r
H
mem
HET VRUE VOLK
«WMSIWL
i 5 t? zz J~.
SCHIEDAM
„Waar in de nauwe
straten de vunze walm
neerslaat van zwart
besmookte brande
rijen, waar de huizen
oud en goor tegen el
kaar staan geleund, en
laag tussen de smalle
kaden in de donkere
drabbige gracht, daar
wonen en vloeken en
tieren de branders in
Jtsamerhokken met gro
te gezinnen."
Schiedam is al lang geen
"Zwart Nazareth", geen hels
park van de drank" meer.
maar het stadje zal altijd
door zijn verleden achter-
volgd worden. Wie daar nog
niet van overtuigd was, moet
liet hoofdstukje Schiedam
maar eens lezen in Querido's
letterkundige reisgids van.
Nederland, Alle woéden wor
den er weer ia open gereten:
honger, armoede, besmettelij
ke ziekten mensonterends
woontoestanden en bovenal
alcoholisme.
De reisgids, onlangs uitge
geven door 'tjuerido voor
ƒ49.50, beschrijft op ze-er ge
detailleerde wijze hoe Neder
land literair in elkaar steekt.
In Schiedam is de gids Cor de
Back (1940). een Capellenaar
die germanistiek en litera
tuurwetenschap heeft gestu
deerd. to andere steden en
streken zijn het vijftien ande
re (vaak letterkundig begaaf
de) mensen.
Liefst 4*4 pagina heeft De
Back nodig om te 'vertellen'
«elke schrijvers en dichters
Schiedam heeft 'opgeleverd'
of In welke boeken en gedich
ten Schiedam figureert. Vro
lijk word je ais buitenstaan
der niet ven de drankzuchti
ge, troosteloze historie van
deze stad toais die haar weer
slag heeft gekregen in de II-
err uur. maar dat kan De
Back natuurlijk niet verweten
worden.
Er rijn nogal wat schrij
ver® die de misère beschre
ven hebben: Arij Prins, Henri
Hnrteg. A. 3. Zoetmulder,
Daan van der Zee en EmUe
Mandeau (schuilnaam van F.
Bordewijk). Deze laatste
Schiedammer, geboren in
1884, gestorven in .1965, en ais
advocaat woonachtig geweest
in de Tuinla&a 46 en 116 es In
d< Lange Nieuwstraai 1ST
(deze laatste twee adressen
bestaan niet meer), beeft la
Verbrande erven (1944) voor
tem et> altijd een nauwkeuri
ge beschrijving gegeven van
de oude binnenstad.
Hij noemt de oude Bran-
dersbuurt met de Lal loze
fera'derljen, mouterijen en
distilleerderijen "de kogelron
de sloppenbuurt". De novelle
was eerst ais c mdestleae uit
gave van De Bezige Bij ver-
- shenen en werd drie jaar la-
-li 5*
3 sa
ter in de 1 «del Bij gasUckt
herdrukt. Het verhaal gaat
over het meisje ffeel uit Ka-
zerswoude, dat bij haar oom
en tante tn Schiedam logeert
en op klompen de stad ver
kent
Sappig
Maat het ls méér, het toont
het Schiedam aan het einde
vaa de negentiende eeuw:
JOes romers lag zij temidden
van hei sappigst Hollands
weidelandschap te bmkem als
een zwarte vulkaan. Be felle
vuren der glasblazerijen om-
kringden haar in een krans
van helse razen. Bij vallende
avond bekleedde zij zich met
een diepe gloed van numw-
mentaliteit Baar naam droeg
een klank no* duisternis."
Ditzelfde Schiedam, ver
volgt De Back. werd ook be
schreven, in proza en poëzie,
door dominee Franco!» Ha-
verSchmidt, «diss Piet Paal-
tjens (1835-1694). Deze was er
de laatste dertig jaar van zijn
leven predikant Hij woonde
er in de pastorie op de Lange
Haven I34ab. vlakbij de
Beursbrug, en preekte er ia
gebouw F&ulua (op de Korte
Haven) of in de Grote of Sint
J&nskerk.
