van een Schiedamse dominee AANBIEDING kj kl (2* er kade Dat heertje Aktiviteiten Medische diensten Predikbeurten HET NIEUWE STADSBLAD - WOENSDAG 8 DECEMBER 1993 PAGINA 19 Herman Noordegraaf schrijft boek over HaverSchmidt Schiedam - 'Het kerst feest werd op de Zon dagsschool met grote luister gevierd. In lo kaal Paulus op de Korte Haven werden ook de ouders uitgenodigd. Op het podium stond een prachtige kerstboom vol lichtjes, behangen met sterren, spiegeltjes, sinaasappels en ge schenken voor de kinde ren. De kinderen zon gen kerstliederen. Ds. HaverSchmidt hield een toespraak tot gro ten en kleinen; de kin deren zongen weer kerstliederen en dan kwam de grote gebeur tenis: ds. HaverSchmidt ging de toverlantaarn vertonen! Prachtige beelden werden op het doek getoverd: tafere len uit de Bijbel, gezich ten uit Palestina, repro- dukties van beroemde schilderstukken, gein- spireerd door de gewij de schrift, en tenslotte, speciaal voor de jeugd, een reeks caricaturen en grapjes. HaverSc hmidt was in zijn ele ment. Zoals hij de to verlantaarn vertoonde, kon een ander het niet. Hij vertelde zo boeiend, zo geestig. Jong en oud genoten met volle teu gen.' Door Nathalie Lans Een citaat dat Herman Noor degraaf geeft in het gisteren uitgekomen historische boek Francois HaverSchmidt en Schiedam. Het fragment geeft aan dat HaverSchmidt het met kinderen kon vinden en niet altijd zo zwartgallig was als de verhalen over hem doen vermoeden. Noordegraaf on derzocht de periode van 1864 tot 1894 die de dominee en schrijver (alias Piet Paaltjens) in Schiedam doorbracht. Hij beschrijft de tweede helft van het leven van HaverSchmidt en geeft daarmee een andere visie dan eerdere historici en critici gaven, op de negentien de eeuwse beroemdheid. De nadruk ligt in dit 184 pagi na's tellende boek niet op Snikken en Grimlachjes en Familie en Kennissen, de boe ken die HaverSchmidt schreef, maar meer op de maatschappelijke plaats die hij binnen de Jeneverstad in nam. De literatuur die hij pro duceerde komt terloops ter sprake wanneer bijvoorbeeld over de contacten met H.A.M. Roelants wordt gesproken. Noordegraaf vertelt vooral over het leven van HaverSc- Dat heertje met zijn witte das Was eertijds een minne zanger; Doch sinds het die witte das om heeft, Minnedicht het niet lan ger. Nu preekt het en doet huisbezoek, En voor de variatie, Houdt het 's winters, drie maal in de week, Lidmatencatechisatie. Ik bezweer u, mijn aller liefste vriendin! Den draak hier niet mee te steken; Er zit wezenlijk zoo iets aandoenlijks in, Dat een hart er wel van mogt breken. HaverSchmidt 1858 hmidt als predikant in Schie dam en laat daarmee het le ven in de tweede helft van de negentiende ëeuw in Schie dam zien. Zijn nevenfuncties als voorzitter van de Maat schappij tot Nut van het Alge meen, oprichter van de Neder landse Protestantenbond Schiedam en bestuurslid van de Vereniging Paulus worden uitvoerig behandeld. Het boek dat in opdracht van de stich ting Francois HaverSchmidt- herdenking 1994 werd ge schreven is geen 'duplicaat' van eerdere publicaties, maar geeft een goede beschrijving van de persoon HaverSchmidt en schetst een beeld van Schiedam in de tijd dat de stad 231 branderijen, 6 distil leerderijen, 54 mouterijen, 20 moutmolens en 16.559 inwo ners telde. Uitgekauwd Herman Noordegraaf werkte in zijn vrije tijd ruim een jaar aan het boek over HaverSc hmidt. Veel voorwerk verricht te hij in de trein. 