„KIJKEN HOE HET WERKT"
Delftse studenten trokken in
100 dagen naar Marokko
HUGO PR1EMUS,
23 jaar, bouwkundig ingenieur:
DE HAVENLOODS DONDERDAG 7 OKTOBER 1965
HUIB SWETS,
23 jaar, 5e jaars student bouwkunde:
„In eerste instantie geloof ik dat ik voldoende ideeën en inspiratie
heb opgedaan om menswaardiger woonwijken te ontwerpen. Het
feit dat wij bij de bron geweest zijn heeft mij veel goed gedaan.
Het is mij b.v. opgevallen, dat ik nu al op een andere wijze mijn
ontwerpen maak. Verder bespeur ik bij mijzelf een grotere be
langstelling voor de stedebouw".
„In Marokko vind je in de bouwopvatting zaken terug, die men
hier in Nederland vergeten is. Een kasba opgebouwd volgens een
heel eenvoudig stramien wordt b.v. uitgebreid door de bewoners
zelf. Dit kan ondermeer omdat ze de leem zo bij de hand hebben.
Het boeiende is dat je bij de opmetingen merkt, dat het oorspron
kelijke stramien geen geweld is aangedaan, terwijl toch een af
wisselend geheel wordt verkregen. Die flexabiliteit kan en moet
ook worden toegepast in onze moderne woningbouw".
Op 22 juli 1964 vertrokken Huib Swets, Pijzer van IJzeren, Ton Nijst en Hugo Priemus uit
Delft. Het eerste doel van de groep was Bern, waar men met de architect Pini van het Ate
lier 5 het enige uitgevoerde moderne kasba-plan in Europa bezocht: Siedlung Halen. Daar
na voerde de „Dikke Daf" hen naar Barcelona, om een visite af te leggen bij de architect Co-
derch die moderne kasba-plannen had gemaakt voor een nieuwe buitenwijk in Barcelona.
(Cokrrh bleek een man te zyn, die zich by zon der weinig aantrok van het Franco-regime en
geheel zijn eigen weg ging. Zijn plannen bleven dan ook plannen en werden nooit uitgevoerd.
De reis werd voortgezet naar Algeciras, waar overgevaren werd naar. Ceuta. Van Ceuta
gir.g het verder langs de kust naar Rabat, waar met de eerste werkzaamheden een aanvang
gemaakt werd.
De vier studenten ondervonden
veel steun bij de officiële instan
ties in Marokko. Dat was ook wel
nodig, want naast het fotograferen
moesten ook opmetingen verricht
worden, die de Kasba-groep nood
zaakten om allerlei woningen bin
nen te gaan. In Fez bijvoorbeeld
ging dat vrij eenvoudig. De ste
rf-': cuwkundige-dienst daar had
plannen gemaakt ter sanering van
een deel van de binnenstad. De
vier Delftenaren werd in het ka-
„Mij hebben vooral de opmetingen veel waardevols verteld. Wan
neer je iets leuk vindt moet je ook uitzoeken waarom dat zo is, dart
kun je er mee gaan werken. £Iet loepassen. Zelf heb ik een maquette
van een kasba gemaakt. Ik moet zeggen dat ik er nog steeds nieuwe
dingen in ontdek. Ik probeer nu de gevonden verhoudingen mij
eigen te maken".
„Tijdens de voorstudie had ik me een beeld gevormd van de situ
atie daar. Ik moet zeggen, dat jnijn verwachtingen verre overtrof
fen zijn. Tijdens de reis heb ik veel gefotografeerd. Wat mij bij
zonder getroffen heeft is, dat hoewel een kasba van bóven af zeer
chaotisch lijkt, er toch een bepaalde wetmatigheid van opbouw in
is terug te vinden. En dan de kleuren. Op elk uur van de dag zijn
ze anders".
der van dit plan verzocht de op
metingen te verrichten. Dit kar
wei werd in 14 dagen opgeknapt.
Hoe ons werktempo verschilt met
daar blijkt wel uit het feit, dat de
technische gids, die de groep ter
versterking meekreeg na 10 dagen
met ziekteverlof moest. Hij was
overwerkt
De verhouding met de inwoners
van de vele plaatsen, die de Kas
ba-groep bezocht heeft, was tame
lijk goed, alhoewel het niet een
voudig was. In Delft had men al
een aantal raadgevingen meege
kregen. Bijvoorbeeld: kijk nooit
en te nimmer over een muurtje
heen want je krijgt de grootste
moeilijkheden. En het opmeten
van woningen zal wel helemaal ta-
De Kasba-groep heeft deze moei
lijkheden echter overwonnen met
een uitstekende tactiek. Bij hun
aankomst in een dorp werden ze
meestal uitgenodigd op de thee
door de Chikh, het dorpshoofd. Tij
dens het theedrinken werd zijn
huis in ieder geval opgemëtfen.
