Koos Vorrink, de architect vaneen volkspartij
DE HAVENLOODS
Zo'n man verdient een rehabilitatie
DONDERDAG 6 JUNI 1991
In 1937 nam de Sociaal-
Democratische Arbei
derspartij (SDAP) voor
het eerst sinds 1912. een
nieuw beginselprogram
ma aan. Met deze aanna
me was de ontwikkeling
van de SDAP, opgericht
in 1894, van een arbei
derspartij naar een volks
partij, van een socialisti
sche naar een burgerlijke
hervormingspartij vol
tooid. Pieter Jelles Troel
stra had in 1920, twee
jaar na zijn mislukte re
volutiepoging, de vrees al
uitgesproken dat het soci
alisme van de partij op
den duur in de porselein
kast zou terechtkomen
wanneer de SDAP zich
langs de reformistische
lijn zou ontwikkelen. Hij
kreeg postuum gelijk.
De SDAP verbrak de
band tussen parlementai
re en buitenparlementai
re actie, evenals zij het
perspectief van de klas
senstrijd opgaf: de socia
listische maatschappij.
Zij was een partij gewor
den die bereid was te ar
beiden binnen de grenzen
van het kapitalistische
stelsel. Alle marxistische
elementen die nog terug
te vinden waren in het be
ginselprogramma van
1912 verdwenen in dat
van 1937, met uitzonde
ring van de term 'uitbui
ting'.
H.F. Cohen schrijft hier
over in zijn proefschrift
'Om de vernieuwing van
het socialisme. De politie
ke oriëntatie van de soci
aal-democratie 1919-
1930':
„Zonder omwegen plaat
ste de partij zich nu op de
grondslag van de demo
cratie, niet alleen bruik
baar als staatkundig stel
sel, maar ook als belicha
ming van de eerbied voor
de rechten en vrijheden
van het individu. Uit
drukkelijk zag de SDAP
zich geplaatst in de conti
nuïteit van de Nederland
se geschiedenis en van de
Westerse christelijke be
schaving. De klassen
strijd werd niet langer
aanvaard als motor van
de maatschappelijke
vooruitgang, al werd het
bestaan van maatschap
pelijke tegenstellingen op
zich zelf niet ontkend.
Het aparte karakter van
de opkomende midden
groepen werd erkend;
niet langer was de arbei
dersklasse de uitsluitende
draagster van de socialis
tische idee. Uiteindelijk
doel bleef het gemeen-
schapsbeheer van de pro
ductiemiddelen; maar de
weg daarheen werd niet
langer opgevat als één
van ononderbroken voor
uitgang."
Dat laatste element, de
ononderbroken weg naar
de socialistische maat
schappij, was de centrale
gedachte in het dialec
tisch en historisch mate
rialisme van Karl Marx.
Dat was nu verdwenen,
evenals alle marxistische
elementen verdwenen
waren in het in 1935 door
de SDAP gelanceerde
'Plan van de Arbeid' dat
een antwoord moest zijn
op het gebrekkige econo
mische beleid van de re
gering tijdens de crisisja
ren. In 1937 ook verliet de
SDAP onder dreiging van
het nationaal-socialisme
haar anti-militaristische
standpunt. De partij
sprak zich uit vóór bewa
pening en stemde vóór de
militaire begroting van
het kabinet. Na het losla
ten van anti-monarchisti
sche houding was de
SDAP in 1939 voor de
burgerlijke partijen aan
vaardbaar geworden als
regeringspartner. Twee
SDAP-ministers traden
toe tot het kabinet-De
Geer.
Na de oorlog volgde in
1946 de oprichting van de
Partij van de Arbeid
(PvdA), waarin de pro
gressieve krachten van
het vóóroorlogse Neder
land opgingen. In de
naam was het socialisme
of de sociaal-democratie
volledig verdwenen. Men
zou kunnen zeggen, de
'ingroei' van de socialisti
sche arbeidersbeweging
in het bestaande kapita
listische systeem was een
feit.
Frappant is het dat deze
'ingroei' zijn voltooiing
kreeg onder het partij
voorzitterschap van Koos
Vorrink. Vorrink speelde
in de twintiger en derti
ger jaren een belangrijke,
zo niet de belangrijkste
rol in het ideologische
ontwikkelingsproces van
de SDAP. In het Interbel
lum, de periode tussen de
beide wereldoorlogen,
vervulde Vorrink functies
als het voorzitterschap
van de Arbeiders Jeugd
Centrale (AJC), het Insti
tuut voor Arbeidersont
wikkeling (IVAO) en de
SDAP. Daardoor werd hij
in staat gesteld de be
sluitvorming in de 'rode
familie' behoorlijk, zo
niet in beslissende mate
te beïnvloeden. Koos Vor
rink werd honderd jaar
geleden geboren in het
conservatieve vissersdorp
Vlaardingen.
