m
msü
KT3:
««f!
m mm 'ïf\.
-• -
h-M MO
Si! wsB
HET MYSTERIE VAN DE STER
CHRISTUS' GEBOORTE IN GOUDS GLAS
ffiKS# mm
ft w
m a -w
-1 ra
<fmésat-
rw /S f#
VLEKKEN OP DE FEESTDAGEN
t<mm
mm
mm zmm
V)
H
pr/,
y.-Mg
ÜBi 5*51
mmmmÈ1 i -i x mm *wmmm
«SB
wmm m
/Wk
II *1
mtn ii
!,(k 4
'w'.ÏSSSF,*
yi
>f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f >f
mm* te
■Ml
-..k
,T
«- I
3
2 Waarom 25 december?
f»
Offert WOUTERU iUst.
De geboorte van Christus is door vele
dichters bezongen, door schilders
weergegeven op het doek, door beeld
houwers gehouwen in steen, maar
ook door heel andere kunstenaars.
vastgelegd in glas. De glasschilder
kunst kan niet bepaald populair ge
noemd worden in Nederland. Maar
toch, wie eens of meermalen verschil
lende van onze nieuwere of vooral
oudere kerken is binnengegaan, moet
wel eens getroffen zijn door het fraaie
glas-in-lood, dat zich daar bevond.
Wie het voorrecht gehad heeft, in
Frankrijk bijvoorbeeld de kathedraal
van Chartres te bezoeken kan niet
anders dan diep onder de indruk ge
komen zijn van zoveel in kleurrijk
glas weergegeven schoons. Maar och,
om van schone glasschilderkunst te
genieten, behoeven we echt niet zo
ver van huis te gaan. Wie een van
onze eigen oude kathedralen binnen
gaat, kan dikwijls reeds genieten van
veel schoons. Wij willen ons thans be
perken tot één, zij het dan ook be
langrijk vaderlands monument: de St
Jan in Gouda.
Reeds In de middeleeuwen.
Hoe oud de glasschilderkunst is, zal
wel moeilijk zijn te bepalen. Zeker is,
dat de 12e en 13e eeuw een hoogte
punt te zien gaven, vooral in Frank
rijk (Chartres). Maar van Chartres
naar Gouda is een weg van drie
eeuwen en in die tijd heeft de ont
wikkeling niet stilgestaan.
De glasschilder werkt met glas, lood
en brandverf. Deze laatste bestaat uit
metaalpoeder en vloeiglaspoeder en
die vermengd met verschillende an
dere stoffen, zoals bepaalde olieën,
arabische gom en terpetijn. In de
brandverf kan men talrijke schake
ringen aanbrengen. Nu gebruikte de
middeleeuwse glasschilder glas, dat
vergeleken met het onze verre van
volkomen was te noemen. Het was
echter zijn kunst, ook van de eigen
aardigheden van zijn glas gebruik te
maken, om een nog schoner kunst
werk te vervaardigen dan bij gebruik
van ons verfijnde moderne glas moge
lijk geweest zou zijn. In die kunst
hebben de oude kunstenaars het dik
wijls ver gebracht.
Als wij dan bovendien in aanmerking
nemen, dat de oude kunstenaars
slechts over ongeveer twintig kleuren
beschikten, de moderne daarentegen
over enkele honderden, dan grenst het
aan het ongelooflijke wat de middel
eeuwer met zijn beperkte kleuren
scala wist te bereiken.
Van gruisijzer tot diamant.
Verschillende uitvindingen en ont
dekkingen maakten het de 16de-eeuw-
se glasschilder gemakkelijker dan
zijn 13de-eeuwse collega. Daar was
bijvoorbeeld het plaqué, de kunst om
een dunne laag gekleurd glas aan te
brengen op een dikke witte onder
laag. Daardoor wist men een door
zichtig rood te verkrijgen. Vóórdien
bij het door-en-door gekleurde glas,
was rood van enige dikte (verkregen
door koperoxyde aan de glasmassa
toe te voegen) vrijwel geheel ondoor
zichtig. En aangezien de hele glas-in-
loodkunst voor een groot deel afhan
kelijk is van een behoorlijke licht-
doorval, was de uitvinding van het
plaqué dus zeer belangrijk.
