10
hhsu
Langs de emotionele plekken van het verdwenen joods Rotterdam
n
Comité Loods 24 stippelt met negen
plaquettes wandelroute uit door de stad
*s
ROTTERDAM
I BERICHT
Bekendmaking
onteigeningsplannen
Rotterdams Dagblad
Maandag 29 juli 1996
«- v
Tussen de bebouwing achter de Jonker Fransstraat ligt de kleine begraafplaats aan de Jan van Loonslaan verborgen.
Op de begraafplaats aan de Oostzeedijk staan de zerken scheef of zijn voorover gevallen.
Door Ben Maandag
RotterdamTwee Marokkaanse jongetjes staan als eersten stil
bij de plaquette die nog niet eens hangt, maar zolang tegen de
muur van de Eloutsehool in de Claes de Vrieselaan staat te rus
ten. Aandachtig lezen ze de tekst die ingetogen in het brons is
gegoten. „Kim je het lezen?" vraagt Henk Smith, doorgewin
terd in de geschiedenis van het oude, joodse Rotterdam. De
jongste van het tweetal steekt voorzichtig van wal: „Op deze
plaats stond het Israëlitisch Oude Lieden g...geestig?" „Nee,"
helpt Smith. „Gesticht. Oude Lieden Gesticht." „Gesticht,"
zegt de jeugdige passant ernstig.
Smith: „Je weet toch wel wat dat
zijn hè, óude heden?" Het jonge
tje kijkt met vraagtekens in zijn
ogen naar zijn oudere broer, die
hem bemoedigend toeknikt. „Ou
de mensen?" probeert hij vra
gend. „Juist," zegt Smith. „Ik ben
een 'oude lied'. Vroeger stond hier
een tehuis voor oude mensen.
Een bejaardenhuis, zeg je tegen
woordig. Vol met van die oude
mannetjes als ik. Maar ze zijn alle
maal weggehaald, In de oorlog."
De gezichten kijken nog ernsti
ger. Ze denken even na en lopen
dan stilzwijgend verder. Langs de
wegens vakantie veriaten klaslo
kalen die de plek hebben ingeno
men waar ooit het joodse bejaar
denhuis stond.
Wie door de stad trekt om op ne
gen verschillende plaatsen pla
quettes op te hangen die de herin
nering aan joods Rotterdam van
voor de oorlogsjaren levend moe
ten houden, trekt bekijks, zeker.
Nieuwsgierige blikken, onschul
dige vragen, domme opmerkin-
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
ONTWIKKELINGSBEDRIJF R OTTER DAW
De burgemeester van Rotterdam maakt bekend:
A. het plan (nr. 564) tot onteigening van diverse onroe
rende zaken waarover de gemeente de beschikking be
hoeft ten behoeve van de uitvoering van het bestem
mingsplan Hillesluis.
In het belang van de volkshuisvesting zullen de panden
aan de Slaghekstraat 46 t/m 50, Beverstraat 47 t/m 53
en 117 t/m 129 worden gesloopt en vervangen door
nieuwbouw van woningen.
B. het plan {nr. 539) tot onteigening van diverse onroe
rende zaken waarover de gemeente de beschikking be
hoeft ten behoeve van de uitvoering van het bouwplan
Reno Water Zuid in de wijk Kralingen-Zuid.
In het belang van de volkshuisvesting zuilen de panden
aan de Watertoostraat 157 t/m 199,156 t/m 160 en Po-
Ianenstraat30 en 32 worden gerenoveerd op hoog ni
veau.
De plannen liggen met ingang van 1 augustus 1996 ge
durende vier weken voor iedereen ter inzage bij:
OntwikkelingsBedrijf Rotterdam
Galvanistraat 15, toren EP li, kamer 18.68
Openingstijden: 9.00-16.00 uur.
Belanghebbenden kunnen, gedurende de periode van
vier weken dat de plannen ter inzage liggen, hun ziens
wijze omtrent de verschillende plannen schriftelijk en
gemotiveerd naar voren brengen bij:
Burgemeester en wethouders van Rotterdam
p/a OntwikkeiingsBedrijf Rotterdam
Postbus 6575
3002 AN Rotterdam
onder vermelding van de bij de plannen behorende nrs.
resp. 564 en 539.
