw bestaat nog
altijd springlevend. Zorg
voor de internationale zee
man, op velerlei gebied: daar
komt haar werk vooral op
neer.
Dat deze activiteiten dan door
gaans onder Duitse en Duïtspre-
kende zeelieden worden gedaan,
ligt voor de hand. Hetzelfde
geldt immers ook voor de Engel
se organisatie The Missions to
Seamen en voor de diverse
Scandinavische zeemans-orga-
nisaties. Er zijn namelijk afspra
ken dat men in principe 'eikaars'
zeelieden niet benaderd.
Jubileum
Honderd jaar Duitse zeelieden-
zorg in Rotterdam, da stad die
ook voor Duitse schepen van
enorm belang is. Het is een jubi
leum dat op diverse manieren
zal worden gevierd. Enigszins
officieel gebeurt dit op zaterdag
middag 14 september, als prins
Claus aanwezig zal zijn bij een
herdenking in riet Zeemanscen
trum Heyplaat. De zondag erna
wordt er in de St. Laurenskerk
een kleine expositie over de ge
schiedenis van de Duitse zeelie-
denzorg geopend; 's maandags
staat er een internationale oecu
menische kerkdienst in het Zee
manshuls Rotterdam aan de
Willemskade op het programma.
De jubileum-viering wordt op 23
september afgesloten met een
groot feest voor zeelieden van
alle nationaliteiten, in het Zee
manscentrum De Beer in Euro
poort.
In feite is de Duitse zeelieden-
zorg in Rotterdam al veel ouder
dan honderd jaar. Want in 1855
zond Duitsland reeds een ziels-
zorger hierheen, die in z'n eentje
in de Maasstad aan de slag ging.
Het werk kreeg in mei 1890 een
officieel karakter met de oprich
ting van de Deutsche Evangeli
sche Hafenmission, de voorloper
van de Deutsche Seeraannsrais-
sion van tegenwoordig; het was
een initiatief van de Evangeli
sche Kirche. De Duitse keizer
zelf gaf de nieuwe organisatie
een jaar later zijn goedkeuring,
Rotterdam kreeg in het oprich
tingsjaar een leeskamer met een
krantentafel, een bibliotheek en
twee schrijfbureaus. Het pand
ging het Eckardt-Haus heten,
naar degene die er bij legaat tien
duizend Mark voor had geschon
ken. Na een enkel jaar werd de
ruimte daar overigens al te klein
en verhuisde de Hafenmission
naar een pand aan de Stieltjes-
Straat, dichtbij de havens op Feij
enoord.
Rond de eeuwwisseling verkaste
men opnieuw, naar een pand
De
Humboldt
Express, één
van de vele
Duitse
schepen die
regelmatig in
Rotterdam
komen.
aan de Maasstraat, op de andere
rivieroever; het kreeg de naam
Deutsche Seemannsheim. Maar
ook daar groeide de Duitse zeel
iedenzorg snel uit; aan de
Boompjes, direct aan de rivier,
werd een nieuw onderkomen
gevonden.
In het laatste jaar van de Eerste
Wereldoorlog betrok de Hafen
mission wederom een groter ge
bouw, ditmaal aan het Haring
vliet. Het was in de jaren twintig
en dertig meestal flink druk in
het Seemannsheim; in 1935 bij
voorbeeld kwamen er liefst
17,000 zeelieden.
Bombardement
Net als vele honderden andere
panden ging ook het Deutsche
Seemannsheim bij hel Duitse
bombardement van 14 mei 1940
in vlammen op. Helgrootste deel
van het financiële vermogen dat
de organisatie toen bezat, ging
aan het eind van 1940 in Nazi
handen over. De in Rotterdam
werkende dominee Hans Fi
scher zag gedurende de oorlog
vanzelfsprekend geen mogelijk
heden meer iets aan zeemans
werk te doen. De predikant
heeft zich al die jaren echter wél
ingezet in het zo veel mogelijk
voorkomen van misdaden die
zijn landgenoten van plan waren
in en om Rotterdam te plegen.
Na de bevrijding kon Fischer
zijn werk hervatten. Eerst alleen
met bezoeken aan schepen, maar
al snel wérd het duidelijk dat zijn
organisatie niet zonder een eigen
vestiging kon. Dankzij geld van
de regering van de Bondsrepu
bliek slaagde hij erin een pand
aan de 's Gravendijkwal te ko
pen, dat begin 1954 in gebruik
kon worden genomen. De gang
van zaken van vóór de oorlog
herhaalde zich en wederom
moest er worden verhuisd. De
inmiddels in Deutsche See
mannsmission veranderde orga
nisatie huurde een schip, dat in
de Zalm haven werd neergelegd.
Het waren de jaren waarin het
Duitse scheepvaartverkeer naar
Rotterdam fors toenam; op
nieuw bleek de huisvesting te
klein te zijn. De Deutsche See
mannsmission, die de Rotter
damse haven in 1958 tot het
'zwaartepunt' van haar gehele
organisatie verklaarde, slaagde
erin bij Duitse kerken en rederij
en 300.000 gulden los te krijgen,
waarmee aan de Westzeedijk
een eigen pand kon worden ge
kocht. Daar vonden zeelieden
alle faciliteiten die ze nodig had
den; er was tevens ruimte om fa
milieleden tijdelijk te kunnen
onderbrengen.
Bezoek
Maar de tijden veranderden.
Vooral door de 'verplaatsing'
van het havengebied naar het
verre westen en ook door de
komst van de containerschepen
die slechts korte tijd lossen en
laden liep het bezoek sterk te
rug. In augustus 1984 moest het
tehuis zelfs worden gesloten; het
viel niet meer te exploiteren.
De Duitse zeeliedenzorg op zich
functioneert echter nog steeds,
zij het in een andere opzet Men
heeft medewerking gekregen
van de (door de gemeente gesub
sidieerde) Stichting Zeemans
huis Rotterdam, die haar Duitse
zusterorganisatie aan de Wil
lemskade ruimte beschikbaar
heeft gesteld. En dat is eveneens
het geval in het Zeemanscen
trum Heyplaat en in De Beer,
van waaruit men de scheepsbe
zoeken in Europoort verzorgt
Anders dan vroeger gaat dein
Rotterdam door predikant
Christian Hille (de "Diakon') ge
leideDeutsche Seemannsmis
sion er tegenwoordig vooral zelf
op af. Men heeft daar vijf eigen
auto's voor rijden. Er wordt met
de opvarenden gesproken, naar
hen geluisterd, er worden advie
zen gegeven en er wordt, als het
mogelijk is, geholpen; ook in
praktische zin. Als de zeelieden
ait willen, kunnen ze uiteraard
ook terecht op de diverse loka-
ties in het havengebied; één van
de zes vaste medewerkers is daar
altijd te vinden.
Rotterdam is één van de 42 ha
vens over de hele wereld waar
de DeutscheSeemansmission ac
tief is. Driekwart van die havens
ligt in Europa er is bijvoor
beeld ook een vestiging in Am
sterdam maar er zijn tevens
vestigingen in havens als Dur
ban, Jakarta, Libreville, New
York, Santos, Valparaiso en Yo
kohama. Ruim zeventig vaste
medewerkers en een groot aan
tal vrijwilligers houden het be
langrijke werk het geld er
voor wordt beschikbaar gesteld
door de Duitse regering, ae ker
ken en de rederijen wereld
wijd gaande.
i
l -BI