Verder ontdekte men het z.g. zilver-
geel. Het glas werd bestreken met
een oplossing van zilverpoeder en
zwavel en zo kreeg men, al naar ge
lang de tijd van inbranden, een ci
troengele tot oranjachtige kleur. Voor
het snijden van glas ging men de dia
mant gebruiken in plaats van het veel
ruwere gruisijzer. De emails of smelt-
kleuren maakten het mogelijk tal van
kleuren glas en dan doorzichtig glas
te verkrijgen. Deze emails konden zo
wel op gekleurd als op ongekleurd
glas worden aangebracht. Het was
we) omslachtig werk, omdat steeds
opnieuw moest worden ingebrand,
maar zo wist men toch een grote rijk
dom aan kleurschakeringen tot stand
te brengen.
;.r 5.-.:?
De Goudse glazen.
Op 12 januari 1552 werd de St. Jan
te Gouda door de bliksem getroffen.
Kerk en toren werden verwoest, maar
het koor bleef staan. Van de hoge
koorvensters schijnen er verschillen
de gespaard te zijn gebleven, maar
voor het overige waren „alle die cos-
telijcke en heerlijcke glasen ver
brandt en aan twee geborsten en ge
slagen".
Maar dan worden in de loop van vijf
tig jaren enkele tientallen glazen aan
de St. Jan geschonken, waarvan ver
scheidene stellig minstens even „cos-
telijck en heerlijck" als de oude en
die deze kerk maken tot een monu
ment met de beste vaderlandse glas
schilderskunst.
Eerst is er de roomskatholieke peri
ode, namelijk van 1555 tot 1572. Dan
volgen er 22 jaren van rust. En daar
na is er van 1594 tot 1603 de protes
tantse periode. Op 21 juni 1572 gaat
Gouda over naar de prins van Oran
je. Deze „alteratie" gaat, gelukkig
voor de kostbare kunstwerken, met
geen beeldenstorm gepaard, maar wel
is er een periode van stilstand in de
schenkingen van nieuwe glas-in-lood
ramen.
Dirck en Wouter Crabeth.
De grootste Goudse glaskunstenaars
zijn geweest Dirck en zijn jongere
broer Wouter Crabeth. De eerste
•riüix ':3s w WxW&SP. fe-w-ï&óW:
Glas nr. 12 uit he. koor van de St. Jan in Gouda, vervaardigd door Wouter
Crabeth, geplaatst in 1564 en weergevend de geboorte van Christus.
sterft in 1574, de tweede in 1589. Wou
ter wordt ons beschreven als „on
stuimiger in zijn voordracht, gedurf
der in zijn composities en de plaat
sing zijner figuren, daarbij een zwie
riger tekenaar en vooral: een druk
ker manierist". „Zonder twijfel", al
dus genoemde auteur, „tekent Dirck
Crabeth mooier en verzorgder". Tus
sen 1555 en 1559 werden 5 of 6 ramen
van Dirck Crabeth in het koor aan
gebracht, tussen 1561 en 1566 zag de
St Jan er 4 van zijn broer Wouter in
zich geplaatst.
Het begon in 1555 met glas 15, dat
precies in de lengteas, dus juist mid
den in de ronding van het koor, werd
geplaatst. Het onderwerp was de
- Op die datum werd voordien het hei-
dense geboortefeest van de onover-
j! wonnen en onoverwinnelijke zon ge-
g vierd. Klaarblijkelijk trachtte men de
5. ft. Z ft. ft. ft. ft, ft, ft, S> ft, ft, ft. ft, ft, ft ft, ft. ft, ft, ft, ft, ft, ft. ft, ft, ft. ft, ft, ft. ft, ft, ft, ft, ftï> ft, ft. ft, ft ft> ft, ft, ft> ft> ft, ft, ft, ft, ft> ft, ft- ft- ft. ft. ft) ft,
5»
f
viering van dit heidense zonnewen-
defeest nu te onderdrukken en zo
mogelijk geheel te laten verdijnen, i»
door er het christelijke geboortefeest |J
voor in de plaats te stellen. v
In het voetspoor van Rome verplaat- |J
sten tal van andere kerken de datum
van het feest van Christus' geboorte
eveneens naar de 25ste december |J
Maar toch bleef de tegenstand teven
de verandering vrij groot. Palestina
ging pas in de 7de eeuw tot de vie-
Oorspronkelijk vierde de kerk het
5f feest van Christus' geboorte, tezamen
met de herdenking van andere feiten
uit het begin van de tijd dat Jezus op
ei aarde verkeerde, op de 6de januari.