Belanghebbenden die hun zienswijze mondeling naar
voren willen brengen of nadere inlichtingen wensen
kunnen terecht bij het Bureau Onteigeningen van het
OntwikkelingsBedrijf Rotterdam, aan het zelfde adres
waar de plannen ter inzage liggen, tel. 010-4895794.
Rotterdam, 29 juli 1996
gen. Smith en zijn begeleider Pe
ter Bruin stroop, die de plaquettes
op de aangewezen plekken aan
brengt, gaan soms zo in hun werk
op, dat ze nauwelijks oor of oog
hebben voor wat er om hen heen
gebeurt.
Op initiatief van de stichting Co
mité Loods 24 is een wandelroute
uitgestippeld langs negen punten
in de stad die een belangrijke rol
speelden in de joodse gemeen
schap van voor de oorlog. Het Co
mité ontleent zijn naam aan de
verdwenen loods op het terrein
tussen Binnenhaven en Spoor
weghaven in Rotterdam-Zuid
vanwaaruit in de oorlog twaalfdui
zend joden op transport werden
gesteld. De wandelroute door de
stad is aangegeven met plaquet
tes, die morgen één voor één wor
den onthuld en vorige week op
hun plaatsen werden bevestigd.
De route begint op de plek waar
vroeger het centrum van het jood
se leven in Rotterdarri was te vin
den. Het tegenwoordige Weena,
de boulevard van spiegelende ge
sels, staat bovenop de resten van
ien van de armste buurten van
vooroorlogs Rotterdam, een wir-
.var van straten, sloppen en steeg-
De Ammanstraat, de Hel-
nersstraat: dit was de Rotterdam-
je jodenbuurt, waar de crisis.van
ie jaren dertig hard toesloeg en
ie armoede genadeloos om zich
v en greep.
Waar het was ook de buurt van de
feesten. Van uitbundige konin-
ginnedagvieringen, „In de Hel-
mersstraat maakten ze daar elk
aar weer een enorm werk van,
irisis of geen crisis," zegt SmP\
,Ze sleepten hier vaak de eerste
jrijs in de wacht, voor de best ver-
derde straat. Er bestaan ook foto's
waarop de koningin door de straat
reen loopt, onder de feestelijke
aoort die aan het begin van de
itraat was opgericht." Vlak voor
de oorlog trokken veel joodse Rot
terdammers weg uit deze buurt,
'n toenmalige nieuwbouwwijken
Us Bergpolder en Blijdorp von-
ien zij nieuwe huisvesting.
Vandaag de dag is van de Hel-
nersstraat niets, maar dan ook
liets meer terug te vinden. Het
jombardement legde de straat,
ïee, de gehele buurt in de as. En
voorzover er nog herinneringen
aan de jodenbuurt bestonden: die
werden in de daaropvolgende ja-
en grotendeels in de vernieti-
;ingskampen uitgewist. Smith:
,Dit was de buurt waar het prole-
ariaat woonde. De mensen die de
minste kans hadden om Loods 24
:e ontlopen. Die mensen gaan mu
iet meest aan het hart."
Natuurlijk is uitgebreid overleg
gevoerd met alle eigenaren van de
landen waarop de plaquettes ko
nen te hangen. Zonder uitzonde
ring hebben ze toestemming ge
geven om de bronzen platen te be
vestigen, als bijdrage aan een ver
betering van het stedelijke begrip
van historie. Toch dreigt het even
nis te gaan. By de uiterste pijler
van hi't kantoorgebouw waarin de
VSB-bank huist heeft Peter
Brui istroop nauwelijks vier keer
djn ooormachine door het harde
baiadisomarmer gedrild of een
yze meneer tikt hem op de vin
ders.