In bet gedicht Oud Schie
dam (1680) rept hij van "sen
onafboenbare roet kost", "een
eeuwige steenkolennevel",
"zure spoeUngdaxnpen". om
tóch te besluite» met: Geluk
kig maar dat de boventoon/In
het koor van al deze stanken/
Toch altoos blijft en blijven
zal/Aan de edelste aller dran-
ken."
Maar dat meende Ha-
verSchmldt niet echt Ia zijn
kerstpreek van W/2 althans,
een jaar voordat hij de hand
aar, zichzelf sloeg, brandt hij
los: "Hoelang mi de armoede
er nog zijnt Zij die de ruige-
lingm- doet verbleken en ver
gaan bij duizenden en tien
duizenden, zij dis de kinderen
al vroeg tot lastdieren africht
of tot bedelaars Mien niet
tot dieven en ontuchtigen: rij
die de mannen haar juk op
legt, haar enkele urm na
middernacht naar de fabriek
drijvend, vanwaar se eerst
weerkeren als de avond valt,
hun de feestdag niet eens
gunnend, willen rij hun
vrouw en kinderen die zij
«auto bij ogenblikken zien
niet omkomen van gebrek."
Cor de Back wandelt rustig
verder naar de Lange Ha
ven 126, waar jarenlang de
dichter W, L. Penning
(1649*1934) woonde, die aan
«zakelijk cosder fasS pseudo
niem M Coens publiceerde.
Hij werd geboren la het in-
-riddel- verdwenen huls
Schie h. Later verhuisde hl)
naar de Lange Kerkstraat eg
weer later aaar buiten de
stad. In di-, jaren tachtig pu
bliceerde hij twee bundel», die
allebei de uitdacht trokken
van Willem Kloos et Alben
Verwey. Tienden van de oogst
Dominee Ba-
verSchmidt,
alias Piet
Paaltjens
heeft gewoond
in het hoge
pand achter
de Korte Ha-
venbrugHoe
lang zal de ar
moede er nog
zijnf preekte
hij een jaar
voordat hij de
hand aan
zichzelf sloeg.
In dit pand
aan de Tuin-
laan 46 woon
de voorde
oorlog Emile
Mandeau, die
als F. Borde
wijk een
nauwkeurig
beschrijving
heeft gegeven
van de oude
binnenstad.
Op een enkel oud reclamebord na, is er in Schiedam, "dat hels park van de
drank", niet veel meer terug te vinden van zijn fc'fuehte verleden, (Foto's: AD
MOLENDIJK)
(1883) en Sthakering (1886).
Nadat hij op zijn veertigste
blind was geworden, ontston
den lyrische vertellingen die
geïnspireerd waren ©p :ijn
ichiedamse jeugdjaren: Ben-
jamin's vertellingen (1696,
Kamermuziek (1903). Sint-
jans-tot (1906) en Tom's dag
boek (1910), Albert Verwey
verzorgde bij Penning» tach
tigste verjaardag een uitgave
van die» gedichten: Levens
avond (1931).
Kouwelijk
Armoede, verpaupering en
uitzichtloosheid Ook ln de
verbalen van Henri Hartog
(1869-1904) vinden we dat te
rug, scala in de bundel Sjofe-
len (1904), Hartog kende het
leven in de volksbuurten uit
eigen ervaring. Volgens De
Beek woonde tij achtereen
volgens tn de Hoogstraat, op
het Iroersveld es aan de Bui
tenhavenweg. Hij werkte als
onderwijzer op de school aan
d« Broersveat In verhalen als
Eens bevalling (1696) (met
een citaat daaruit begint dit
verhaal) en Een zomeravond
(1897) beschrijft Hartog het
trieste leven van de arbei
den.