Jf Pas in de 4de eeuw kwam hier ver-
andering in. Rome verplaatste het
geboortefeest plm. 330 naar 25 decem-
Jf ber, en wel met een bijzondere bedoe-
«5 ling.
ring van het kerstfeest op de nieuwe fj
datum over en andere kerken bleven
zelfs ook na die tijd hardnekkig vast- f
houden aan de oude datum van de jj
6de januari. n
ayy"vnnvvwvwwnvv nnwvvvnnwn"Vnwn i
H3ÉWR11K$ uurghlit vtrlapen
Jioch volhart hy mtl Plan
TVohk te leertri,enk dodpen,
Daer hel orimmelt om dien man,
Soo vol jvtr all boetvdcrihch
Ii Su helt wnXunü kroonvaerdicJi
tro/rt>eL
vier
Doooe verf sdirnt hetrnli vu
Ctt hy'L Vaes'chkm met JHeJjW,
Syr> vol dert tn fuiiet*
hrxft ie. moediger
Stel hel bu.lt opt
iluiie.1
tnflouiir
tilden ode*,
vornt.
Dirck en Wouter Crabeth gezien door een zestiende eeuws graveur en be
zongen door de dichter Vondel.
doop van Christus door Johannes de
Doper. In 1556 en 1557 volgden ter
weerszijden respectievelijk de predi
king van Johannes (glas 14) en de
prediking van Christus met het do
pen door Johannes (glas 16). Was het
wonder in de kerk, die immers aan
St. Jan was gewijd?
Trouwens, al de elf glazen, die thans
nog in deze goudse kerk te zien zijn,
omvatten taferelen uit het leven van
Jezus en van Johannes de Doper. Over
een ervan enkele nadere gegevens.
De geboorte van Christus
In 1562 kreeg Wouter Crabeth op-
drach,t, voor rekening van de kanun
niken van Oud-Munster in Utrecht, een
glas-in-loodraam te vervaardigen voor
de St. Jan. Het werd glas nummer 12
en een van Wouter Crabeths beste
werken. Een kostelijk samenspel van
rood, violet, blauw, paars en groen,
verbonden door verschillende tinten
grijs en bruin, vormt een indrukwek
kend geheel. Hoofdmotief is de ge
boorte van Christus. Geheel op de
voorgrond zien wij het Christuskind
en Maria en Jozef geknield er bij.
Rondom deze kleine groep staan of
knielen de herders. Een van hen heeft
zijn linkerhand op de kop van de oa
gelegd, in zijn rechter houdt hij de
staf. De ezel (rechts aan de rand van
het glas) trekt zich van dit alles niets
aan, maar plukt wat hooi uit de ruif.
In het midden van het raam is afge
beeld, maar veel kleiner nu, de ver
kondiging aan de herders en daarach
ter weer zijn de drie koningen in aan
tocht met hun karavaan. Tenslotte
zijn helemaal links een aantal vrou
wen bij de haard gezeten en zij hou
den zich bezig met de verzorging van
het kind.
Op de benedenrand ziet men Christus
als Wereldleraar, staande op de we
reldbol, me in zijn hand ne boek,
waarop in het Latijn geschreven: „Ik
ben het licht der wereld; wie Mij
volgt, zal in de duisternis niet wan
delen". En tenslotte onder aan het
glas, zoals gebruikelijk was, een rand
met de wapens van de opdrachtgevers
en schenkers, de heren van Oud-Mun
ster.