De wieg van Koos Vorrink
stond in de Callenburgstraat
in Vlaardingen. Daar zag hij
op 7 juni 1891 het levenslicht
als eerste zoon van Johannes
Jacobus Vorrink en Adriana
Cornelia Dobbelaar. Zij wa
ren het jaar daarvóór op 26
maart met elkaar in het huwe
lijk getreden. De vader van
Koos, die Vlissingen verruild
had voor Vlaardingen, werkte
als klerk bij Hollandia aan de
Oosthavenkade. Naast zijn
werk was hij maatschappelijk
actief in radicaal-liberale of
vrijzinnige kring. Hij was so
ciaal-voelend, veranderings
gezind, soms tegen de sociaal
democratie aanhangend, maar
de stap naar de in 1904 opge
richte SDAP-afdeling heeft
hij nooit gezet. Hij werd eerst
lid van kiesvereniging 'Vlaar
dingen', maar maakte al snel
de overstap naar 'Volksbe
lang', een meer radicale naar
de sociaal-democratie neigen
de werkliedenkiesvereniging.
Voor de vorming van Koos is
het gezinsleven van groot be
lang geweest. In zijn proef
schrift 'Koos Vorrink. Ge
zindheid. Veralgemening. In
tegratie.' meldt C.H. Wiedijk:
„Koos' moeder zag het als
haar taak de harmonie, die
door de energieke gezinsleden
wel eens werd bedreigd, te be
waren. Ze was dol op haar
kinderen, vooral op haar oud
ste zoon en zij richtte haar
activiteit op het veilig stellen
van haar gezin. 'Ontwikkel je
geest', was de lijfspreuk van
Vorrinks vader. Die leus paste
wellicht beter bij haar.
Vader en zoon leken op el
kaar. Koos had dezelfde uit
bundige aard als zijn vader.
Beiden waren gesteld op
mooie kleren. Beiden waren
niet koningsgezind. Beiden
hadden een hekel aan drank
misbruik. De vader was even
als zijn zoon een 'showman'.
Maar bij Koos uitte zich bijna
alles heftiger. Hij wilde ande
re kleren, hij wilde zijn afkeer
van het koningshuis duidelijk
laten blijken, en officieren,
noemde hij, later ook in de
klas, 'die opvreters'. Hij werd
geheelonthouder.
In de opvoeding lag de nadruk
op oprechtheid, offervaardig
heid en plichtsbetrachting.
Vorrinks ouders probeerden
bij hun kinderen het gevoel
voor persoonlijke verant
woordelijkheid te versterken.
Al in 1903 schrijft Koos het
gedichtje 'De strijd tegen het
drankgebruik' naar de redac
tie van het sociaal-democrati
sche dagblad Het Volk:
„Niet drinkend,
O, wijde zee, o, diepe plas.
Wat ligt er in uw golven,
al menigeen bedolven.
Maar toch, hoe groot hun aan
tal was,
Van hen die in uw afgrond
zonken,
Toch zijn er reeds veel meer
verdronken,
In 't klein jenevergas."
Kweekschool
Al had vader Vorrink een aar
dige baan, het was algemen
bekend in Vlaardingen dat
Hollandia zijn werknemers
niet best betaalde. Koos moest
om financiële redenen naar de
MULO, de HBS was niet haal
baar. Daarna ging hij naar de
Rijkskweekschool voor On
derwijzers in Haarlem, een
opleiding waarvan het Rijk de
kosten op zich nam. Als lid
van de Kwekelingen Geheel-
onthoudersbond (KGOB)
kreeg hij het al gauw aan de
stok met het schoolhoofd.
Rond 1909 openbaarde zich al
zijn sterkste kant: zijn onver
gelijkbare welbespraaktheid.
Geheelonthouding was vol
gens Koos Vorrink een leeg
begrip. Het ging hem steeds
meer om een andere morele
houding van de jeugd, „de al
gemene verhoging van het ze
delijk peil der jongeling
schap".
Na zijn opleiding werd Koos
onderwijzer van school B, de
latere Erasmusschool, aan het
Westnieuwland in Vlaardin
gen. Een jaar later krijgt hij
een aanstelling op school E
aan de Prins Hendrikstraat.
Van oktober 1914 tot maart
1919 was hij opnieuw onder
wijzer aan school B. In deze
jaren beklagen ouders zich
over de eigenwijze ideeën van
Koos over opvoeding en on
derwijs. Verschillende malen
komt het tot een botsing met
het hoofd van de school.