Toen men echter de andere huizen
van zo'n dorp ook wilde gaan,op
meten bleek de houding van de
dorpelingen zeer, vijandig te zijn.
Wat nu te doen, goede raad was
inderdaad duur. De groep besloot
de hele nacht door te werken aan
de tekening van het huis van de
Chikh en die uitgevoerd in kleuren
de andere dag officieel aan te bie
den, voorzien van een fraai rood
Lint.
Met deze handeling was het denk
beeldige ijs gebroken. Iedereen in
het dorp wilde nu zo'n mooie te
kening van z'n huis hebben en
men kon nu meten en fotografe
ren zo veel men wilde.
Een onverwachte belevenis
kreeg de Kasba-groep ook in een
Berberdorp in het zuiden van Ma
rokko aan de rand van de Saha
ra. De vier studenten waren zo
als gewoonlijk uitgenodigd, maar
nu om 's avonds op het lemen dak
terras van een Berber-huis koes
koes te eten. Koes-koes is een sa
menstelling van schapevlees, ge
stoomd graan en vruchten.
De verrassing van de avond
kwam, toen de eigenaar van het
huis geheel verguld met een fon
kelnieuwe Philips transistorradio
het dakterras opstapte en erop
stond, dat ze hem zouden probe
ren. De eerste zender, die men
koos was een Spaans station, waar
op een gedeelte van de troonrede
van Koningin Juliana te beluiste
ren viel. Een wel heel bijzondere
sensatie, na maandenlang niets
van Nederland gehoord te heb
ben.
Met 3Q00 km in 3 dagen kwam
de Kasba-groep terug. Dag en
nacht door in de Dikke Daf. Twee
uur slapen, twee uur rijden, om de
beurt. Na 100 dagen kwam men
weer in Delft aan. Rijkelijk be
stoft, sterk vermagerd en veel er
varingen rijker. Bij het uitladen
van de auto bleek, dat de groep
een verstekeling aan boord had,
een avontuurlijke woestijnrat.
Men neemt aan dat deze wereld-
Foto boven: Maquette van het dorp
Tadoula ten zuidoosten van Marra-
kesj. Dit is een dorp dat in de loop
van 60 jaar om een tighremt (Ber
berkasteel) is gebouwd. De om
streeks 300 inwoners leven van de
landbouw.
reiziger nu diplomatieke en ande
re betrekkingen heeft aangeknoopt
met zijn rasgenoten in het voor
hem tóch wel wat frisse Holland.
EXPOSITIE
Na hun terugkeer uit Marokko
heeft de Kasba-groep ruim een
jaar gewerkt om tot een tentoon
stelling te komen met foto's, te
keningen en gebruiksvoorwerpen
uit Marokko. De opening werd
verricht door de bekende archi
tect en archeoloog Herman Haan
(Tellem-expeditie)die zich zeer
enthousiast betoonde over de pres
taties, die de studenten geleverd
hadden. Veel van de voorwerpen,
zoals een complete leembekisting.
deuren e.d. werden door de groep
zelf meegebracht.
Een prachtig verhaal is ook de
manier waarop men aan de deur
gekomen is. De deur werd ge
kocht van iemand die in Taourirt
woont. Na een dag van onderhan
delen bleek hij bereid zijn voor
deur te verkopen voor f 75. Toen
hij zich eenmaal met het idee had
verzoend, ramde hij met een te
vreden grijns op zijn gezicht zijn
bloedeigen voordeur uit het huis.
Het laatste wat de Kasba-groep
zag toen ze wegreden was een Ber
ber die in zijn wapperende man
tel in een gapende deuropening
stond.
De tentoonstelling Kasba '64,
waar ook een volkomen natuurge
trouw Berberhuis te zien is, is
dagelijks geopend van 9—5 uur en
's zaterdags van 912 uur. Kas
ba '64 duurt tot 13 oktober a.s.
in het gebouw voor Bouwkunde,
Oude Delft 39a te Delft. De toe
gang is gratis.
De Kasba-groep overweegt ver
der een boek te schrijven waarin
op pcpulair-wetenschappelijke wij
ze de resultaten van de reis ver
werkt zullen worden. Wij hebben
de indruk dat het de vier studen
ten ernst is. Er ontbreekt echter
één ding. namelijk een uitgever..