'Voor m'n werk reis ik veel per trein en in die tijd heb ik de vele kop- ien bestudeerd.' Uit archieven van onder andere het Nut en de Vereniging Paulus putte Noordegraaf zijn materiaal. Mede daardoor brengt hij ook nieuwe dingen aan het licht. 'Toen ik aan dit boek begon dacht ik dat het een uitge kauwd onderwerp was. Er is veel over HaverSchmidt ge schreven. De Schiedamse pe riode bleek echter niet echt te zijn uitgezocht. Niet alle ar chieven waren systematisch doorgespit. Het archief van de vereniging Paulus zelfs nog helemaal niet. Ik heb me niet zozeer in de schrijfkunst van HaverSchmidt verdiept, maar heb trachten na te gaan wat HaverSchmidts plaats was in de Schiedamse samenleving.' Honderdste sterfdag Noordegraaf is er in geslaagd een goed beeld te geven van de positie van HaverSchmidt in Schiedam en het maat schappelijk leven in de Jene verstad. De geschiedenis van de stad Schiedam in de vorige eeuw is Noordegraaf niet on bekend. Hij publiceerde al eerder historische werken en is redactielid van het histori sche blad Scyedam. De schrij ver is nauwkeurig te werk ge gaan. Iedere pagina bevat no ten die verwijzen naar de bronnen. Het boek eindigt met een zeer uitgebreide lite ratuurlijst, verantwoording van de illustraties en een uit gebreide index. Het maakt het makkelijk het boek als naslag werk voor een stukje Schie damse geschiedenis te gebrui ken. De schrijver schrijft de naam HaverSchmidt anders dan andere schrijvers maar hetzelfde als HaverSchmidt zelf, namelijk met twee hoofd letters. 'Zijn overgrootvader, uit Pommeren afkomstig, heette Haver. Zijn grootvader was opgevoed door een oom die Schmidt heette, en zo werd het HaverSchmidt.' Een voorbeeld dat aangeeft met welke precisie de auteur zijn beschrijving van HaverSc hmidt geeft. Opgewekt mens De schrijver beoogt met het boek het eenzijdige beeld van een altijd zwaarmoedige Ha verSchmidt te corrigeren. 'Hij had duidelijk zwaarmoedige trekken. Dat zat in de familie. Zijn moeder en voorouders hadden die trekken ook. Maar HaverSchmidt was daarnaast een heel opgewekt mens die veel ondernam. Ik heb gepro beerd die andere kant van hem te laten zien. Hij kon bij voorbeeld heel goed opschie ten met kinderen. Hij was ook heel alert op de behandeling van wezen,' aldus de schrijver. De toenemende vraagtekens die HaverSchmidt als domi nee bij zijn geloof zette, maak ten het hem niet makkelijk. Dit deel wordt in het boek niet overgeslagen. Uitgebreid wordt verslagen hoe moeilijk HaverSchmidt die in de her vormde Grote Kerk preekte, het had met zijn vrijzinnige opvattingen. 'Daar heeft hij zwaar onder geleden binnen de hervormde gemeente. Hij raakte daardoor in een isole ment. Bij de vereniging Pau lus die in 1871 een eigen ge bouw aan de Korte Haven kreeg, het centrum voor vrij zinnig hervormden in Schie dam, werd hij op handen ge dragen,' vat de schrijver sa men. Ondanks alles heeft Ha verSchmidt het predikant schap liefgehad en is hij, met inzinkingen, vol overtuiging predikant gebleven. Noorde graaf: 'We vinden dan ook meer dan eens een tweespalt in zijn beoordeling: enerzijds het predikantschap als last, anderzijds als lust.' In 1870 werd hij met slechts twee andere Schiedammers, namelijk De Goederen en Kudders lid van de opgerichte Nederlandse Protestanten bond. Verbindingslijnen De liefdadigheid is een van de verbindigslijnen tussen Ha verSchmidt en andere(beken de) Schiedammers. Zo had hij veel contact met de gezusters Knappert (familie van de bur gemeester) en Alida Loopuyt (afkomstig van een bekend distillateursgeslacht). Dankzij financiële steun van mejuf frouw Alida kon een tweede bewaarschool worden geopend in de Leliestraat. De bewaar scholen vormden een activi teit van het Schiedamse de partement de Maatschappij tot Nut van 't Algemene. Het Nut waar HaverSchmidt voorzitter van was, wilde de ontwikke ling van het gewone volk be vorderen. Tot de voornaamste activiteiten behoorden het stichten van scholen, verzor gen van uitgaven, het organi seren van lezingen, het ver richten van sociale zorg, het organiseren van spaarbanken en het stichten van bibliothe ken. Zo werd de leesbiblio theek die in 1800 tot stand kwam in 1863 vlak voor de komst van HaverSchmidt naar Schiedam, omgezet in een volksleesinrichting. Deze i SCHIEDAM- Overzicht HaverSchmidt-activitei- ten in december/januari Schiedam 11 december 1993: Grote kerk, 11.30 uur Aanbieding van een pla quette met beeltenis van HaverSchmidt 11 december 1993: Stede lijk museum, 19.30 uur Opening tentoonstelling HaverSchmidt en Schie dam. De periode die Noordegraaf beschrijft in beeld gebracht. Het boek dient tevens als catalo gus. Tentoonstelling wordt tot en met 23 janu ari gehouden, 12 januari 1994: Stedelijk Museum, 29.00 uur Piet Paaltjensavond waa- op Snikken en Grimlach jes centraal staat. Drs P. parafraseert. 22 januari 1994: Begraaf plaats Beukenhof, 12.99 uur Kranslegging bij graf Ha- verschmidt. Henk van Ul- sen leest tijdens de plechtigheid het verslag voor van de begrafenis zoals dat in 1894 werd ge publiceerd. 23 januari 1994: NPB Schiedam, Westvest 99, 15.00 uur NPB herdenkt in dienst haar 190 jaar geleden overleden grondlegger 31 januari 1994: NPB, Westvest 99, 29.00 uur Lezing door Emile Meijer {ouddirecteur van het Van Gogh Museum) spreekt over licht en don ker in het werk van van Gogh, een tegenstelling die ook in de persoon en het werk van Haversc- hmidt sterk aanwezig is. werd ondergebracht in een bo venlokaal van de korenbeurs. De avonden van het- Nut waar op HaverSchmidt zelf regel matig voordrachten hield wer den gehouden in Musis Sa crum aan de Lange Haven. In het leven van HayerSc- hmidt komen terloops 'meer panden aan bod die we nu nog kennen in Schiedam. Uiter aard drukkerij/uitgeverij Roe lants, Lange haven 134 het pand waar hij lange tijd leefde en uiteindelijk op 19 januari 1894 een eind aan zijn leven maakte. Minder bekend is Nieuwstraat 28 het pand naast dokter Vaillant waar HaverSc hmidt aan het begin van zijn Schiedamse periode woonde. Iets verderop het pand dat nu theater De Teerstoof is, stond vanaf 1869 het Diaconiehuis. HaverSchmidt ondersteunde de plannen om tót een diaco niehuis te komen. HaverSc hmidt kwam echter ook in minder statige panden. Als predikant ontmoette hij wei nig mensen uit dê laagste klassen van de bevolking. Noordegraaf schrijft dat Ha verSchmidt bij de vrijzinnigen maar slechts zeer ten dele mensen uit het brandersprole- tariaat tegenkomt. 