AJC
Pas in 1918 wordt Koos lid
van de SDAP. Hij is mede
oprichter van De Nieuwe
Stem, een nieuw propaganda
blad voor jongeren. In de eer
ste wereldoorlog wordt hij on
der de wapenen geroepen. On
danks zijn anti-militaristische
gevoelens schopt hij het tot
tweede luitenant. De hiërar
chische structuur, de unifor
miteit en de discipline van het
leger bevielen hem kennelijk.
Na maart 1919 vertrekt Vor
rink uit Vlaardingen en wordt
hij onderwijzer in Amster
dam. Dat bevalt niet zo. In
1920 wordt hij vervolgens
door de zojuist benoemde
voorzitter van het NW, de
pragmatisch-marxistische
Stenhuis, naar de Arbeiders
Jeugd Centrale (AJC) gehaald.
Als secretaris van de jeugdor
ganisatie van SDAP en NW
legt en onderhoudt hij contac
ten met de Duitse zusterorga
nisatie, de Duitse Arbeiders
Jeugd, die in ideologisch op
zicht nogsal verschilde van de
AJC. Volgens de Duitsers was
het niet de verdeling van de
productiemiddelen die de ba
sis vormde voor socialistische
activiteiten, maar de juiste
'gezindheid'. De gezindheid
was volgens hen de houding
die al het handelen van men
sen bepaalt. Alleen hij die de
juiste gezindheid had, kon
zich socialist noemen. Na ver
loop van tijd begon ook Vor
rink deze term in Nederland
te hanteren.
Tussen 1920 en 1934 vond
Vorrink een oplossing voor
het ideologische probleem dat
ontstond toen hij vanaf 1920
Koos Vorrink in 1938
samenwerkte met de pragma
tisch ingestelde marxist Sten
huis. Hij voorzag zijn gezind
heidstheorieën van een mar
xistische inhoud. Hij accep
teerde de klassenstrijd-idee,
maar beschouwde deze als
'heilig'. Voor het eerst open
baarde zich het kaleidoscopi-
sche karakter van Vorrinks
gezindheidssocialisme. Daar
bij liet hij zich nog vóór de
publicatie van Hendrik de
Mans 'Zur Psychologie des
Sozialismus' (1926) beïnvloe
den door de sociaal-democra
tische dichteres Henriëtte Ro
land Holst en de Duitse filo
soof Victor Engelhardt.
Cultuurideaal
Vorrink zag het socialisme
niet alleen als een politiek
systeem, maar het moest ook
een cultuurideaal worden dat
hoge zedelijke eisen van een
heid, samenwerking en recht
vaardigheid stelde. Het vroeg
om vorming van socialistische
handelende mensen voor de
toekomstmaatschappij
In deze periode groeiden Vor
rink en Stenhuis uit elkaar.
Toen was Vorrink inmiddels
bezoldigde geworden van het
Instituut voor Arbeidersont
wikkeling (IVAO), in 1924 op
gericht door SDAP en NW. In
deze functie probeerde hij de
ideologie die hij in zijn AJC-
tijd had ontwikkeld, te intro
duceren in het IVAO, tegen de
wil van Stenhuis. In septem
ber keurde deze openlijk Vor
rinks benaderingswijze af en
moest Vorrink zich verant
woorden voor het vakbonds-
bestuur, waarbij Stenhuis
hem liet vallen. Overwerkt en
teleurgesteld nam Vorrink
ontslag en keerde hij terug
naar de AJC.
Vanaf dat moment was het
Vorrink die bepaalde wat de
juiste inhoud van 'gezindheid'
was. Hij begon daarbij con
tacten te leggen met ortho
doxe protestanten en sociaal-
voelende rooms-katholieken.
Vanaf die tijd ook werden de
termen 'socialisme' en 'demo
cratie' voor hem gelijk.
Crisis
Na 1929 werden SDAP en
NW diep getroffen door de
economische recessie. De lei
ders konden het niet aan. In
de herfst van 1931 werd sa
menwerking gezocht met het
Nationaal Crisis Comité, dat
op instigatie van prinses Ju
liana was opgericht en door
liefdadigheid probeerde de
crisis het hoofd te bieden. Dat
leidde tot de afkeuring van
veel partijgenoten ter linker
zijde. Vorrink dacht er anders
over. Hij vond het juist goed
dat de SDAP zich op het pad
der liefdadigheid begaf. Na
dat in 1932 veel leden van de
linkervleugel de partij hadden
verlaten, wist Vorrink zijn in
vloed te vergroten. Hij wist te
bewerkstelligen dat gezind
heidssocialisme en de veralge
mening van de socialistische
ideologie steeds meer aanhang
kregen in de organisaties die
verbonden waren met de Soci
alistische Jeugd Internationa
le waarvan Vorrink in 1932
tot voorzitter was gekozen.
