HET VERHAAL VAN DE RUSLUIE
li
Wonen in Siberië nog
onvervalste Vriezenveners?
VRIEZENVEI
RUSLUIE
Een boek kan
het begin zijn
van een
wonderlijke
reünie
5!8 fflSS MSI
J JtiÖSjVIAR
r
it-
DINSDAG 14 OKTOBER 1975
In het 17.000 inwoners tellende Vriezen-
veen, tijdens de aardrijkskundeles vanouds ge
koppeld aan het naburige Vroomshoop, begint
volgende zomer waarschijnlijk een merkwaardi
ge uittocht naar Rusland. Een colonne auto
bussen zal op weg naar Leningrad - het voor
malige Sint Petersburg nauwgezet de route
volgen, in vroeger eeuwen uitgezet door de
zaad- en linnenhandelaren van dit dorp,
toen zij met hun huifkarren naar het land van
de czaren trokken. Het traject is onder meer
beschreven in een vergeeld reisjournaal van de
14-jarige Jacob Zacharias Ursinus Kruys, dat nu
onder een glasplaat in de Vriezenveense Oud
heidskamer ligt. Zoals tal van voorgangers
hun uittocht begon reeds in de jaren rond 1700
zette deze jongen in 1826 met zijn reisgeno
ten via Minden, Berlijn, Koningsbergen,
Memel en Riga koers naar St. Petersburg. Maar
in de eigene kales" wist dit gezelschap de reis
binnen slechts vijftien dagen te volbrengen,
door deze alleen te onderbreken als de paarden
verwisseld moesten worden. In Memel werd
een korte nachtrust genoten; verder sliep men
om beurten in de wagen.
Het is niet onmogelijk, dat de hernieuwde
belangstelling voor deze Vriezenveense Rusluie
(zoals ze door de thuisblijvers genoemd werden)
bovendien zal leiden tot naspeuringen in het
onmetelijke Siberië. Berichten uit dit barre ge
west hebben dit jaar geleid tot de vrij sensatio
nele ontdekking, dat nazaten van de Twen
tenaren zich daar in kolonies hebben gehand
haafd, met behoud van hun eigen identiteit.
In recente brieven worden zij gekenschetst
als mensen, die nog altijd de Nederlandse taal
spreken, met een sterk Fries accent. ,,Zij heb
ben iets hards en onverzettelijks over zich", al
dus een briefschrijver uit Siberië, leven aan
het riviertje de Amoer en in hun Russische pas
poorten staat als nationaliteit nog altijd aan
gegeven: Hollandse". Zij bezitten ook op deze
afkomst duidende identiteitsbewijzen.
Tussen de vele boeken gewijd aan locale historie en folk
lore en derhalve bestemd voor het lezerspubliek in een
afgebakende regio, zal „Vriezenveense Rusluie in het rijk
der tsaren" een opvallende verschijning zijn.
Dit werk, vrucht van een jarenlange studie door de
heer J. Hosmar, komt volgend voorjaar van de pers bij de
Twents-Gelderse Uitgeverij W. G. Witkam te Enschede.
Het belicht een boeiend facet van onze historie, de hech
te betrekkingen tussen honderden inwoners van Vriezen-
veen en het Rusland van vóór de revolutie, zoals be
schreven in nevenstaand artikel.
Het eerste exemplaar van dit boek zal worden uitge
reikt aan prinses Beatrix en prins Claus, het paar dat in
1973 een reis naar Rusland heeft gemaakt. Als resultaat
van dit contact kreeg de schrijver veel documentatie tot
zijn beschikking.
Sinds in 1962 een Rusluie-reünie werd gehouden is de
belangstelling voor de avonturen van deze Vriezenveense
kooplieden in de kring van historici en andere deskundi
gen blijven groeien. De voorgenomen reis naar Leningrad
en recente berichten over nog bestaande kolonies van
Rusluie-nazaten in Siberië, verwekken ook buiten dit
gezelschap grote aandacht voor het speurwerk van de
heer Hosmar.
De ontdekking van deze taaie kolonisten
heeft een niet geringe bewogenheid Veroor
zaakt in het hart van de 54-jarige Johan Hos
mar, vroeger chef interne zaken ten raadhuize
van Vriezenveen. Sinds zijn vervroegde pen
sionering is deze volledig toegewijd aan wat
men zijn levenswerk zou kunnen noemen: hij
wil de historie van de Rusluie in een helder
licht stellen. Het feitenmateriaal dat deze
beminnelijke speurder reeds tot zijn beschik
king heeft is dermate opzienbarend, dat Vrie
zenveen een beter lot verdient dan in betrek
kelijke vergetelheid zijn dagen te slijten.