'Leden van Paulus en de Protestantenver eniging waren, voor zover valt na te gaan, voor het meren deel afkomstig uit de kleine burgerij en de elite. Haversc- hmidt zocht echter de armen in hun huizen op. In een van zijn preken sprak hij zijn ver wondering erover uit dat som migen nog nooit bij een arme aan huis waren geweest: 'Niet dat zij er te gierig of te trotsch voor zijn, maar ziet ge! die armen, hebben ze wel eens ge hoord, als men zich in persoon met hen inlaat, hoe komt men weer met fatsoen van hen af? En dan: armoede,- och het is geen wonder! maar zij maakt alles zoo onooglijk en onrein! - Nu helaas het is zoo: er is een gebrek dat verdierlijkt, er zijn menschenverblijven om van te walgen! Doch de mogelijk heid bestaat niettemin om, op den tast en bukkend, door den lagen, donkeren ingang van een dagloonershut binnen te komen, of na de steile trap in een steegje met moeite te zijn opgeklommen, en dan, onder het rieten dak of tusschen de hanebalken, een inboedeltje aan te treffen, - nu ja, alles bij elkaar zou het niet veel op brengen,- maar netjes als het toch nog onderhouden wordt! Zet u maar gerust met uw keurig gewaad op dien ouden stoel, waarin de voormalige zitting mogelijk door een paar plankjes werd vervangen Sympathiek Uit de verhalen blijkt dat Ha verSchmidt een gewaardeerd Schiedams burger was. 'In die tijd was er nog een sterke standenmaatschappij. Ha verSchmidt behoorde qua po sitie als dominee tot de elite. Alleen om die reden al werd tegen hem opgekeken.' De spelers en andere medewer kers van SCHAT die eerder dit jaar voor het huis Van Ha verSchmidt zijn leven op de planken uitbeeldden, vertel den dat zij tijdens de produk- tie van de schrijver en domi nee zijn gaan houden. Noorde graaf wil zover niet gaan. 'Ik heb niet een relatie met hem gekregen als houden van. Ill vind HaverSchmidt wel een zeer boeiend persoon vanwege alle dingen die hij deed. Jé kunt veel waardering voor hem hebben voor zowel de de li+ Taire als de andere activiT ie.,en die hij heeft verricht) Dat maakt hem nu nog na 10Q jaar een sympathiek figuur.' Francois HaverSchmidt eri Schiedam, een uitgave van het Fonds Historische Publij katies, is in de boekhandel eii het Stedelijk Museum tq koop voor f 25,-. In het honderdste sterfjaar verschijnen ook heruitgaven van: Snikken en Grimlachjes (Querido, verzorgd door Roti, Nieuwenhuis) Familie en Kennissen (Queri-f do, verzorgd door Marita Ma- thijssen) De dominee en zijn worgen-' gel (Querido, verzorgd door Rob Nieuwenhuis) Morele vertellingen (Querido, verzorgd door Marita Ma- thijssen).MDNM/ Weekenddiensten huisartsen: Voor spoedgevallen tel. 4206611. Ambulance nodig? Bel direkt 4333300. Dienstdoende apotheek voor de periode 10 t/m 16 decem ber: Apotheek Kethel, Zwa luwlaan 115, tel. 4709927. Tandartsdienst: Voor spoed gevallen tel. 4748959. Schieland ziekenhuis: Ge bouw Burg. Knappertlaan 25 en gebouw Stadhouderslaan 98, Schiedam, telefoon 4733733, (ook voor afspraken poliklinieken). Bezoektijden algemene verpleegafdelingen alsmede hartbewaking: 16.30- 20.00 uur. Kraamafdeling/Gy- naecologie: 16.30-20.00 uur. Kinderafdeling: 10.00-12.00 uur; 14.30-17.00 uur. Huisartsengroep 'De Gorzen en Nieuwland': spoedgevallen voor eigen patiënten, tel. 4267831. Nederlandse Rode Kruis: Afd. Schiedam, Van Beverenstraat 40, telefoon 4268013. Inl. tij dens kantooruren: maandag, dinsdag en woensdag van 09.00-12.00 uur. Vervoer invali den en bejaarden: tel. 4269351 dagelijks van 12.00-13.00 uur en van 17.00-19.00 uur. Bij geen gehoor zie kantooruren. Thuiszorg Nieuwe Waterweg- Noord: Voorheen gezinsver zorging en kruiswerk biedt u: thuisverpleging- en verzor ging; huishoudelijke zorg; be middeling alphahulp; ouder en kindzorg/consultatiebu reau; dieet- en voedingsvoor lichting; uitleen en verkoop van hulpmiddelen; personen alarmering; diverse gezond heidscursussen. Voor aanmel dingen voor thuiszorg