Ik ben boos," zegt hij kortaf. „U
>taat hier in mijn gebouw te bo
en." Brumstroop en Smith laten
ie woordenstroom van de man
iie zegt beheerder van het ge
bouw te zijn gelaten over zich
Een van de plaquettes wordt bevestigd tegen de marmerplaten van het kantoorgebouw aan het Weena, waarin de VSB-bank huist. Feto'scees Kuiper/Rotterdams Dagblad
heenkomen. „Meneer, alles is
zwart op wit geregeld. We hebben
schriftelijke toestemming om dit
te doen," zegt Smith, rustig. De
man beent weg om zich telefo
nisch op de hoogte te stellen. „Ik
was vanmorgen wel zenuwachtig,
maar niet voor dingen als dit,"
lacht Smith. Daar komt de boze
meneer weer aan. „Mijn fout, he
ren," zegt hy bedremmeld, om
zich vervolgens in excuses uit te
putten. Hem was niet verteld dat
hiervoor toestemming was ver
leend, daar lag de fout. De Hel-
mersstraat? Wel eens van ge
hoord, ja. Bestaan daar geen oude
foto's van? Goed dat die plaquette
hier komt te hangen. Heei goed.
In de buurt van de Claes de
Vrieselaan krijgen vier plaquettes
een plaats. In de Joost van Geel-
straat heeft jarenlang de synago
ge Lew Jom gestaan. De verhuur
der hield in de oorlog voor de
Duitse bezetter stil dat er in zijn
pand een synagoge was gehuis
vest, waardoor de diensten na de
oorlog in een geheel ongeschon
den gebouw konden worden her
vat. De sjoel werd opgeheven toen
in Blijdorp de grote synagoge
werd geopend. Het gebouw was
vervolgens voor allerlei dingen in
gebruik. Een Spaanse schaakclub
hield hier zijn schaakavondjes, tot
het bouwwerk in 1994 ten prooi
viel aan de slopershamer.
Even verderop, aan de Schiet
baanlaan. is nog de in rood bak
steen gevatte ijzeren poort te zien
van het Joodse Ziekenhuis. „Dit
is een heel emotionele plek voor
veel joodse Rotterdammers," zegt
Smith. „Door deze poort werden
de mensen geleid toen ze op 26 fe
bruari 1943 allemaal werden weg
gevoerd. Het hele complex is in
één dag leeggehaald De poort
ziet er slecht uit. De groene verf
bladdert hier en daar af. In de
hoek doet een lekkende waterlei
ding een gestage en zo te zien
doeltreffende aanval op het met
selwerk.
„Hier zou nodig iets aan moeten
worden gedaan," zegt Smith, die
zelf alle historisch belangrijke
punten in de stad drie maal per
maand langsfietst. De taferelen
die zich op die dag, 26 februari
1943, hier voor de poort hebben af
gespeeld moeten hartverscheu
rend zijn geweest. Zieken en ou
den van dagen uit het tot hetzelf
de complex behorende 'Gesticht
voor Oude lieden' om de hoek
aan de Claes de Vrieselaan, wer
den zonder aanzien des persoons
in wagens gepropt en afgevoerd,
een ongewisse toekomst tege
moet „Van de hele groep zijn er
nog maar twee in leven," zegt
Smith. „De mensen zijn op de
trein gezet naar Westerbork en
vervolgens naar Sobibor. Ze wer
den weggehaald door Nederland
se SS'ers, van vie werd gezegd
dat ze na hun werk zingend de
poort uitgingen." Een luguber
idee, dat gebral, weergalmend in
de smalle onderdoorgang.
Naast de poort is de messing her
denkingsplaat die hier in 1993
werd opgehangen inmiddels ver
vangen door een bronzen. Ook bij
het Oude Lieden Gesticht, waar
tegenwoordig de Eloutsehool is
gevestigd, komt een plaquette te
hangen. Weer een eind verderop,
aan de Mathenesserlaan, tegen de
gevel van het huidige Riagg,
wordt een plaat aangebracht die
herinnert aan het Israëlitisch
Weeshuis, Op de dag van de de
portatie waren hier zestien wees
kinderen aanwezig, die allen wer
den weggehaald en op transport
gesteld, samen met bijna twee
honderd ouderen en zieken en 61
personeelsleden.
De grootste en oudste synagoge
van Rotterdam stond in de voor
oorlogse jaren aan de Boompjes.
Joodse gedenktekens
1, Heimersstraat, Weena 200 5. Israëlitisch Weeshuis, Mathenessert.
2. Lew Jom Synagoge, J. van Geelstr. 6. Grote Synagoge, Boompjes
3. Joods Ziekenhuis,Schietbaaniaan
4. Israëlitisch Oude Lieden Gesticht,
Claes de Vrieselaan
Deze sjoel werd in 1725 geopend.