Geen andere gemeente in Nederland im
mers heeft zulke nauwe handelsbetrekkingen
onderhouden met het rijk van de czaren als
dit dorp, waar thans een hoge fabrieksschoor
steen van de ondergoedfabrikanten Jansen en
Tilarius de aandacht trekt.
Marskramers
De wegbereiders voor deze industriëlen wa
ren eenvoudige boeren met Fries bloed in de
aderen. Hun voorouders waren in de vijftiende
eeuw uit déze noordelijke provincie
naar Twente gekomen om daar het veen te
ontginnen. Zij oefenden hun bedrijf uit op
weerbarstige en schrale gronden. Niet berus
tend in dit lot - hard werken voor een karig
inkomen - trokken deze Vriezenveners er al
bijna 300 jaar geleden op uit, een groene zak
met land- en tuinbouwzaden op de rug, om
zich door de handel bijverdiensten te ver
schaffen.
Deze geslachten moeten zich door een
weergaloze ondernemingsgeest hebben onder
scheiden. Zij overschreden als marskramers
vele grenzen en tenslotte voerden deze zwerf
tochten hen naar steeds verdere gewesten,
zoals de Hanzesteden Bergen en Kopenhagen.
Zij werden vervolgens gesignaleerd in Zwit
serland. Spanje.'Portugal. Italië, later zelfs
West-Indië en de Canarische Eilanden, onbe
wust van het feit dat later horden Neder
landse toeristen daar in de zon zouden neer
strijken.
Was het aanvankelijk zaad dat deze mars
kramers in hun buidels hadden, later gingen
zij ook de boer op met het linnen, vervaardigd
in de weefkamers van Vriezenveense boerde
rijen of van fabrikanten betrokken. Het was
de kwaliteit van het textiel, dat hen als ne
ringdoenden toegang verschafte tot het hof in
Rusland. Zowel Hare Keizerlijke Majesteit de
Czarina aller Russen als de gades van vele
grootvorsten, waren verrukt over het damast,
waarin naar keuze enkele of dubbele adelaars,
scepters en wapens werden verweven. Thans
nog liggen op Vriezenveense boerderijen ser
vetten in de la, zoals die destijds door keize
rinnen zijn besteld.
De arme doch onverzettelijke boeren uit
Twente, wisten met hun handelswaar Rus
land stormenderhand te veroveren. Hofleve
rancier Gerrits Servys viel op zekere dag in
1751 zelfs de eer te beurt, om met de keizerin
op jacht te mogen gaan.
De Czaar en Czarina brachten meermalen
een bezoek aan een naaischool in Sint Peters
burg, omstreeks 1800 opgericht door de Vrie
zenveense boerendochter Aaltje Berkhoff, om
de Russische meisjes in het gebruik van naald
en draad te bekwamen.
Maar voor de marskramers rijke en geziene
kooplieden waren geworden hadden zij veel
ontberingen moeten doorstaan. Aanvankelijk
hadden zij in Rusland nog geen permanente
vestigingsplaatsen en moesten de afstanden
telkenmale met huifkarren en reiswagens
overbrugd worden, tenzij men er de voorkeur
aan gaf tot Lübeck een zeereis te maken. Ge
woonlijk duurde het drie tot vier weken, alvo
rens de wagens met zaad. linnen, later ook da
mast, batist, kousen, stokvis, koek, tabak,
Goudse pijpen, en andere handelswaar, deze
circa 2300 kilometer achter de wielen hadden.
Grote welstand
De beloning liet echter niet op zich wach
ten. Een steeds intensievere handel gaf aan de
Vriezenveners vermaardheid in Sint Peters
burg en omgeving. Hun sociale status ging
sprongsgewijs omhoog en reikte tenslotte tot
een nooit gedachte hoogte. Velen van hen
werden schatrijk en bouwden, als zij hun
schaapjes op het droege hadden, in hun dorps
van herkomst kapitale villa's in Russische
stijl. Enkele daarvan getuigen nu nog van een
voor die tijd verbazingwekkende welstand. De
grootste bloei bereikte deze handel, nadat
de Vriezenveners zich in de achttiende eeuw
tc Sint Petersburg hadden gevestigd. Zij be
trokken indrukwekkende winkelpanden, on
der meer aan de beroemde Newski Prospekt,
w$ar hun invloed zo groot was, dat nu nog
wordt gesproken over de Vriezenveense buurt
aan deze boulevard. Gebouwen waarin zij do
mineerden zoals de winkelgalerij Gostinny
Dvor zijn daar nog altijd in gebruik en hebben
uiterlijk nauwelijks een verandering onder
gaan.