Verkiezingen
De verkiezingen van 1933 ver
liepen teleurstellend voor de
SDAP. Daarom werd er een
commissie ingesteld die zich
ging bezighouden met de her
ziening van het oude beginsel
programma van 1912. Vorrink
zette zich in deze commissie
actief in en wist een plaats te
verwerven voor het gezind
heidssocialisme in het rapport
van de commissie. Dit rapport
was de voorloper van het
nieuwe beginselprogramma
dat uiteindelijk in 1937 werd
aangenomen.
In 1934 was Vorrink onder
tussen voorzitter van de
SDAP geworden, waardoor
hij de partijmachine nog beter
kon controleren en sturen. Zo
zette hij bijvoorbeeld zijn pa
ladijnen Wiardi Beekman en
Brugmans aan het schrijven
van het nieuwe beginselpro
gramma. Daarin werd uitein
delijk gesteld dat democratie
niet langer een middel was om
het socialistische einddoel te
bereiken, maar een principe
en een doel. De metamorfose
van arbeiderspartij naar
volkspartij was voltooid,
waardoor de integratie van de
SDAP in de verzuilde maat
schappij mogelijk was ge
maakt. In april 1940 stelde
Vorrink dat socialisme eigen
lijk 'praktisch christendom'
was. De partij was niet langer
voorbehouden aan socialisten
maar iedere democraat met de
juiste gezindheid was wel
kom.
Tweeslachtigheid
Vorrinks gezindheid leidde
hem na de Duitse invasie tot
tweeslachtigheid. Op de och
tend van de 14e mei 1940 was
hij nog vurig voorstander van
de verdediging van Amster
dam, van straat tot straat. La
ter op de dag deed hij een
poging om via de haven van
IJmuiden naar Engeland te
ontkomen, hetgeen mislukte.
Ook voerde hij vrijwillig ge
sprekken met de fascist Ar
nold Meijer, leider van het
Nationaal Front. Kennelijk
was Meijers sterke nationalis
tische gezindheid reden voor
Vorrink hem als partner te ac
cepteren in mogelijke onder
handelingen met de Duitsers
en de NSB. Overigens leidden
deze gesprekken niet tot enige
samenwerking tussen SDAP
en Nationaal Front.
Later stelde Vorrink zich dap
per op tegenover Rost van
Tonningen (NSB), de volks
commissaris voor de marxisti
sche partijen in Nederland tij
dens de bezetting. Vorrink
stelde dat alleen s
king mogelijk was v,
burgerrechten hersteld zou
den worden. Daarmee brak
een nieuwe periode aan voor
Vorrink, namelijk als één van
de leiders in het verzet van
alle Nederlanders met de juis
te gezindheid tegen de Duitse
bezetter. Dat kwam hem op
deportatie naar het concen
tratiekamp Sachsenhausen te
staan. Na de oorlog werd hij
de eerste voorzitter van de
Partij van de Arbeid. Hij was
echter verzwakt. In 1955 over
leed Koos Vorrink, de archi
tect van een volkspartij.
door Peter Braad
yy
yy
Jan Anderson van het gelijk
namige streekmuseum aan
de Kethelweg 50 in Vlaar
dingen is ruim twee jaar be-
ziggeweest met de voorberei
dingen van de tentoonstel
ling 'Alle socialisten in een
harington'. De tentoonstel
ling wordt morgen officieel
geopend door burgemeester
Van Lier naar aanleiding
van de honderdste geboorte
dag van Koos Vorrink.
toricus Anderson, „want ik
wilde het goed doen. Het on
derwerp Koos Vorrink valt
eigenlijk buiten de propor
ties van het museum, maar
als je het doet kun je er geen
prutverhaal van maken. Dat
Vorrink zo verguisd wordt
door zijn partijgenoten en
anderen, vind ik belachelijk.
Hij heeft tijdens de oorlog
wel gepraat van Arnold
Meijer van het Nationaal
Front, maar ja, er gingen ook
duizenden mensen werken
in Duitsland. Wie had er in
die tijd geen boter op z'n
hoofd? Troelstra is ook nooit
zo geëerd. Socialisten zijn
altijd met het heden bezig.