De reis naar Marokko zal in ie
der geval een concreet plan ople
veren.. Na de tentoonstelling zal
de Kasba-groep in het kader van
het afstuderen een modern plan
voor een woonwijk ter tafel bren
gen, wat zeker geen Kasba be
hoeft te Worden, waar waarin wel
alle ideeën, opgedaan in Marok
ko, verwerkt zullen zijn. Met
spanning zullen wij deze plannen
afwachten. Daar zal uit moeten
blijken of de moderne woning
bouw er een aspect heeft bijge-
kregen, dat tot de vermenselij
king van die bouw zal bijdragen.
Samenvattend geloven wij te
kunnen stellen, dat het verheu
gend is, dat vier jonge studen
ten niet alleen binnenskamers
gefilosofeerd hebben over de
stand van zaken in de vader
landse woning- en stedebouw.
Zo wij veelvuldig spreken over
woningnood, geloven wij dat
hier sprake is van een menta
liteit, van waaruit de woning
nood ondermeer bestreden moet
worden. Het gaat er immers niet
alleen om of er gebouwd wordt,
maar ook hoe er gebouwd wordt
met andere woorden: worden er
woonwijken gebouwd waarin
een menswaardig leven mogelijk
is. Vier jonge mensen hebben
zich er in verdiept. Dat is een
hoopvol teken.
„Kijken hoe het werkt" blijkt een duide
lijke understatement te zijn als wij met de
Kasba-groep in gesprek raken over deze reis
en alle facetten, die daar verder aan ver
bonden waren. Aanleiding tot het initiatief
Kasba '64 is de onvrede die bestaat over
de stand van zaken in de huidige woning
bouw. Onvrede, die zowel in studenten
kringen als in de architecten-wereld tot
uiting komt. J
Tijdens een college van prof. v. d. Broek
zag de Kasba-groep foto's van plannen voor
een studentenbehuizing in New Haven, ge
creëerd door prof. Paul Rudolph. In deze
plannen kwam het idee „moderne kasba"
duidelijk naar voren. Tevens bleken deze
plannen een duidelijke inspiratiebron voor
de Kasba-groep om zich in deze materie
verder te gaan verdiepen.
Kasba is het Arabische woord voor vesting
of fortificatie. De arabische kasba is het
versterkte gedeelte van de inlandse woon
wijk, die de medina genoemd wordt. De
kasba wordt gevonden in de grote stad, b.v.
Rabat, maar ook als alleenstaande vesting
in de zuidelijke dalen aan de rand van de
Sahara.
Het begrip „moderne Kasba" heeft in de
westerse wereld nogal wat pennen in beroe
ring gebracht. Vooral ook, omdat veel be
langstellenden over dit onderwerp een eigen
mening naar voren brachten. Het resultaat
was veelal een stroom van vage polemieken,
die de verwarring alleen maar groter
maakte.
De Kasba-groep nam het initiatief om in
deze verwarring eens wat orde te scheppen
en besloot zich als groep in dit onderwerp
te gaan verdiepen. Januari 1S63 werd een
begin gemaakt met de studie over woon-
vormen in Noord-Afrika. Marokko bleek
hiervoor het meest representatieve land te
zijn.
Daarna bracht de Kasba-groep een voor
studie uit getiteld „Woonvormen in Ma
rokko". Tijdens het schrijven van deze
studie bleek de noodzaak om naar ?<ïarokko
te gaan steeds groter te worden, omdat er
op bouw kundig gebied weinig of geen onder
zoekingen gedaan waren.
Het plan werd voorgelegd aan de afdeling
Bouwkunde te Delft, waarna prof. ir. J. E.
Berghoef en prof. dr. C. S. Kruijt toezegden
als mentor op te treden van de groep, die
zich nu officieel Kasba '64 ging noemen.
Toen begon de moeilijke taak allerlei
industrieën en instanties af te lopen om geld
bijeen te krijgen voor de reis. Heel langzaam
kwamen de benodigde gelden bijeen, zodat
men na een klein jaar kon zeggen: „Wij
gaan naar Marokko".
Als klap op de vuurpijl verklaarde de
Landmacht zich bereid een DAF weapon
carrier beschikbaar te stellen. Een rij- en
onderhoudsopleiding in de Kromhout
kazerne in Utrecht stelde de Kasba-groep
in staat de „Dikke Daf" van binnen en van
buiten goed te leren kennen.