Met tal van andere heugenissen aan deze
tijd, zullen zij het doelwit zijn van de komen
de expeditie per touringcar. Intussen was het
niet gebleven bij de verkoop van manufactu
ren en linnen. De Vriezenveners bleken mees
ters op vele wapenen en hadden in hun mid
den bijvoorbeeld een koffiebrander. wiens
naam weldra" in heel Rusland met ere werd ge
noemd. Tot hun handelswaar behoorden ook
uit Nederlands-Indië in Amsterdam aange
voerde bamboestokken, die „onberispelijk
recht en zonder enig letsel en naad dienden te
zijn".
De afnemers waren hoofdzakelijk welge
stelde Russische officieren, in staat om zelf de
stokken van kostbare knoppen te voorzien. Op
welk niveau zaken werden gedaan bewijst de
geschiedenis van Potemkin, de bekende veld
heer en minnaar van Catharina de Groote, die
eens in een van de Vriezenveense winkels
persoonlijk zo'n stok kwam uitzoeken. Zijn
schitterende gevolg van wel honderd koppen
verdrong zich toen nieuwsgierig bij de ver
koopruimte, aldus de overlevering.
Verblikken of verblozen voor een dermate
hooggeplaatste klandizie, was er al gauw niet
meer bij. Toen de Nederlandse kolonie kort na
1800 zich definitief in Sint Petersburg had
genesteld, stond die al spoedig in zo'n hoog
aanzien, dat leverancier Jan Hoek kortaf
..keizerin" op zijn debiteurenlijst zette, als hij
weer een belangrijke hofleverantie had ge
daan. Op zeker moment had hij 6187 roebel te
vorderen van deze czarina, aan wie hij kost
bare stoffen sleet.
Strenge band
De eenvoudige Vriezenveense kooplieden
bezaten kennelijk genoeg allure om zich bij
hun nieuwe omstandigheden aan te passen.
Velen van hen werden vermogende lieden.
Van assimilatie met het nieuwe milieu was
echter geen sprake. Het groepsbewustzijn'
werd met ijzeren gestrengheid gehandhaafd
en wie in godsdienstig opzicht afweek van het
pad der vaderen werd onverbiddelijk uitge
stoten.
Leden van de kolonie mochten alleen met
Nederlandse, hetzelfde geloof hebbende
meisjes trouwen. Wie deze ongeschreven wet
:.jr.
overtrad, moest uit de zaak (vaak waren ook
compagnieschappen gesticht) treden en met
zijn doorgaans Grieks-Orthodoxe schone el
ders een bestaan opbouwen. Verscheidene
Vriezenveners zijn zo noodgedwongen, met de
Russische vrouw van hun keuze, teruggekeerd
naar Twente.
De Rusluie bewaarden zich onbesmet van
de hen vreemde wereld, zonder dat dit ook
maar enigszins afbreuk deed aan hun goede
naam. De compagnieën beleefden hun groot
ste bloei tussen 181Q en 1875, waarna de con
currentie sterker kwam opzetten en onderlin
ge familietwisten of andere onenigheden de
bij! aan de wortel van een sterke boom legden.
Het schier draconische regime, een wetti
sche handhaving van de zondagsrust noch een
eigen kerkgemeenschap met sterk bindende
elementen, konden deze achteruitgang voor
komen. Vóór echter de revolutie in 1917 defi
nitief een einde maakte aan het Vriezenveen
se „imperium" waren vele honderden inwo
ners betrokken geweest bij dit historische'fe
nomeen.
Niet alleen handelaars maar ook am
bachtslieden, die in Rusland de duimstok
hanteerden, weverijen bezaten, op kleerma
kerstafels zaten of met hun gastheren ter
walvisvaart trokken, bouwden er een bestaan
op. De studies van de heer Hosmar hebben
zich de laatste jaren toegespitst op hoogge-
plaatsten zoals Wicher Berkhoff, - broer van
de reeds genoemde naaister dié in 1814 als
zoon uit een boerengezin de hofstede verliet.
Deze timmermansgezel bracht het tot chef
van de marinewerven te Kroonstad en werd
later admiraal. Een andere Nederlander eist
thans de eer voor zich op, als grondlegger van
de Russische oorlogsvloot geboekstaafd te
worden, nadat historici jarenlang dit werk op
het conto van een Noor hadden geschreven.
Toen prinses Beatrix en prins Claus in 1973
een bezoek aan Rusland brachten heeft de
heer Hosmar tal van nieuwe documenten ter
beschikking gekregen, die voor zijn stelling de
bewijzen leverden.
