Wederopbouw voor 700 jaar
1
Hoe meer we
afwetenhoe
we krijgen voor wat daar werd verricht
van Chartres
meer eerbied
ném
tjïSSBft»[jp,.
Sightseeing: 'n les
De vloedgolf
Plicht
en moraal
Eenheid
„Vuur en ijs"
[Woensdag 24 December 1952
9
/EDEREEN WEET ons te vertellen, dat wij 's zomers naar Frankrijk hebben te
reizen, en als wij in Frankrijk zijn dat wij een bedevaart hebben te maken naar
de schoonheden van Chartres. Die schoonheden dat ondervinden we en we ver~
breiden die kennis daarna ijverig bestaan in de bouw, de beelden en vooral de
ramen van de kathedraal. Hoe meer wij van dit Chartres afweten, hoe dieper onze
eerbied wordt voor wat daar yoo a 750 jaar geleden door een gemeenschap spontaan
gepresteerd is in een algemene golf vati wederopbouw
Wij praten óók van wederopbouw, doch wederopbouw is hier slechts eert tame
lijk-goed functionnerende 'tak van bureaucratisch-geregeld oorlogsherstel, een
„dienst". Daar, toen, is het een volksbeweging geweest, een binnenlandse kruisvaart
waarbij niemand achterbleef. Die op het eerste gezichtonbegrijpelijke, alge
mene volksbeweging, volkomen verweven met een godsdienstig en een kunst-reveil
heeft de vermolmde romaanse kloosterkunst (d.w.z. kaste-kunst, die vrijwel uitslui
tend in de handen van kloosterlingen berusttevervangen, als in een springvloed,
door de „gothische" gemeenschapskunst.
wrflr
Chartres' oudste ingang: het Portail Royal uit de 12de eeuw: nog herin-
nerend aan en zich losworstelend van de rondc-an-stijvere romaanse op
vattingen. Rond: de hoofdingang; stijf: de stand en de plooienval der beel
den; expressie: volkomen bedwongen.
Toen het werk ao*> Chartres' kathe
draal klaar was, werd deze bekronings-
engel op het dak geplaatst; hij is thans
verweerdalle lijnen zijn week ge
worden.
In de kleine, van binnen donkere, Kü-
rolingixch-romaanse kerken brachten
de gothischeM vensterdoorbrekingen
van Chartres het Itcht (foto van de
Sint Pieter aan de Albula).
TEERST was lij alleen maar een drang
en een overtuiging, daarna verbreid
de ^iph haar roep als „jonge Franse be
weging, nieuwe Franse kunst", en pas
toen haar successen In Italié (die andere
bakermat van veel schoons) cntiek en
naijver opwekten, ontstond de naam
Gothiek, een smalend woord, waarschijn
lijk van Rafaêl afkomstig; Rafaél be
doelde er zoveel mee als „barbaarse
uiting"; de Gothen waren in vroeger
eeuwen nogal eens te keer gegaan tegen
wat zich in het na-romeinse en het na-
romaanse beschaafd achtte. Hij deed het
met dezelfde onverschillige laatdunkend
heid, waarmede wij wel eens de woor
den vandaals en vandalisme in de mond
durven nemen. Maar evenals Geus een
erenaam werd, zo is ook gothiek een
begrip geworden van iets, dat al te vlug
is voorbijgegaan.
Dat die Franse beweging, die gothiek
dus, verbijsterde behoeft ons achteraf
niet te verbazen. Want hoe is het mo
gelijk geweest, dat in een tijd. waarin
het aan alles ontbrak en vooral aan baar
geld, in een spanne tijds van vijftig
jaar zestig grote kathedrale.! en vele
honderden grote en kleine godshuizen
uit de grond vlogen en dat ze alle hun
bouwmeesters, hun beeldhouwers en vak
kundige glasbranders vonden?! Werden
die dan «van nergens weg" uit de grond
gestampt? Want voorbereid was er niets
en opgeleid (voor de gothische bouwbij-
zonde rh. eden) was niemand.
De vervanging van de romaanse rond
boog en het romaanse tongewelf in de
grot-donkere godshuizen door de luchti
ge spitsboog en de wijde ribben was in
eerste instantie eigenlijk een nuchtere
wiskundige omwenteling geweest met als
gevolg dat iedere kerk zo hoog kon.
