WILL J. VERKERK
183
Terug naar onze tekenaars en etsers, die zo rond 1700
met kuitbroek aan, een goudse pijp, de lange gouwe
naar in de rechterhand en schetsboek en tekenstift
in de linkerhand, door het land trokken op zoek naar
,,de" plaat, die het zou doen bij het publiek, de ge
goede burger. Zoals tegenwoordig nieuwe beroepen
ontstaan, zo had zich bij de overgang der eeuwen ook
toen een nieuw beroep gevormd: de tekenaar-etser.
Ofwel in één persoon verenigd, ofwel tekenaar en
etser werkten nauw samen bij het „produceren" van
prenten. Er was vraag naar prenten uit het buitenland
en eigen land. Vraag naar prenten van stadhuizen en
kerken, kastelen en kloosters, steden en dorpen. De
tekenaars trachtten aan die vraag te voldoen. Zij
waren het, die de topografische prenten vervaardig
den voor boeken en prentenboeken, als wandver
siering en voor de optica's.
De rijke burgers wilden hun buitenhuis laten ver
eeuwigen, hun prentencollecties uitbreiden, een aar
dige versiering voor de „sael" of salon. De rond
reizende kermisgasten zochten prenten over steden
en dorpen om ze den volke te vertonen in de optica's.
Alweer die „optica's"... Een vreemd woord, heeft
het iets met „zien" te maken Wat voor verband houdt
het met de kermis? Een tafelblad, een lens van onge
veer twintig centimeter middellijn, op een voet of
onderstuk geplaatst, met erachter een hellend spiegel
glas: de optica in eenvoudigste vorm. Ze konden ook
mooier uitgevoerd worden: een fraai zwaar eikehou
ten plank op pootjes, een lens in donker hout gevat
een schuinstaande spiegel er achter. Aan een optica
alleen had men niet veel, er hoorden platen bij: de
opticaprenten. De opticaprenten waren met de hand
gekleurde etsen, die met de onderzijde in de optica,
tegen de spiegel werden gelegd. In de spiegel kreeg
men dan een fraaie plaat, waarbij links rechts was
geworden en omgekeerd. De beelden kwamen stereo
scopisch los te staan. De prenten waren dusdanig
gecomponeerd, dat door de spiegeling een sterke
dieptewerking ontstond. De optica was dus het appa
raat, waardoor de prenten konden worden bekeken.
Doorgaans werd onder de platen een tekst gezet over
de voorstelling, de naam van de maker en de uitge
verij, alles viertalig. Aan de bovenzijde van de prent,
dus eigenlijk de onderzijde, wanneer de prent in de
optica lag, stond de tekst in spiegelschrift. De acht
tiende eeuw was zeer sterk Frans georiënteerd: dus
de tekst in het Frans. De tekst aan de onderzijde
(bovenzijde) was links in het Hollands en Frans en
rechts in het Italiaans en Duits gesteld.
's Winters was het niets gedaan op straat. Tegen
woordig vindt de mens het wel gezellig door de sneeuw
te wandelen, onder de knipogende neonreclames door,
er is licht overal. De achttiende-eeuwer moest het
doen zonder straatverlichting, zonder bioscoop of
theater, schouwburg of bibliotheek. Na zijn dagtaak
spoedde hij zich kleumend naar de herenhuizen, waar
het warme haardvuur hem wachtte. Men moest zich
thuis amuseren: met de wetenschappelijke proeven
i n een eigen laboratorium, met de prentenverzameling
en de bibliotheek van boekwerken over lusthoven,
lustprielen en lustwarandes, met de Toonelen der
Steden, de Arcadia's en de Hollandse Tempe's, de
boeken, die „alle lusthoven, heerenhuizen en dorpen,
vermakelijkheden en wijdberoemde steden verheer
lijkten en dezelve opluisterden". Daarbij kwamen de
opticaprenten prachtig te pas. Wat was gezelliger,
dan's avonds om de tafel gezeten bij het flakkerende
licht van snuiter en kaarsen de prenten te bekijken
in de optica? Vreemde landen en volkeren, het platte
land van eigen Vereenigde Nederlanden, de eigen
stad
Prenten van Schiedam bekijken. Want ook Schiedam
had „zijn" opticaprenten, ze waren dan wel in Duits
land vervaardigd, bij de Augsburgse prentendrukkerij,
door een Duitser, Georg Balthasar Probst, maar het
waren prenten van Schiedam: Gesigt van de Plantage
der Stad Schiedam, Gesigt van de Sluysbrug en den
Dam na de Kruysstraat (de Korte Dam), Gesigt van
het Stadhuys en van de Korte Haven; vier in getal dus.
De opticaprenten beeldden veel uit: huizen, plantsoe
nen, enfin, alles wat maar enigszins de moeite waard
was. Wat de kunstenaar op een gegeven moment op
zijn rondreis greep. Het is slechts een theorie van
schrijver dezes: is Probst zelf in Schiedam geweest?
Tekende hij persoonlijk deze prenten en vervaardigde
hij er later de etsen naar Of etste hij de serie optica
prenten naar tekeningen over Schiedam? Wat even
eens zeer wel mogelijk is. Laten wij het voorlopig op
de eerste theorie houden: zovele kunstenaars bezoch
ten ons land in de achttiende eeuw; de Augsburgse
drukkerij liet tal van dergelijke prenten over Holland
se steden het licht zien. Het is vrij logisch, dat haar
kunstenaars ons land zelf bezochten. Georg Probst
tekende de Grote Markt: het Stadhuis met zijn Hol
landse leeuw en Vrouwe Justitia, met het koepel
torentje en de twee stadswapens, de Leeuw met de
bekende balk erdoor en het stadswapen met de drie
zandlopers, waarvan nog steeds niet geheel bekend
is waar het vandaan komt. Een sleperskar met de voer
man ernaast hollend, de zweep knalt in de lucht.
Rechts de trapgeveltjes van de huisjes, zonovergoten,
wat burgers, die de laatste nieuwtjes bespreken
(misschien wel de kermisgast met de opticaprenten
van de laatste markt of kermis!). Op de achtergrond
een doorkijkje naar de molen aan het eind van de
Broersvest. En alles natuurlijk gekleurd, in felle tinten.
De tweede opticaprent, de fijnste naar 'schrijvers
mening, is die van de Plantage. Er is een ongevalletje
gebeurdeen kar met appelen is omgevallen, het paard
ligt te spartelen op de straat, burgers snellen toe en
de voerman staat met geheven armen, wanhopig.
Links op de plaat vechten een paar knapen een
robbertje, op de achtergrond ook weer de wandelende
en pratende burgers, een sleperskar. Alles omlijst door
weelderig groen van de bomen; tussen het groen door
is nog zichtbaar het Blauwhuis, nu gymnasium, waar
eertijds de „afgedwaalde vrouwen" werden opgeno
men. Dr. C. R. Vermaas vertelt in zijn boekje „Kroniek
der stad Schiedam": „de Schiedamsche rijmelaar Jan
Hey geeft in 1778 die bestemming (van het Blauwhuis-