Hij heeft de hele zaak uitgeplozen en be
wijst daarmee postume eer aan de te Amster
dam geboren Cornelis Cruys, die in dienst van
czaar Peter de Grote, de oorlogsvloot op
sterkte heeft gebracht. Hij stierf in 1727 als
admiraal en rechterhand van de vorst, na
tientallen landgenoten een baan te hebben
bezorgd bij de Russische marine, zodat daar
het Nederlands geruime tijd de voertaal is
geweest
Eigen kerk
Veel aanwijzingen duiden er op, dat deze
machtige vlootvoogd de Vriezenveners de weg
naar Rusland heeft gewezen. Hij was het ook,
die de eerste Nederlandse kerk in Sint Pe
tersburg stichtte en in het thuisland een pre
dikant voor deze Evangelisch Lutherse ge
meente wist te vinden. De mannen uit Vrie
zenveen bleven echter trouw aan hun gerefor
meerd-hervormde confessie en reeds in 1712
hadden zij er hun eigen kerkformatie.
Ook op religieus terrein gaven zij een de
monstratie van hun macht en rijkdom, door
vier jaar te besteden aan de bouw van een
kerk, geflankeerd door grote complexen wo
ningen en winkels. Dit massale bouwwerk
kostte toen 400.000 gulden en bij de inzege
ning was koning Willem II a'anwezig, door zijn
huwelijk met Anna Paulowna nauw geparen
teerd aan de Russische keizerlijke familie.
Veertien predikanten hebben in de loop der
jaren deze gemeente gediend. Het gebouw
staat er nog altijd en de Russen hebben er een
openbare leeszaal en bibliotheek van ge
maakt, waarin zij 76.000 boeken voor uitle
ning beschikbaar houden.
In de belendende winkels - thans nog in ge
bruik - vestigden zich toen veel mensen uit
Vriezenveen. die aan een zo groot mogelijke
concentratie van de eigen wereldlijke en reli
gieuze verworvenheden hun kracht ontleen
den. Binnen hun vesting heerste een zo stren
ge tucht, dat 's avonds om tien uur alle deu
ren gesloten moesten worden: iedereen diende
dan binnen te zijn.
De jongens die op verzoek van de Rusluie
door schoolmeester Jan Kunst in Vriezenveen
hun vooropleiding kregen voor uitzending
naar Sint Petersburg, gingen een moeilijke
tijd tegemoet. Als zij voldoende Frans en
Duits hadden geleerd, mochten ze de gelede
ren gaan versterken door van onderop te be
ginnen. Het stoppen van de lange Goudse
pijpen voor hun bazen, punch brouwen, voor
thee en heet water zorgen en het met de slede
afleveren van bestelde goederen, ook in de
strenge winters, behoorde fot hun bezigheden.
Zelfs zoontjes van rijke handelaren moesten
met het nederigste werk beginnen. Wie thuis
familie had achtergelaten mocht na vijf jaar
van werken zes maanden verlof in Vriezen
veen doorbrengen.
Dit bescheiden dorp werd door de Russen iri
één adem genoemd met Amsterdam en Rot
terdam, omdat ook uit die steden emigranten
naar Sint Petersburg waren gekomen. Maar
de Twentenaren waren met hun zeventig pro
cent van het totaal verre in de meerderheid.
De revolutie
Aan deze fascinerende episode uit de ge
schiedenis kwam rond de eeuwwisseling een
Velen trokken toen terug naar hun geboor
tegrond en belegden hun geld in kapitale hui
zen en hypotheken of bouwden zelf villa's in
Almelo en Vriezenveen. Hadden zij een voor
gevoel van de komende revolutie? Vast staat,
dat niet alle betrokkenen zich op tijd ontde
den van hun bezit in Russische effecten, die in
1917 volstrekt waardeloos werden. Een aantal
Rusluie is daardoor tot de bedelstaf vervallen,
na jarenlang gedaan te hebben over het ver
garen van hun fortuin.
Hoewel aan de heet; Hosmar veel bekend is
over dit Twentse avontuur is hij nog lang niet
uitgestudeerd. Wat er na de revolutie gebeur
de met de Vriezenveners, wier bezittingen het
slachtoffer werden van de nationalisatie? Een
aantal van hen moet het slachtoffer zijn ge
worden van de rode vloedgolf en in de Newa
zijn geworpen.
Het is niet onmogelijk, dat andere families.
duidelijk tot de bezittende klasse behorend,
zijn verbannen. Vast staat, dat in Siberië nu
nog mensen leven die Henk, Klaas, Piet en
Louw heten, Nederlandse geslachtsnamen
dragen, onze taal spreken en de hun overgele
verde zeden streng handhaven, zodat zij nog
zoveel mogelijk „onder elkaar" trouwen. Ze
worden omschreven als taaie en moeilijk te
vermurwen figuren.
