De ETHERPIRATEN achteraf bezien
„The day the music died
89®°
termeulen
termeulen
DE HAVENLOODS DONDERDAG 18 AUGUSTUS 1977
i
ALGEMEEN
TEKST: WILL BEUMER
FOTO'S: TON SCHÜT2
Wie de geschiedenis van de zendschepen doorsnuffelt komt
tot de ontdekking dat de maand augustus
een belangrijke maand is. In de zomermaand van 1958
begon de hele rage van zendschepen voor de
Deense kust. In de zomer van 1962 werd
het maken van radiouitzendingen door de vier
Scandinavische regeringen onmogelijk gemaakt.
Datzelfde gebeurde in 1967 in Engeland en drie jaar
geleden werd de Nederlandse zenders Veronica en
Radio Noordzee het werken onmogelijk gemaakt.
Niemand zal ervan
opkijken dat de Veronica Omroep Organisatie
zelf voortgekomen uit zo'n zendschip
deze maand stil staat bij dit fenomeen.
Onder de titel „The day the music died"
heeft de jongste omroep de
„piratengeschiedenis" nog eens op een
rijtje gezet voor een televisie-
programma. Veronica zocht
daarvoor nog niet
eerder vertoonde filmbeelden op en lardeerde het
documentaire gedeelte van het programma met het
optreden van talrijke artiesten, die op een of andere
manier hun „roem" te danken hebben aan de zeezenders.
Wie een dagje over het Scheveningse strand
heeft gewandeld tijdens de opnamen
van dit programma en zo hier en daar z'n oor eens te
luisteren heeft gelegd, moet constateren dat met name
de (inter)nationale artiesten de piratenzenders
dankbaar zijn. Ze erkennen dat hun glorie voor eei
groot deel te danken is aan zenders als Caroline,
London, Veronica en Noordzee. Maar
is dat de enige invloed van deze schepen?
Om op deze vraag een antwoord
te krijgen dook een
onzer verslaggevers in de geschiedenis van
de zeezenders. Hij praatte met diverse
gezaghebbende mensen
glorietijd van het „piratendom" e:
zette hun verhalen op een rijtje.
De historie van de „zeezenders" is een verhaal over keiharde zakenmen
sen en populaire discjockeys. Het is de geschiedenis van initiatief en fanta
sierijke ondernemingsgeest, maar ook van puur geweld en echte zeeroverij.
Dit komt nooit meer terug!
Grasmaaimachine, in diverse
standen verstelbaar en uiterst
solide uitgevoerd. Voorzien
van kunststoffen wielen met
rubber banden,"en een 5 mes-
senkooi op kogellagers, glan
zend verzinkte metalen duw-
boom en een houten achterrol.
Snijbreedte 10 inch( 25 cm
Nu met vele
guldens voordeel V J
Van 64,50 voor Mm
Grasvangbak voor 22,50
jill'
m. êxpéditiedrukte
zelf meenemen a.u.b
De basis voor vrijwel ieder zendschip dat
op de Noordzee of Oostzee voor anker ging
was een stukje koel zakelijk inzicht. Vanaf
een schip, dat verankerd was in de vrije zee,
konden radioprogramma's worden uitgezon
den. De onkosten zouden gedekt moeten
worden uit reclame-gelden en op papier had
den de initiatiefnemers berekend dat er nog
een flinke duit over zou blijven.
De eerste „zeepiraat" werd in Denemar
ken geboren. In de zomer van 1958 kwam
een Liechtensteins reclamebedrijf met het
zendschip Radio Mercur voor de Deense
kust. De programma-formule was eenvoudig
en geïmporteerd uit Amerika: veel muziek
onderbroken door reclameboodschappen.
Radio Mercur werd een enorm succes.
Terwijl de vier Scandinavische regeringen
zenuwachtig vergaderden met als doel deze
zender het zwijgen op te leggen, was het aan
de andere kant een prikkel voor meer bedrij
ven om iets dergelijks op touw te zetten. Op
31 januari 1961 verscheen een tweede schip
voor de kust en in maart van datzelfde jaar
begon als derde Radio Nord de uitzendin
gen.