worden als men maar wilde, dat de
wanden dun werden en steun konden
krijgen, door rank sierlijk buitenwerk
van heren en luchtbogen en dat het
licht in de plaats kwam van de geheim
zinnige duisternis waarm totdusverre
•8s* M?:
Zeer oudegrote miniatuur van de Stal in Rethiehem: karoïingische lywei>
en kribbe (een mand!), romaans shelterdak voor de ossen-en-ezel .dialling",
eerste gothische plooien in de kleding van Jozef en Maria, en eerste nei
ging tot gelaatsexpressie. Model voor primitieve, doch prachtige glasramen in
Chartres. Oorsprong Bohemen!, halverwege Byzant'nm-Rome-Chartres. Copie tna
Beieren naar Wenen gegaanvan klooster naar kloo**er, tot het wereld-bezit werd
(.niet: werelds).
ren accepteren en die het vervangen
wensen te zien door iets avders (min
ders!), moeten toegeven, dat fle 12-de en
de 13-de eeuw uitingen van volksge-
meenschappelijke eenheid en gevoeL heb
ben te zien gegeven, waar wij thans, in
de jaren van gemee nschapperigheid die
ons van alle kanten, van onder en van
boven, van rechts en van links, van vo-
icn en. van achteren wordt opgelegd en
wordt aart gepreekt, uitingen van
saamhorigheid en gemeenschapszin ten
goede soms wel naar kunnen snak
ken, zoal niet: een massa van kunnen
eren.
dET volgend jaar slepen reisvereni-
gingen en autobusondemenungen
wederom bij' honderdtallen de vermoei
de Hollanders met deviezen-inzicht naar
Chartres, het Chartres dat iets meer dan
105 kilometer ten zuidwesten van Parijs,
boven een vlakte uitrijzend op hun XX-
ste eeuwse nieuwsgierigheid wacht. En
dan kunnen gidsen en leiders weer een
megafoon voor hun kleppet binden en
het van buiten geleerde relaas af
draaien. „En hier, dames en heren, ziet
u de kathedraal die door doodgewone
boeren, burgers en buitenlui is gebouwd
op de puinhopen van een tweede chris
telijke tempel, gebouwd op zijn beurt
op de grondvesten van een door de
het kerkelijk innerlijk was gehuld, want
men kon de zuilen wijd uiteen zétten.
Toetreding van het licht werd spelen
met de mogelijkheden van het licht, ver
heerlijken van het Licht het nieuwe
gebrande ramenspel ontstond „van
zelf". De gothiek brak kluisters, kluisters
die steeds meer zouden worden verbro
ken in dc renaissance en de daaruit ont
stane vrjjwordingsgolycn.
Vrijwel al dit nieuwe ontstond tegelij
kertijd, omdat iedereen, gegrepen
door de geest er van, meedeed.
KONINGEN van Engeland, Kastilié,
de keizer van het Oost-Romeinse
rijk hoorden er van en zonden uit zich
zelf geld en kostbare materialen; graven
en bisschoppen bleven niet achter, want er
was zegen mee te verdienen en bevrijding
van zondebesef; de neiging om zich aan te
sluiten bij een werk-bedevaart maakte
zich van ieder meester. Eenmaal in Char
tres (of elders) aangekomen het men
zich indelen bij een ploeg: als de ene
helft der bouwers, gravers en houwers
sliep, werkte de andere. Offerbereide
boeren reden van dagen ver voorraden
wijn en tarwe aan, om niet. Kronieken
verhalen nu nog van de lotgevallen van
zulke „bouwvaarten": die van Pithiviers
en Le Puiset strandden, hulpcolonnes
ijlden toe, bevolking bood hulp, maar de
mannen van Pithiviers en Le Puiset zei
den: „Laat het ons zelf doen. Laat ons
lijden voor het goede doel. Wij zullen
zelf de raderen van onze wagens her
stellen en als dat niet lukt, dragen wij
op onze schouders onze stenen verder.
Vertel ons liever wat wij in Chartres te
zien zullen krijgen, want dat zal ons
moed geven om vol te houden!"
Zo ontstonden al dig Kunstwerken die
jaren-en-jaren van blij' geschonken,
zweet, bloed en tranen kostten, maar die
eeuwen-en-eeuwen het nageslacht zou
den. verrukken. „De overwinning van de
brand", noemde men het. omdat „ro
maans Chartres in 1194 was afgebrand
en in 3220 gothisch herrezen was en tot
hoger glorie geroepen",
In 1260, dus wederom 40 jaar later,
kon Chartres worden ingewijd en toen
stroomden de kinderen en kleinkinderen
der beeldhouwers, glasbranders en ste
nendragers bij drommen zingend binnen
en zij genoten van „het hemelse en het
aardse in één verheerlijkende mystieke
omhelzing".
hen zelfs.in de hel!)