Onder hen zijn waarschijnlijk ook nazaten
van de roemruchte Cornelis Cruys, de „Rus
sische" admiraal. In het nog alleszins gods
dienstige Vriezenveen - vier hervormde predi
kanten hebben er de handen vol aan het pas
torale werk - wacht de heer Hosmar nu pope
lend de loop der gebeurtenissen af.
Hij heeft bij de ambassadeur van de USSR
in ons land A.I. Romaijow (een nakomeling
van de czaren) aangedrongen op een onder
zoek naar deze Nederlandse kolonies in Sibe
rië. Gelet op de verspreiding van deze vesti
gingen in soms vrij ontoegankelijke gebieden
dicht bij de Chinese grens, bleek dit op moei
lijkheden te stuiten.
De ex-gemeente-ambtenaar bHift echter
volharden in zijn pogingen, om meer infor
matie te krijgen. Waarschijnlijk levën'in dit
gebied nog tal van andere mensen met Ne
derlands bloed in de aderen, als afstamme
lingen van destijds naar Rusland getrokken
Mennonieten. Deze vaak verdrukte doopsge
zinden kregen van Catharina II zekere privi
legiën en ooit moeten zij met een sterkte van
.tussen de 15.000 en 20.000 personen in meer
dan honderd nederzettingen huisvesting heb
ben gevonden.
Helaas is de heer Hosmar er nog niet in ge
slaagd, de ambassadeur persoonlijk te ont
moeten. Zijn uitnodiging aan deze diplomaat
voor een bezoek aan de sterk onder Peter-
burgse invloed staande oudheidkamer - die
binnenkort geheel herschapen zal worden in
een Russisch museum - heeft ook nog geen
resultaat gehad.
De grote reis
Als het plan voor de her-ontdekkingsreis
met bestemming Leningrad in de zomer van
1976 doorgadt, zal daarmee vast een kroon op
het werk van de heer Hosmar worden gezet.
Dat wordt zijn eerste tocht naar het oosten in
het voetspoor van de Rusluie. Aan de expedi
tie zal worden deelgenomen door enkele be
jaarden, die zelf nog heugenis hebben aan hun
verblijf aan de Newa, kinderen van overleden
kolonisten en tal van andere belangstellen-
In de familie-archieven zijn nu al meer dan
duizend namen verzameld van mensen die bij
dit merkwaardige avontuur betrokken waren
en nog steeds voert de heer Hosmar een le
vendige, wereldomspannende briefwisseling
met oud Vriezenveners. Velen zijn na het Rus
sische debacle uitgzwermd om elders hun
geluk te beproeven, anderen hulden zich weer
in de boerenkiel en wijdden zich op de voor
zichtigheidshalve in reserve gehouden fami
lieboerderijen weer aan landbouw en veeteelt.
In de textielindustrie komen nog altijd na
men van bekende Rusluie voor, zoals die van
de met Tilanus geassocieerde Jansen. Veel
Twentse bedrijven zijn destijds gaan draaien
met Russisch kapitaal.
Al deze facetten van Vriezenveen's unieke
verleden zullen weer ter sprake komen als de
voorgenomen reis wordt aanvaard vanuit een
dorp, dat waarschijnlijk als het enige in Ne
derland een oude Sint Petersburgstraat bin
nen de grenzen heeft.
LEO J. LEEUWIS
PI#:
Vele Vriezen
veense zakenlie
den hadden zich
gevestigd in de
grote winkelgalerij
Gostinny
aan de Newski
Prospekt in het
voormalige St.
Petersburg.
(Rechts het impo
sante Russische
warenhuis rond
de eeuwwisseling
en links een re
cente foto).
Foto boven: Een Vriezenvener
brengt het „Hollandse" linnen aan de
man. Naar een schilderij van B. Jas
pers Fayer.
Foto rechts: Het geslacht KRUYS
heeft de marine vele belangrijke offi
cieren geleverd. Velen van hen zijn
zelfs tot in de vlagofficiersrangen
doorgedrongen.
Deze foto toont Vice-admiraal Ger-
hardus Kruys. Hij werd op 21 augus
tus 1836 te Vriezenveen geboren. Bij
K.B. van 28 maart 1891 werd hij
benoemd tot Minister van Marine.
Evenals de grondlegger van de czaris-
tische oorlogsvloot Admiraal Cornelis
Cruys was hij drager van een hoge
Russische onderscheiding. Hij was
o m. ridder 3e klasse in de orde van
Sint Anna van Rusland.