VERONICA
Het Scandinavische voorbeeld bracht in
1959 een aantal Nederlandse radiohandela
ren om de tafel. Met honderdduizend gulden
ging de VRON van start. Toen VeRONica in
1960 uitvoer waren de onkosten inmiddels
opgelopen tot een half miljoen gulden. Na
wat zoeken op de golflengte kwam men ten
slotte op de 192 meter terecht.
Evenals het moeilijke financiële begin van
de zender, verliep het commerciële gedeelte
stroef. De Nederlandse adverteerder zag er
niet zoveel in, maar toen kousenfabrikant
Nur Die gedurende enkele maanden twintig
maal per dag reclame had gemaakt via
Veronia en heel Nederland het merk kende,
kwamen ook andere adverteerders over de
brug. De omzet steeg en bereikte in 1962
twaalf miljoen gulden.
In datzelfde jaar bereikten de vier Scandi
navische regeringen overeenstemming en
met ingang van 1 augustus 1962 werd het
„meewerken aan programma's van zeezen
ders" verboden. Dat betekende het einde
van Radio Nord, Radio Syd en Radio Mer
cur. De Deense piraat probeerde het op 13
augustus nog een keer, madr drie dagen later
stond de Deense politie aan boord.
ENGELAND
Met het verdwijnen van de Scandinavi
sche zenders begon de rage in Engeland.
Vrijwel gelijkertijd startten twee Engelse za
kenlieden, Allan Crawford en Major Smed-
ley, en de jonge Ier Ronan O'Rahilly. Hun
doel: commerciële radio maken om ten eer
ste geld te verdienen en ten tweede het mo
nopolie van de Britse Staatsomroep te door
breken.
Het idealisme van „vrije radio" werd veel
vuldig naar buiten gebracht. Het werkelijke
keiharde zakendoen bleef op de achtergrond.
Op 28 maart 1964 won Ronan O'Rahilly
de race naar zee. Zijn zender Caroline kwam
op de 199 meter in de lucht. Ongeveer an
derhalve maand later volgde Atlanta van
Crawford en Smedley. In korte tijd verwier
ven de twee zenders een grote populariteit.
Caroline bracht de programma's recht
streeks vanaf het schip en Atlanta nam ze
op banden op in Soho.
Tot juli 1964 bleef het betrekkelijk Vustig.
Maar toen anderen met name Radio
Sutch en Radio Invicta hun komst aan
kondigden, besloten Caroline en Atlanta tc
gaan samenwerken.
De komst van een op volledig Amerikaan
se leest geschoeide zender. Radio London,
was daar mede aanleiding voor. In Miami,
in Florida, rustten twee kapitaalkrachtige
zakenlieden de oude mijnenveger Galaxy uit
■met een zender en studio's. Op een zeer pro
fessionele manier bewerkte de toen 35-jarige
Philip Birch de Engelse advertentiemarkt
en toen het schip eind 1964 in de ether
kwam, stonden de adverteerders te dringen.
Het gladde geluid van de met voor Europa
nog vreemde jingles doorspekte program
ma's van London sloeg aan. Binnen drie
maanden telde London twaalf miljoen luis
teraars in Engeland en op het vasteland.
De gigantische winsten van Radio London
inspireerden in 1966 opnieuw een reeks
avonturiers om te proberen enkele graantjes
mee te pikken. Achtereenvolgens kwamen
Radio Scotland, Radio 270, Radio City, Ra
dio Brittain en Radio England. De concur
rentie werd harder.
GEWELD
In juni 1966 schrok Engeland op. Eerst
werd de in zee op een oud marinefort ge
bouwde Radio City overvallen en vervolgens
werd Reg Calvert, de eigenaar van dit sta
tion, in de woning van Smedley (baas van
Caroline) doodgeschoten. Wat was er ge
beurd? Major Smedley zegt hier nu over:
„Het ging slecht met Caroline. De onkosten
die we moesten maken om het schip drij
vend te houden, waren veel hoger dan de in
komsten. De concurrentie was te groot. Van
daar dat we probeerden om die onkosten te
drukken. Het plaatsen van een zender op
een fort zou een uitkomst betekenen. Van
daar dat we met Reginald Calvert een over
eenkomst sloten. Wij zouden een nieuwe,
krachtige zender kopen en installeren en sa
men zouden we programma's maken".