In 1564 had Wouter Crabeth het raam,
dat 9.77 m hoog en 2.80 m breed is,
klaar en kon het geplaatst worden in
de Goudse St. Jan, waar het nu nog
steeds valt te bewonderen.
(Nadruk verboden).
„Want wij hebben gezien zijne
Ster in het oosten" (Matth. 2:2)
Telkenjare tegen Kerstmis duikt de
vraag weer op: welke ster is dat ge
weest die volgens het bijbelverhaal
de wijzen uit het oosten de plaats
aanwees waar Jezus werd geboren?
Het is logisch dat men voor een ant
woord te rade gaat bij de sterrenkun
de (de astronomie) hoewel het eigen
lijk meer een kwestie is van
astrologie! Want ongetwijfeld wordt
met „wijzen uit het oosten" gezin
speeld op de doening van oosterse
(n.l. chaldeeuwse en babylonische)
sterrenwichelaars. Zij beoefenden in
derdaad de sterrenkunde, maar op een
bijzondere manier: hun doel was, de
tekenen te verstaan, die de godheid
door middel van de hemellichamen
aan de mensen gaf.
Men ging er in die tijd nog vanuit
dat de aarde stilstaand middelpunt
van het Al was een leer die zich
tot Copernicus' en Galileï's dagen
heeft gehandhaafd! en kon zodoen
de planetenbanen niet herkennen als
eenvoudige ellipsen; hun grillige loop
moest iets beduiden. In een bepaald
stadium van deze astrologische op
vatting waren heldere sterren de ster
ren van koningenwij vinden die op
vatting terug in Mattheus 2:2, waar
in de wijzen vragen: „Waar is de ge
boren koning der Joden, want wij
Vlekken, ontstaan door chocolade
melk, dient U direct uit te spoelen.
Ingedroogde vlekken met heet water
utiwassen. Let erop of de stof er te
gen kan.
Advocaatvlekken behandel U door
plaatselijk te spoelen met lauw water
en zeep of door gewoon te wassen
Vooral niet laten indrogen.
Vlekken van banket verwijdert U met
tetra, tri of wasbenzine voor wat be
treft het vet. De suiker verdwijnt
door behandeling met water. Goed
wasbare stoffen kunt U echter beter
uitwassen.
Voor blervlekken neemt U lauw wa
ter of een sopje. Achtergebleven
kleurvlekken in witte stoffen bewer
ken met een bleekmiddel.
Jusvlekken werken we weg met een
sopje of een plaatselijke behandeling
met water en zeep of met een synthe
tisch sopje. De bruine juskleur wordt
behandeld met waterstofsuperoxide
3%, waaraan een scheutje ammoniak
is toegevoegd.
Nagellakvlekken verdwijnen door be
handeling met aceton. Stoffen waarin
acetaatzijde is verwerkt, kunnen hier
mede niet behandeld worden.
Koffievlekken direct bewerken met
laüw water, eventueel nableken met
waterstofsuperoxide 3%.
Chocoladevlekken gaan we te lijf met
benzine of tetra vzv betreft de vette
bestanddelen en lauw water voor de
rest. Zonodig neme men een borstel
tje met wat zeep er op.
Hars- en vernlsvlekken zijn lastiger.
Probeer eerst de harde korst zoveel
mogelijk weg te breken. Daarna be
handelen met spiritus, alcohol, ace-
ton, eau de cologne of terpentijn. Ace-
ton niet gebruiken voor acetaatrayon
aangezien dit de grondstof aantast.
Dropvlekken worden gebet met lauw
water of sop van synthetisch wasmid
del. Eventueel overgebleven vlek na-
i bleken, maar daarna goed spoelen.
hebben gezien zijne ster in het oos
ten" Een duidelijke aanwijzing.
Minder duidelijk is helaas de andere
passage (in vers 9 van hetzelfde
hoofd)„en zie, de ster die zij in het
oosten gezien hadden ging hen voor,
totdat zij kwam en stond boven de
plaats waar het kindeke was". Het is
mij niet bekend of er klaarheid be
staat omtrent de betekenis van het
zinsdeel: „de ster die zij in het oos
ten gezien hadden". Betekent het: de
ster die de wijzen zagen toen zij zelf
nog in het oosten vertoefden, of is
het de ster, die zij in oostelijke rich
ting zagen? Maar dit laatste lijkt
minder waarschijnlijk: Bethlehem
lag voor deze reizigers westelijk;
dóarboven bleef de ster staan....