Jfe moest die branders-
knecht maar zien," to valt te
lezen tn Bene bevalling, «ab
te thuiskwamen 's avonds, se
waren oud als een ander be-
g$h te leven, t warm nvt
ouwe mannetjes als je ze zag
lopen, ze schurkten zich kou
welijk in d'r jas, met de han
den I* de zakkenze liepen
-met mode, stijve bene», met
d'r hoofd naar de grond.' En
als je d'r ondergoed waste,
dan walgde je van de stank
van sweet en jenever
Er zijn meer romans die in
ditzelfde milieu spelen: A'ieu-
ue wegen en Naar het einde
bijvoorbeeld van A. Jurrtaan
Zoetmulder (1881-1872}. Of De
brandende stad (1930) van
Da.-n van der Zee.
Of bet vroege werk *ax> Arij
Prins (1880-1992). die onder
het pseudoniem A. Cooplandt
•een aantal verhalen heeft ge
bundeld in Uit het leven
(1883). Volgens De Back be
vond het geboortebuis van
Prins zich aan de Sc hie 68,
de hoek van de SL Anna Zus
terstraat
HIJ heeft langere tijd in
Hamburg gewoond om daar
de belangen van de kaarsen
fabriek van zijn vader te be
hartigen. maar keerde in 1905
terug naar Schieda m, HIJ ves
tigde sich op de Nieuwe Ha
ven 153. Op de nieuwe be
graafplaats aan de Laan van
Spiering»hoek is zijn grat te
vindetv avenals dat van Fra
ncois HavcrachmUJL
Vrijheid!
Is er dan echt niemand die
positieve herinneringen heeft
aan Schiedam? Ja, één: J. M.
A. (Maarten) Biesheuvel, die
in 1939 in Schiedam werd ge
boren en, evenals Maarter t
Mart uit Maassluis, enige Ja
ren bet Groen van Prin«te?«
lyceum in /ia&rdlngen heeft
bezocht „Ondanks moeilijk
heden op schoot zijn zijn he
rinneringen aan zijt Schi*
dams© jeugd niet negatief,9
schrijft Cor de Back.
In het verhaal .ThalassaT
uit de bundel Slechte mensen
(1973) valt te lezen hoe de
kleine Maarten met tiin va
der een fietstocht ever de dijk
naar Hoek van Holland
maakt Bij het weerzien van
de zee. «stond mijn vader ver
rukt te schreeuwen en te ge
baren: Vrijheid, wind, gél-
vetó Wég die Duitsers, wég
dat kantoor*."*
In de verhalenbundel De
verpletterende werkelijkheid
(1979) vertelt Blesheuvel hoe
hij ternauwernood door zijn
broer Arte uit de ouderlijke
woning aan de Vlaardinger-
dijk werd gered, nadat een
Engels vliegtuig een bom op
het huls van de Biesheuvels
in plaats van op de scheeps
werf van Wilton Feljenoord
had geworpen.
Een andere werf ia Schie
dam, die van IHC Gusto BV,
heeft nog een illustere werk
nemer gekend: Willem Els-
schot (pseudoniem voor Al-
fonsus Joaephus de Ridder,
1862-1960). die -er chef-corre
spondent was. De werf Is te
rug te vinden in de 'General
Marine A Shipbuilding Com
pany* tn de boeken Lijmen en
Het Been <1824. 1838).. Els-
schot heeft zich nooit in
iledam gevestigd. Hij reis-
Schl
ae li
ie in die tijd (1906-1912) op en
neer tussen Schiedam en not-
terdam, waar hij op drie ver
schillende adressen heeft ge
woond.
Slechte herinneringen daar
entegen heeft weer Adriaan
van der Veen (geboren in 1916
in Venray). die In Schiedam
ia opgegroeid "Hij had er in
de jaren twintig, "weet Cor de
Back. "bepaald geen «orgel»-
ze Jeugd In een veranand
»ud -ademgeti», waar
de crisisjaren hied t
gen." Een scherpe milieuteke
ning van een gezin dat zich
wanhopig probeert staande te
houden, staat In de verhalen
bundel Geld meelt de grote
rok waarmee Van der Veen in
1936 debuteerde.