„Het plan werd uitgevoerd, maar toen de
zender op het fort stond, wilde Calvert niets
meer van ons weten. In feite had hij dus de
zender gestolen. We gingen naar de politie,
maar die zei dat het fort buiten de territoria
le wateren lag. Ze hadden geen bevoegdheid
tot ingrijpen. Vandaar dat wij besloten om
het fort te bezetten. Daarop is Calvert boos
geworden. Ook hij kreeg geen gehoor bij de
politie en toen kwam hij op 21 juni bij me
met de bedoeling me dood te schieten. Ik
heb me toen verweerd met als gevolg dat
Calvert sneuvelde". Tijdens de rechtzitting
kwam vast te staan dat Smedley geen
schuld trof. Hij werd vrijgesproken.
Deze zwarte dag in de Engelse piratenge
schiedenis is zonder enige twijfel aanleiding
geweest voor de Engelse regering om in te
grijpen. Op 15 augustus werd een soortgelij
ke wet van kracht als die ook in Scandinavië
de piraten het zwijgen oplegde.
DE REM
In Nederland had men intussen ook niet
stilgezeten. In 1964 kwam het legendarische
REM-eiland, waarvandaan zowel radio- als
televisieprogramma's werden uitgezonden.
Het avontuur duurde ruim honderd dagen.
Op 17 december maakte de politie een einde
aan de uitzendingen.
Ook Veronica werkte hard aan de verbete
ring van de programma's. Programmaleider
Willem van Kooten, Joost den Draayer, reis
de naar Amerika en kwam met nieuwe
ideeën terug: een top-40 en „horizontale
programmering" (d.w.z. ieder uur op iedere
dag dezelfde programma's).
Na de sluiting van de Engelse zenders had
Veronica korte tijd de alleenheerschappij in
de piratenether. In 1970 kwam daar veran
dering in, want toen kwamen twee Zwitserse
zakenlieden met een reusachtig schip, de
Mebo 2. Na maanden van proefuitzendingen
vond de zender eind '70 eindelijk zijn draai.
Althans daar leek het op. Op 24 september
verdween de zender plotseling uit de lucht.
Naar later bleek had de Veronica-directie,
bang geworden voor een concurrent, de zen
der gehuurd. Een kwart miljoen gulden in
eens plus nog eens twintig mille per maand
huur. Bollier en Meister, de twee eigenaren
hadden het geld graag geaccepteerd, want
hun avontuur was wat duurder uitgevallen
dan de bedoeling Was!
Terwijl de Mebo 2 in alle stilte op de
Noordzee dobberde, zocht het 'Zwitserse
tweetal naar een huurder. In november was
die gevonden, maar de Veronica-directie
vond het miljoen dat Meister bood om weer
op zijn schip te komen, niet hoog genoeg.
Op 5 januari 1971 namen de Zwitsers met
geweld de leiding over en met Strengholt
werd een contract getekend over de pro
grammering. Op 28 januari kwam Noordzee
weer in de lucht. Het geheel zat Veronica-
baas Buil Verweij nog niet lekker. Zeker niet
toen op 9 maart de concurrent aan de offi
ciële uitzendingen begon. Er werd besloten
dat het schip onklaar gemaakt moest wor
den, waarna het vervolgens stuurloos naar
de kust moest afdrijven om daar door
Veronica aan de ketting te worden gelegd.
Verweij had het immers gehuurd en de Zwit
sers hadden het huurcontract met hun ge
welddadige overname gebroken.
Met een bom werd de opdracht op 15 mei
uitgevoerd. Buil Verweij zou later beweren,
dat hij het zo nooit bedoeld had, maar de
rechtbank veroordeelde hem tot een jaar ge
vangenisstraf. De schade werd hersteld.