Welke ster?
Er is in de loop van de eeuwen naar
stig naar een antwoord gezocht. De
astronomie is tot veel in staat. Ge
beurtenissen uit het oude Egypte,
vermeld in papyrus-kronieken van
lang voor het begin onzer jaartelling,
heeft men nauwkeurig kunnen vast
leggen aan de hand van daarin ver
melde zon- of maansverduisteringen.
Men heeft ondanks het feit dat de
kalender diverse malen is gewijzigd,
kunnen berekenen dat een oud ver
haal uit het China der keizers vol-
gens hetwelk twee hof astronomen
werden onthoofd omdat zij in hun on
achtzaamheid hadden nagelaten een
zonsverduistering tijdig aan te kon
digen, betrekking heeft op de eclips
van de 22e oktober van het jaar 2137
vóór Christus' geboorte. Maar omtrent
het hemellicht dat zich tijdens Chris
tus' geboorte moet hebben vertoond,
tasten wij in het duister.
Waarom?
Om tweeërlei reden. Het kan bij de
vastlegging van gebeurtenissen uit
een grijs verleden voorkomen dat de
sterenenkundge de geschiedenis te
hulp komt. Wanneer zondere nadere
tijdsaanduiding wordt vermeld dat
zekere gebeurtenis plaats had (wij
nemen een willekeurig voorbeeld)
„terwijl Mars, Jupiter, en Saturnus in
conjunctie waren" dan kan men deze
gebeurtenissen in de geschiedenis lo-
caliseren: men kent de omlooptijden
van deze drie planeten nauwkeurig
en kan dus door berekening vinden
op welk tijdstip zij „in conjunctie*
(„samenstand") waren
Ook het omgekeerde komt voor:
wordt bijvoorbeeld een veldslag be
schreven met data erbij tijdens
welke het plotseling overdag nacht
werd terwijl men sterren zag, dan
heeft de sterrenkunde aan deze vage
aanduiding genoeg om te weten dat
hier een totale zonsverduistering
wordt beschreven; men controleert
op die wijze de vermelde datum.
Welk jaar?
Maar de vraag, die velen met Kerst
mis stelllen blijft onbeantwoord. Er
zijn namelijk geen historische stuk
ken voorhanden over de geboorte van
Jezus, zodat wij niet weten, in welk
jaar die te plaatsen; anderszijds ont
breekt ook elke nadere aanduiding
omtrent de „ster van Bethlehem", zo
dat noch geschiedenis, noch sterren
kunde enig houvast biedt.
Ook de uitdrukking „christelijke jaar
telling" geeft geen aanwijzing. Deze
dateert namelijk pas uit de zesde
eeuw na Christus, toen de geleerde
Dionysius Exiguus een bepaald jaar
van de romeinse jaartelling „het jaar
532 der christelijke aera" heeft ge
noemd. Exiguus deed dat op grond
van tijd-technische overwegingen.
Een aanwijzing omtrent het geboor
tejaar van Christus houdt dit niet in:
men wist toen al niet meer wanneer
Christus was geboren.
Men gaat er bij gebrek aan exacte ge-
genvens dan ook maar van uit dat
„de ster van Bethlehem" een conjunc
tie is geweest van twee planeten. Ge-
steld bijvoorbeeld dat Mars en Jupi
ter in die tijd zo vlak bij elkaar aan
het firmament hebben gestaan dat
het oog maar één ster onderscheidde
(de verrekijker dateert pas uit de ze
ventiende eeuw!) dan zal die „ster"
van een uitzonderlijke helderheid zijn
geweest (Jupiter alleen is immers al
het helderste licht van de avondhe
mel). Reden genoeg voor de wbVen
uit het (astrologische) oosten om het
verschijnsel in verband te brengen
met een uitzonderlijk gebeuren: de
geboorte van de Koning der Joden.
(Nadruk verboden)