en daar waren per slot
zijzelf: Jan de Maaier,
Piet de Houthakker. Gys
de Varkensslachter, Ema
nuel de Onderwijzer met
de Tuchtroede, de man
met een loopgebrek
Heel het bovenwerkelüke
leven en het leven van
alledag verenigd rondom
de plaats waar men zich
kon richten tot God. De
zich vernieuwende „go
thische" mensenwereld in
Noord-Frankrijk stond
daar met heel haar bewo
genheid, haar snakken
naar zielsrust, haar vrees
voor de dood en haar wil
om de dood te overwin
nen. Met de grote bewa
pende kruistochten naar
het verre Heilige Land
was per slot niet veel be
reikt; die kruistochten
waren ontaard in een po
litiek oorlogsspel om de
macht tussen West en
Oost, een spel waarin het
onzalige schepsel dat op
weg was gegaan om z'n
ziel te redden meestal het
lijf verloor voor de ziel
in de verte de redding
bespeurdeMaar een
kathedraal bouwen in het
eigen land was uiting
geven aan eenzelfde heimwee en aan
eenzelfde drang als die van naar het
heilige land te trekken, het was als
kruistochtwerk Ionender, want men
bracht het heilige als het ware bij zich
zelf thuis, men verloor misschien het
lijf doch dan in dienst van een tot voor
verre nageslachten zichtbare, onbesmet
te, redding der ziel.
inuw* uacJLnfo
réti* o&uvf eiftcrein
{f ub neavlnn fitumrtlrttdjms.
Deze pagina tiif een der werk- er.i
schetsboeken van een der bouwers van
de kathedraal van Chartres (verm. Vtt-
lard óe Honnecourt) vertoont zyn. hand
schrift, zijn opvatting over de aanslui
ting van een koorkapel en het lynen-
verloop van een pleurant (een smar-
ien-beeld) het laatste: oosters-
elegant.
Niets maakte de sombere Byzantijnse wanden zo „levend en flonkerendals het
duizenakleung mozaïek;. Chartres bracht die flonkering over in het glas van de
voor het licht doorbroken, wanden. Deze Christus van „Ik ben de weg. de waar
heid en het leven; wie in My gelooft, zal zyn" is een Byzantijns mozaïek in de
Pietra te Rome uit het jaar 1100. een zgn. Majestas, d.w.z, een strakke
koninklijkheid.
niE „omhelzing", die nieuwe eenheid
van zichzelf met God zagen zij op
een familiale wijze in de ramen schitte
ren met de fraaiste blauwen, roden en
gelen. Want niet alleen het gezellige
Paradüs was daar, de Visitatie, en de
pure Geboorte de boerse eerbied der
Drie Koningen waren er ook: de aposte
len met handwerkers gezichten keken
hen ernstig aan en de heiligen met
kruisvaardersgebaren riepen hen op tot
navolging; het Jongste Gericht vervulde
hen met afgrij'zen en de duive] bezorgde
hun rillingen.,., maar gelukkig: daar
waren ook de zorgelijke koningen, de
pompeuze bisschoppen (en enkelen van
IZaTHEDRALEN bouwen in gemeen-
sehappehjkheid werd voor de XTI-
de en XIII-de eeuwer een verantwoorde
plicht, waarmee hij zich mystisch op
offerend bevrijdde van de obsessies uit
voorgaande eeuwen. En dat er jaren, ja
levens mee heengingen, wat deed dat
er toe als ze maar ingeruild werden
voor het gewin van eeti Eeuwigheid
waarnaar men hongerde? In diepste con
sequentie was de gothiek de moeder
van de vrijwording van de mens die
naar licht snakt, licht, lucht, rust en de
zelfver worven God.
De moraal van Chartres, waarheen
700 jaar na z'n ontstaan duizenden Ne
derlanders zich als willoze en onwetende
kudden laten vervoeren als was het een
modebadplaats van voorbije schoonheid,
is, dat een wederopbouw groots kan zijn
als hij gedragen en gesteund wordt
door een drang, die allen gelijkelijk be
zielt, allen: oud, jong, arm, rijk, goed
en kwaad. Grote kunst-denkers als Ver
meulen en Emile Male kunnen ten deze
uiteenwijken, maar onze zienswijze vlijt
zich daar gemakkelijk tussenin.
Wie dus met wederopbouw te maken
heeft en dat hééft tedere Neder
lander! lere van Chartres dat een
heidsdrang en geloofshonger wonderen
kunnen verrichten. Zelfs zij die het
woord geloof in geen enkel opzicht kun-
Noormannen in 858 verwoeste eerste
christelijk bede-oord. Dat eerste christe
lijk bede-oord waS| jaartal onbekend,
opgericht op de keien van een Druïden-
heiligdom.