Op oude foto's is te zien hoe hét
gebouw achter een gietijzeren
hek hoog en slank boven zijn di
recte omgeving uittorende. Hoge
ramen en een toren met een klok,
opmerkelijk voor een gebouw uit
de achttiende eeuw, maakten het
tot een in het oog springende ver
schijning. Ook hiervoor geldt: er
is niets meer van over. Dat is trou
wens ook een van de redenen dat
de route in het leven is geroepen.
„Er is zo weinig over van joods
Rotterdam," zegt Smith. „Mensen
die hier lang zijn weggeweest
kunnen nooit meer iets terugvin
den. Alles is veranderd, het is een
andere stad."
Bij hei grasveldje aan de Jan van
Loonslaan kijken wat oudere da
mes vanaf een bankje toe hoe een
vrachtwagen langzaam achteruit
over het fietspad komt aanrijden.
„Het wordt tijd dat ze hier eens
wat aan doen," luidt het commen-
7. Begraafplaats, Jan van Loonslaan
8. Begraafplaats, Oostzeedijk
9. De Muur aan de Stieltjesstraat
taar. „Die grafstenen liggen er zo
slecht bij." Want dat is het gras
veld: een begraafplaats. Er liggen
nog slechts zestien stenen, van
Portugese joden die hier in de ze
ventiende eeuw werden begra
ven. De vrachtwagen komt niet
langs voor het noodzakelijke on
derhoud. Nee, erwordt een sokkel
uitgeladen, waaraan een bronzen
gedenkplaat wordt gemonteerd.
De geschiedenis van joods Rotter
dam begon met de Portugese jo
den, zegt Smith. „Ze mochten
zich hier vestigen, omdat men er
wel financiële voordelen in zag.
De Portugese joden kwamen eerst
in Amsterdam. Daar vormden ze
een grote impuls voor de econo
mie. Ze hadden veel buiteniandse
contacten en daarvan konden ze
hier goed gebruik maken. Bij
voorbeeld bij het opzetten van de
VOC."
Slechts weinig Rotterdammers
weten dat het door een beschei
den hek omgeven perk een be
graafplaats is.
De stenen liggen er verwaarloosd
bij. „Ze zijn kapot, zwaar bescha
digd door het maaien," zegt
Smith. „Ze zouden wat hoger
moeten liggen, dat zou beter
zijn." Maar daarvoor is geld no
dig. En geld voor goed onderhoud
is er niet of nauwelijks.
Dat geldt al evenzeer voor de an
dere oude joodse begraafplaats m
Rotterdam, aan de Oostzeedijk.
Tussen het hoog opschietende
gras doen daar, voor de parkeer
garage van kantoorgebouw De
Admiraliteit, de verweerde stenen
alle mogelijke moeite zich staan
de te houden.
Sommige hangen scheef, of zijn
voorover gevallen. De begraaf
plaats was tot 1820 in gebruik.
Hoewel de 195 zerken in de jaren
zeventig nog zijn rechtgezet, lijkt
er sinds die tijd niet veel meer aan
gedaan.
De route eindigt bij de muur aan
de Stieltjesstraat, het enige stukje
tastbare materie dat nog herin
nert aan het haventerrein, waar
van Loods 24 indertijd deel uit
maakte.
Inmiddels verrijst hier, op de Kop
van Zuid, een geheel nieuwe
stadswijk. „Moet je kijken," zegt
Smith en hij laat een foto zien van
een frietkraam, strak tegen de
muur. „Die mocht daar staan.
Daarvoor had ze van de deelge
meente toestemming gekregen,"
Het is geen gezicht. Worden er
verwoede pogingen gedaan in dit
stukje Rotterdam nog iets te be
houden dat aan die barre tijden
doet terugdenken, duwt iemand
er een frietkar tegenaan.
„Hij staat er al niet meer," zegt
Smith. Snelle onderhandelingen
deden de rijdende snackbar on
verwijld naar een andere plek ver
huizen. Zodat hij niet meer in de
weg staat, wanneer hier een nieu
we bronzen plaquette eenmaal
aan de zo historisch beladen muur
prijkt.