Veronica en Boordzee bleven samen in de
lucht tot in augustus 1974 ook de Neder
landse wetgever ingreep. Op 31 augustus
1974 zwegen beide.
THE MUSIC DIED
Met het verdwijnen van zenders als Vero
nica kwam het einde van een ruim vijftien
jaar durend tijdperk, waarin het medium
Radio nieuwe impulsen kreeg. „The day the
music died", noemt Veronica dat nu. Maar
is dat zo?
Paul Kay (ex-dj van Radio London) en
Robbie Dale (voormalig medewerker van
Caroline) delen die mening niet helemaal.
Kay: „Ik weet niet precies hoe de situatie
hier in Nederland is, maar in Engeland is
een goede oplossing gevonden om het gat,
dat overbleef toen de piraten zwegen, op te
vullen. Radio One van de BBC vult een da
gelijks popprogramma en zestien lokale
commerciële zenders hebben in hun eigen
regio een dergelijke functie. Voor ons is de
piratengeschiedenis afgelopen. Op 14 augus
tus 1967 heeft Radio London een punt gezet
achter die geschiedenis. We waren gekomen
om geld te verdienen. Dat is gelukt. Acht
miljoen dollar in drie jaar is, dacht ik, een
redelijk resultaat. In augustus '67 mocht het
niet meer. Dan houdt het ook op. Niet meer
zeuren en verder gaan met de zaken die ge
beuren moeten".
Lex Harding, representant van de Neder
landse medewerkers aan de zeezenders en op
het ogenblik directeur radio van de VOO
zegt: „Radio Veronica heeft in de veertien
jaar dat ze gewerkt heeft in Nederland iets
veranderd op radio-gebied. Wij hebben ge
probeerd om het instituut radio dichter bij
de mensen te brengen.
Natuurlijk was de commerciële achter
grond daar een stimulans voor. Veel luiste
raars betekenden interesse van de zijde van
adverteerders en dus inkomsten. En is dat
slecht?"
VERONTWAARDIGING
Tot grote verontwaardiging van andere
omroepbazen in Hilversum heeft Veronica
nu op eigen houtje een nota uitgebracht over
wat er in ons land moet gaan gebeuren met
de radio. Straks, in 1979, kan ons land be
schikken over twee fonkelnieuwe, krachtige
middengolfzenders. Zes verschillende net
ten, drie op de middengolf en drie op de FM,
zijn dan beschikbaar. Wat gaat daarmee ge
beuren?
Terugkijkend naar het verleden, zette de
Veronica-leiding een idee op papier. Zes ca
tegorale zenders: één met pop, één met
klassiek, één met een familiaal programma,
een educatief-culturele zender, een informa
tieve zender, en een „profiel"-zender voor
maatschappelijke en culturele stromingen,
stelt de omroeppupil voor. In de VPRO
vindt zij een medestander. De andere om
roepen studeren nog.
Veronica gooide er de beuk in. De ervaring
van bijna vijftien jaar radio-maken van 's
morgens vroeg tot 's avonds laat was de
grondslag voor de nota. Herkenbaarheid de
belangrijkste troef die de heren Harding en
Out uitspelen, ,,'t Is toch op het ogenblik
maar een rommeltje. Niemand weet precies
wanneer wat gebeurt op welke zender. Er
wordt maar wat aan geknutseld", aldus
Harding. „De luisteraar weet niet meer waar
hij aan toe is. We gaan met de radio weer
precies de kant op, die we met de piraten
hebben doorbroken".
INVLOED
Moeite heeft Lex met het opsommen van
de invloed die de zeezenders hebben gehad.
„Twee belangrijke dingen staan zonder eni
ge twijfel vast", zegt hij. „Veronica heeft
een duidelijke invloed gehad op de ontwik
keling van de Nederlandse muziek. We heb
ben mede er voor zorg gedragen dat de Ne
derlandse componisten en artiesten in bin
nen- en buitenland een belangrijke rol kon
den spelen".