Brand spaarde de kerk van 858 niet;
van 848 tot 1194 is tot dnemaal toe een
heiligdom hier in de as gelegd. Maar
toen, in 1194. toen maakten zich vorsten
en edelvrouwen, mannen van letteren
en ongeletterde boerinnen zich op om de
trotse menselijke nek te buigen in het
juk der ossen en zodoende karren met
gratis gehakte en gratis geleverde bouw-
materialen^ hier naar toe te slepen. Soms
keper, duizend mensen zingende voor
een convooi van hoog opgetaste rader
wagens, dan weer trokken zij voort in
extase van stilte en gebed En als zij
stilhielden of tot stilstand gedwongen
waren, beleden zij in groepen hun zon
den bij ieder bivakvuur dat er ontsto
ken werd. Zij beleden al de zonden
hunner zinnen, en zij wisten van de
zin hunner zonden. Dames en heren,
volgt u mij, ik zal u het schoons der
ramen binnen uitleggen". En voort schom
melt de kudde, de kathedraal binnen: de
„buitenkant" hebben ze al ..gedaan", in
vjjf minuten, hoewel vijf weken
van studie nog te weinig zouden zijn.
Binnen slaat de leiders-stem over tot
een toepasselijk gelegenheidsgef luister
wij kunnen hem dus niet reproduce
ren. Gids zijn is ook ecu vak, vooral
tegenwoordig.
DE mensen die de ramen van Char
tres schiepen waren leken, leken
in dat vak en leken van professie. Van
emails hadden zij verstand, maar zij
wisten minder van glas schilderen en
branden. Zij maakten echter lappen
prachtig gloeiend glas van 30 a 59 mil
limeter dikte, sneden het in de vereis
te vorm bij op de ontwerp-cartoas, en
voegden ex repen gegroefd zacht lood
omheen. Dan brachten zij ijzeren dwars-
stangen aan om al de loodvakken te
schragen eri te dragen, en als een raam
op de grond was gereedgekomen, dan
ging het in z'n geheel omhoog om zijn
uitgespaarde metselboog in te nemen.
Daar „hangt" alles nog. ingelijst, ori
gineel. bijgelapt en vakkundig gerestau
reerd. Daar fonkelen en vlammen de on
gelooflijkste blauwen en roden in een
amalgama van vuur en ijs waardoorheen
pijlen van een saffieren zon schieten.
Sommige ramen schijnen een dwars-
doorsnee door een hagelstorm van robij
nen; en waar overheersing van het een
op het ander dreigt, komt een sooer van
diamanten, wit alles af zomen. Groenen,
purpers en goud, schotier dan de natuur
in enig seizoen kan opleveren geven
aan het gehele interieur van de kathe
draal het onwezenlijke van het boven
aardse.
Zeken ieder raam is wat de tekening,
de voorstelling en de weergave betreft,
primitief; het bezit nog niet het raffi
nement van het gezichtsbedrieglijke)
meerdimensionale. Het zijn stijf-geb&ren-
de „schaduwpopperf, maar: van een he
mels iets doorstraald en daardoor le
vender dan welke illusie van welke
realistische voorstelling ook.
Ga de ramen van Chartres niet tellen:
als gij er 172 geteld hebt, zijt gij nog
met aan het eind. Of nu de „implosion,
of light" door 172 dan wel door 180 ra
men wordt veroorzaakt, doet er niet toe.
Gij beleeft iets wat geen mozaïek,
geen zijde, goud of verf u kan geven;
gij wordt nl zelf doorstraald door
al dat licht, gij wordt een spectrum van
de zomerzon zelve. En gij wordt dank
baar tot een graad zó mystisch, dat gü
ontstijgt aan uw aardse, uw minder
waardige ik.
Gy keert terug, naar Rotterdam, of
een andere stad waar ook nieuw leven
ujt oud puin wordt gestampt, waar ook
hard wordt gewerkt. Misschien, dat u né.
Chartres duidelijk wordt wat er aan on
ze eigen wederopbouw ontbreekt, en
u-aar het heen moet, willen wij bij het
nageslacht ook maar voor een honderd
ste oproepen en verwekken wat in
Chartres (en in andere kathedralen.) het
onwillekeurig effect is geworden van
toen een vermolmde periode erom
schreeuwde om te worden vervangen
door een nieuwe.
Die „nieuwe" van toen is allang
weer „oud" en „afgedaan" gewor
den en door andere perioden ver
drongen, en toch is zij jong, als een
vurig kloppend hart, als het er op
aan komt er een wekkend woord
an een strekkend voorbeeld aan te
ontlenen. Het is de g e e s t van de
wederopbouw van Chartres die
iedere volgende wederopbouw een
bezieling kan meegeven.
De beroemde engel der vergankelijk
heid; .fragment pan een zonneu-ijzcr-
bceld pan de kathedraal van Chartres,
op de hoek der verm awing"; .typisch
gothisch detail; „De fc(jd grotat snel, be
denk dat wel*'.