En dat terwijl Vorrink voor
een doorbraak in de politie
ke verhoudingen heeft ge
zorgd, althans een rol erin
gespeeld heeft en toch de
SDAP-club sinds 1918 heeft
omgeturnd zodat zij vanaf
1939 mee kon regeren. Zo'n
man verdient een rehabilita
tie en een straat naar hem
vernoemd. Het is mijn man
en mijn partij niet, dus ik
ben objectief", aldus Ander
son.
Op de tentoonstelling is van
alles te zien, vlaggetjes,
speldjes en uniformen van de
AJC, geschriften van Koos
Vorrink en brochures van
het Nationaal Front. Te veel
om op te noemen. De ten
toonstelling is iedere zater
dag en eerste zondag van de
maand geopend tussen 14.00
en 16.00 uur en duurt tot
eind september.
PHILIPS MIDI mi
HIFIAUDIOSYSTEEM
MET CD-SPELER
F 240 Digitale tuner MG, LG en FM/stereo
met 20 voorkeurstations 2x40 watt
i Surround Sound en Dynamic Bass Boost
High speed dubbing cassettedeck
Dolby B Programmeerbare CD speler
Random Play, willekeurige volgorde
Cue funktie
Afstands
bediening
mm.
PIONEER
EED AUDIOSYSTEEM
KOMPLEET 1-BIT
CD SPELER EN
BIJPASSENDE BOXEN
N 30 Geitegreerd systeem in een
trendy design Slechts 26cm.breed
24 Voorkeurstations 2x20 watt
Stereo wide HiLite scan 1-Bit
DC speler Dubbel autoreverse
cassettedeck Dolby B Eéntoets
synchro systeem Smart operation
Kompleet met 3-weg speakers
JAMO SUBWOOFERSYSTEEM
SW-3 Voor nóg betere weergave
Een baskast- de subwoofer - ergens in uw
huiskamer en 2 kleine boxjes op de boekenplank
of aan de muur zorgen voor een indrukwekkende
verbetering van het geluid
Systeemvermogen;
140 watt
53 05 06 Alle aanbiedingen uil deze advertentie zijn geldig t/m 15 juni 1991 (tenzij anders.aangegeven) en zolang de vo
Speelduurruim
60 minuten
CASIO
PORTABLE KEYBOARD
IN GESCHENKVERPAKKING
SA-1 32 Toetsen 13 Ritme's 100 Preset
geluiden Geluidseffecten 4 Demo tune's
SHARP STEREO COMPACT
DISC RADIORECORDER
QT-CD 50H MG, LG en FM/stereo High Speed
Dubbing cassettedeck 2x28 watt P.M.P.O
Programmeerbare CD speler Cue- en review
Driedubbele herhaalfunktie Synchro ree
Lichtnet en
PHILIPS
STEREO TELETEKST
KLEURENTELEVISIE
21 GR 5750 55 cm. FSQ beeldbuis
60 Voorkeurstations stereo 2x20 watt
Zenderzoeksysteem OSD
(On Screen Display) Teletekst met
paginageheugen Sleeptimer
S-VHS aansluiting
Afstandsbediening
HxBxDca: 66x48x40 cm
Net- en batterijvoeding
'JS
PHILIPS STEREO RADIORECORDER
AQ 5190 MG, FM/stereo Ingebouwde microfoon
Eéntoets opname Aansluiting voor hoofdtelefoon
draagtas/e,e220VadaDtKOhPleetmet
en line-out kabel. °f' hoo'dte'efoon
INRUIL (defectelWalln,
NU
HOT
voorkeurstations
2 wektijden 129
GRATIS!
6TOP-IOO
SINGLE-
CASSETTES
Zie consumentengids
juni 1991
SCHIEDAM: SUPERWINKEL, Nieuwpoortweg 2, tel. 010-4157344 OVERIGE WINKELS: Rotterdam: 8 winkels Cap* a/d IJssel Delft Rijswijk
«Voorburg «Wassenaar «Den Haag: 4 winkels Zoetermeer: 2 winkels
SCHIEDAM: Hoogstraat 25, tel. 010-4261929
VLAARDINGEN: Winkelcentrum Liesveld 6, tel. 010-4346330
Voorburg Wassenaar Den Haag:
Gorinchem Hoogvliet Spijkenisse Hellevoetsluis
SUPERWINKELS IN:
DORDRECHT GOUDA DEN HAAG LEIDSCHENDAM
MAASSLUIS: Koopcentrum Koningshoek 7, tel. 01899-19477 naaldwijk alphen a/d rijn ridderkerk.
kt. Eventuele vergissingen in l
SERVICECENTRUM 010-46 22 300.
Prijzen per maand na goedkeuring en
an 10% Rente 25.9% p.j. Via Radio Modem's Comtort-Koop-Card geen aanbetaling.