Hans van Hemert, één van Nederlands
topproducers, beaamt dat. „Zonder Veroni
ca was het op zijn minst veel moeilijker ge
weest om dat Nederlandse talent tot ont
plooiing te brengen", zegt hij. „En dat is
echt geen commercieel praatje. We zien, nu
de zeezenders zijn verdwenen, hoe kramp
achtig we ons internationaal kunnen waar
maken. Er is een stilstand en dus een ach
teruitgang gekomen in de platenomzet van
Nederlandse artiesten".
't Tweede punt, dat Lex Harding ervaart
als een positieve invloed van de piratenzen
ders, is de nauwere band die is ontstaan tus
sen luisteraar en programma-maker. „Op
verschillende manieren hebben we gepro
beerd om de luisteraar bij het medium te be
trekken. 't Is een invloed geweest, die door
Hilversum nadrukkelijk is overgenomen".
Verder wil Harding zich niet wagen aan
het opsommen van invloeden en gevolgen.
Hilversum 3 en de Ster-reclame weet hij nog
te noemen maar verder... „Ik denk dat je
dan wat gaat drammen. Natuurlijk was .het
zo dat, voordat Veronica er was, niemand op
het strand een transistorradio bij zich had.
Nu zie je vrijwel niet anders. Maar ik weet
niet of dat anders ook niet was gebeurd?"
meent hij.
Was het anders ook niet gebeurd? 't Is ei
genlijk de centrale vraag. Wat de zeezenders
in de zestiger en begin zeventiger jaren naar
Europa brachten kwam allemaal uit Ameri
ka. De honderden kleine, lokale radiosta
tions hadden deze (commerciële) manier
van werken uitgevonden. Inventieve zaken
lui brachten het hierheen. Creatieve pro
gramma-makers speelden ermee. Een slui
merende behoefte bij het luisteraarspubliek
werd wakker gemaakt. De behoefte van het
horen van een programma dat herkenbaar
is. Dag in dag uit.
BEHOEFTE
En die behoefte is er nog steeds. Hilversum
3 zou de functie van Noordzee en Vero
nica overgenomen moeten hebben, 't Pro
gramma is evenwel niet herkenbaar. Tien
tallen medewerkers van niet minder dan
acht zendgemachtigden brengen op iedere
dag van de week een ander programma.
Wanneer dat stramien doorbroken wordt
met een „horizontaal" geprogrammeerd
(d.w.z. iedere dag op hetzelfde uur dezelfde
dj) programma, voelt de luisteraar zich weer
thuis. Radio Tour de France zonder een
oordeel te vormen over de inhoud is het
duidelijkste voorbeeld.
Maar op het ogenblik dat die horizontale
programmering wordt ingevoerd, is er geen
plaats meer voor de omroepen zelf. En daar
tegen heerst in Hilversum verzet. Veronica
en de VPRO bepleiten een afschaffing van
het huidige zuilensysteem. Men zoekt naar
een vorm die ligt tussen de staatsomroep en
de huidige werkwijze in. Ook de andere om
roepen hebben of zoeken nog naar een
oplossing. Dat er wat moet gebeuren staat
vast. Maar wat? Er zal nog wel heel wat
jaartjes over gepraat worden.
Vast staat in ieder geval: de „piraten"
zijn een duidelijke aanleiding geweest. Zij
hebben de ontwikkeling van één van de
machtigste media in een stroomversnelling
gebracht. Vandaar dat gerust over het „fe
nomeen zendschip" gesproken mag worden.
Een goede nachtrust....
begint op een goed matras. Dit
polyaeter matras van zeer goede
kwaliteit garandeert een ge
zonde nachtrust. Dikte ca. 13cm
en S.G. 30. Kleur blauw. Uit de
prijsseries van f.119,50 tot f.239,50
Nu 80x190
van f.119,50
voor
90x190 f 109,80
90x200 f 119,80
120x190 f'149,80
130x190 f 159,80
140x190 f 179,80
i40x20Q f 199,00
Matrasdekken v.a. f 8,35
.voor extra beveiliging van
K?r >V