In de roman Wij hebben
vleugels rekent Van der Veen.
volgens De Back. af met zijn
Schledamse Jeugd. En herin
neringen aais die jeugd heeft
hij nog" eens opgehaald in een
artikel in NRC-Handelabtod,
"Terug naar Schiedam". Eken
fragment daaruit is ook gepu
bliceerd In een ander boek dat
onlangs verscheen, He> land
der letteren (Meulenhoff), als
Boek van de Maand.
Kraken
In het artikel beschrijft Van
der Veen zijn dagelijkse tocht
naar de School met de Bijbel,
voorbij de Broersvest "Ach
ter ons hoorden wc het kra
ken van de draaiende molen.
De wieken wierpen tinge
schaduwen over de schee f-
Willem Elsschot was
chef-correspondent bij de
werf IRC Gusto BV
staande oude woningen." La
ter moest "Ca» der Veen ais
jongste bediende bij bet ma-
kelsarsfcaatoor Duphnt tn de
verpauperde btncv- stad op
mundagea de weekhuur op
balen.
"De vrouwen kwamem. van
alle kanten te voorschijn en
betaalde of vertonnen een
excuus. Het was nieuw voor
mij dat ik volgens' mijn in
structies moe» t kanheren. Ik
vond dat moeilijk. Wat ik aan
moest met de vrxmmm in de
armste buurten, die reiden
'Ik heb het «ieten dan berus
tend met hun stoet van kinde
ren naar voren schoven, wist
ik helemaal niet"
"Het JammerUjkst," herin
nerde Van der Veen (die In de
Irugmanstraat woonde) zich,
"was het Groenewegje, waar
de fabrieken die het Insloten
het groen al laag verstikt,
hadden. 'De uitgestrektheid
van het blok. de stank, altijd
deselfde gezichten, benauw
den mm zo vaak dat ik bi het
bruggetje over de Vliet talm
de om -moed te verzamelen.
Houtsplintcrs en kurk werden
er door bet vuile water voort
gesleept. zeker naar ratteho-
len. zoals ik me voorstelde."
Alle literaire aandacht voor
Schiedam als stad van de je
never 'die «toeibere mode*,
raag natuurlijk niet onverlet
laten dat Schiedam ook In
vroeger eeswen zijn betekenis
voor de literatuur beeft ge
had.
Daar ls uiteraard Lidutn
(Lidwina). dat meisje dat op
15-jarige leeftijd tijdens het
chaatnen op de Schle ten val
kwam en vervolgans 38 jaar
lang een smartelijk ziekbed
had. Althans volgens be
schrijvingen van Thomas 4
Kempis tea. $380-1471) en de
vermaarde volksprediker Jo
hannes Brugman (ca.
1400-1473).
Die beschrijvingen zouden
volgens De Back berus
ten op ooggetuigebertefcten
van 3m Gerlachsaooo. een fa
milielid van Llduina. Van
hem is een beek uit 1487 be
kend. gedrukt tn Ktelfl: Tteven
van Liedwy die Maghet van
Sciedam.
Daar la verder het feit dat
in 1612 hij de Schiedamse
drukker Adriaen Cornelias,
het eerste toneelstuk van
Joost vaa den Vondel. Bet Pa
scha, in druk la verschenen.
En het feit dat Conktantijn
Huygena (1896-1687) -een ge
dicht op Schiedam heeft ge
schreven. waan» gesproken
wordt vaa de lijnbanen, de
haringbuizen ea d* koopvaar
dijsc) pen die de wereld
ga&a 'gerieven'.
En tenslotte meldt Cor de
Back dat er In 1723 een lof
dicht, Lof der jenever, ver-
van de hand van de
burleske dichter, avonturier,
kroegbaas en speculant Ro
bert Henoch© 11685-1737).
Een lofdicht op de jenever
dit «stbrak er nog aan.
GERT VAN ENGELEN
roe*
schi edam
10
"■'■'V-S-s
'Ze waren oud als 'n ander
begon
te leven'
'4 r, t?
T Nd
sf-