of voor meer informatie belt u het re giokantoor in uw woonplaats: Regiokantoor Schiedam 40, tel. 4.73.99.00. Op werkdagen tussen 08.00 en 17.00 uur. Hoofdkantoor/Ledenadmini stratie, 's Gravenlandseweg 557, tel. 4260511, werkdagen van 08.30-17.00 uur. Stichting Maatschappelijk Werk Schiedam, Van Swin- densingel 40, 3112 RJ Schie dam. Spreekuur van ma. t/m vr. 09.00-13.00 uur (telefonisch tot 17.00 uur: 4731033); 24-uurs bereikbaarheidsdienst via tel. 4362244. AA-werkgroep 'Samen Sterk', Schiedam, tel. 4342597 (Piet). Dierenbescherming: Dieren tehuis Hargahoeve, Sportlaan 2, Schiedam, telefoon 4714151. Vogelasiel Babbersmolen. Volkstuinencomplex 'Vijfslui zen', tel. 4713362. Alle diensten en bijeenkom sten, voor zover niet anders als vermeld, zondag. Wij ma ken de inzenders er op attent dat deze rubriek alleen be stemd is voor de wekelijkse zondagse (of door-de-weekse) kerkdiensten. Alle andere ker kelijke aktiviteiten kunnen daar in verband met plaats ruimte niet meer worden op genomen. GEREFORMEERDE KERK SCHIEDAM De Ark, 10.00 uur: ds. R. A. Bosch. Magnelia Dei kerk, 10.00 uur: ds. A. N. Verheul, H. Avond maal. Bethelkapel, 10.00 uur: mevr. D. C. van Houwelingen-Ver- donk (Waddinxveen); 19.00 uur: avondgebed. Christelijk Gereformeerde Kerk, Hoeksteenkerk, Waran de, hoek B.K.laan, geen opga ve. Ned. Geref. Kerk, kerkge bouw Westvest 30, 9.30 en 16.30 uur: ds. C. A. Struik. Evangelisch Lutherse Ge meente, Oranjestraat, zondag 12 december Derde Advent: 10.00 uur: eerw. heer C. J. Meijer uit Dalfsen. Zondags lied: gezang 125. HERVORMDE GEMEENTE SCHIEDAM Opstandingskerk, Burg. Hon- nerlage Gretelaan, Schiedam, 10.00 uur: ds G. de Lang. Grote Kerk, Lange Kerk straat, Schiedam, 10.00 uur: ds. H. Onderstal; 17.00 uur: ds. A. Schaap, Alblasserdam. Huize 'Thomas', Grieksestraat 18, Rotterdam, 10.00 uur dr. J. A. van Lambalgen. Bethelkapel, Nieuwe Maas straat 68d, Schiedam, 10.00 uur: mevr. D. C. van Houwe- lingen-Verdonk (Waddinx veen); 19.00 uur: Avondgebed. HERVORMDE GEMEENTE KETHEL Dorpskerk: 10.00 uur: ds. E. H. Zoomers, Rotterdam. St. Martinuskerk: 10.15 uur: Oecumenische viering ds. J. Sosef en Pastor C. Veltman. Vrijzinnige Geloofsgemeen schap NPB, Westvest 92, 10.30 uur: ds. A. van der Klauw. Leger des Heils, Lange Haven 27. 10.00 uur: Heiligingssa menkomst o.l.v. mevr. maj. J. J. de Heer. Jehovah's Getuigen. Openba re lezingen. Nieuwe Haven 155a. Gemeente Oud-Mathe- nesse. Zaterdag 17.30 uur. Thema: Wat voor naam bouwt u bij God op? Gemeente Nieuwland. Zondag 10.00 uur. Thema: De vloed van Noachs dagen heeft betekenis voor ons. Pinkstergemeente 'Morgen stond', 13.30 uur: samenkomst Kerkgebouw De Ark, Harg- plein. Herv. Gem. op Ger. Grond slag, in de Rank, Schiedam, 10.00 uur: dhr. Bakker, Slie- drecht. Herv. Evang. op Gpr. Grond slag, aula Gilde College, 10.00 uur De Burcht: ds. A. F. Kaars; 17.00 uur Grote kerk: ds. A. Schaap. R.K. Parochie St. Jan de Do per, Mgr. Nolenslaan 99, Nieuwland, Schiedam. Week end 11/12 december: 3e zon dag van de Advent, voorgan ger is en overweging van: p. L. Klinkenberg o.p. Zaterdag 11 december, 17.00 uur: Eucha ristieviering met muzikale omlijsting. Zondag 12 decem ber, 11.00 uur: Eucharistievie ring m.m.v. het Groot Ge mengd Koor, tevens is er deze zondag Kinderwoorddienst. Om 11.00 uur is er crèche voor de allerkleinsten. Thema van deze Advent: De Heilsgeschie denis van ons Geloof, getui gen. Maandag 13 december, 19.00 uur: Eucharistieviering. Woensdag 15 december, 9.15 uur: Eucharistieviering en 19.00 uur: Vesperdienst. R.K. Parochiekerk O.L.V. Vi- sitatiekerk, Dr. Schaepman- singel 3, Schiedam-West. Zon dag 12 dec., 9.30 uur: Gezon gen Eucharistieviering m.m.v. Groot gemengd koor Poly hymnia. Voorganger in deze viering: Pater L. Klinkenberg o.p. Vrijdag 9.15 uur: Eucha ristieviering in de dagkapel. R.K. Parochie van de H. Li- duina en O.L. Vrouw Rozen krans, Singel 106. Weekend 11/12 december 1993: geen op gave. Kapel Huize Frankeland, St. Liduinastraat 10. In de Lidui- nakapel van woon-, zorg en dienstencentrum Frankeland is de Eucharistieviering op zondag 12 december a s. om 9.15 uur met medewerking van het LiduinakoOr; voorgan ger is Pater Van der Velden. Parochie van H. Hart van Je zus, Rijnstraat 1, Schiedam: geen opgave. St. Jacobus, Kethel, weekend 11-12 december. Zaterdag 17.00 uur: Eucharistieviering met samenzang. Zondag 9.45 uur: Eucharistieviering met zang van het Martienerkoor, pastor Th. Kool leidt de vierin gen. St. Martinuskerk, Wm. An- driessenlaan, weekend 11-12 december. Zaterdag 18.30 uur: Eucharistieviering, met sa menzang, voorganger pastor K. Veltman. Zondag 8.30 uiïr: Eucharistieviering zonder zang, voorganger pastor K. Veltman; 10.15 uur: Eucume- nische Viering met zang van de Cantorij van de Hervormde kerk. Voorgangers: ds. J. So sef en pastor K. Veltman. Kin derwoorddienst. Oud-Katholieke Kerk, Dam 30, 12 dec., 10.15 uur: Eucha ristieviering 3e zondag v/d Ad vent. Met koor en samenzang. Voorganger pastor L. E. Wij- ker. Joh. Maasbach Wereldzen ding Havenkerk, Lange Ha ven 70. Vrijdag 19.30 uur: bij belstudie o.l.v. br. Holder; za terdag 17.30 uur; Kaderclub 13-17 jaar; 20.00 uur: Jeugd dienst 17-30 jaar; zondag 10.00 uur: Heiligingsdienst, vanaf 9.30 uur orgelspel door br. Horsmeijer. Tevens kinderop vang tot 14 jaar. Gemeente van Christus, Swammerdamsingel 27a. Voorgangzondag 10.30 uur: sa menkomst; 11.30 uur: Bijbel studie. Ook kinderbijbelklas sen voor alle leeftijden. Schieland Ziekenhuis, Aula/ kapel Juliana van Stolberg straat. 11 december, 18.30 uur: Eucharistieviering in de zie kenhuiskapel, voorganger: p. J. F. de Rooij scj. 12 december, 10.30 uur: ziekenhuiskerk dienst. In deze Rooms-Katho- lieke dienst van Woord en Ta fel is voorganger p. J. F. de Rooij scj. Muzikale medewer king verleent het" Valeriuskoor o.l.v. Hans Keijzer, aan de pia no Wim van der Steen. Koers, een uitzending van de Raad van Kerken, te beluiste ren elke zondagavond van 19.00-20.00 uur via Radio Schiedam. Interviews - Medi tatie - Nieuws uit de kerken. Op de kabel 96.1, via de ether op 106.7 MHz. Fier en trots is de Cv middenbriljant van 0.15 crt. Gezet op een^\ prachtige, eigentijdse Vi gouden ring. In de band zijn kunstig 10 briljanten van 0.15 crt. verwerkt. Een feestelijk en rijk geschenk voor haar en... een unieke prijs! Juweliersverkoopprijs normaal 1£65^ U koopt de ring nu voor Gedipl. horlogemaker - Goudsmid Hoogstraat 90 Schiedam Telefoon 010-4267789 V. HaverSchmidt gefotografeerd tijdens zijn laatste levensjaren Huis aan de Breedstraat waar de weduwe De Bruin met haar kinde ren woonde. HaverSchmidt ontfermde zich over dat gezin. De auteur voor de vroegere pastorie aan de Lange Haven waar HaverSchmidt van 1877 tot aan zijn dood woonde. LQUPE Een briljantcertificaat wordt bijgeleverd. 995l- t hiinplpuprH

Gemeentearchief Schiedam - Krantenkijker

Het Nieuwe Stadsblad | 1993 | | pagina 19