OPEN MONUMENTEN
Open Monumentendag heeft ook aandacht voor sociale woningbouw
mÊÊm
tweede bezoek van Josephine Baker.
Een excentriek wezentje.
Josephine Baker terug in Schiedam
Architect Passage in schijnwerper
Jaren '20 en 30 belicht op Open Monumentendag
Boek over architect Sanders
.WOENSDAG 6 SEPTEMBER 1995
36-1441
SCHIEDAM In het kader
van de komende open monu
mentendag, op zaterdag 9 sep
tember, verschijnt er in het
Stadsblad van deze week een
tweede bijdrage van het gemeen
te-archief van Schiedam (de eer
ste bijdrage werd vorg week ge
publiceerd) over de kansen die
deze biedt om wat meer over de
panden te weten te komen waar
iedereen normaal gesproken
misschien aan voorbijgaat.
Toen de Fransman Denis Dide
rot in de 18e eeuw door Neder
land reisde, werd hij getroffen
door de afwezigheid van impo
sante gebouwen in dit lage land.
Volgens hem was dit te wijten
aan het gebrek van smaak van
de Hollanders. Maar waar bui
tenlandse reizigers die in die tijd
Nederland bezochten maar niet
over uitgepraat raakten, was de
properheid van de straten en de
bouwwerken. Eén van hen
schrijft: 'De steden blonken van
het uren onvermoeibaar vegen,
schrobben, schuren, poetsen,
dweilen, boenen en wassen.' Vol
gens de Engelsman Owen Fei
tham waren de gevels hier zo
opgepoetst dat 'ieder deur met
diamanten beslagen lijkt'. De
volgens sommige schrijvers als
een Hollands gewoonte bestem
peld gebruik om de koeiestallen
verschillende malen per dag te
schrobben waarbij de staarten
van de koeien aan palen werden
gebonden, 'zodat ze zich niet
met urine en mest bevuilen',
werd echter als overdreven en
extravagant van de hand gewe
zen. Door dit gedrag werden de
Hollanders in het buitenland als
slaven van de properheid be
schouwd.
Vochtigheid
Volgens tal van verklaringen lag
de oorzaak van de geobsedeerd
heid voor properheid in de extre
me vochtigheid van de lucht.
Zonder die gewoonten zouden,
aldus de 'Nederland-kenners',
nooit zoveel mensen in dat lage
land kunnen wonen en zou de
lucht in ieder warm seizoen be
derven en de inwoners worden
blootgesteld aan besmettelijke
ziekten. En diezelfde vochtigheid
maakte dat alle metalen snel gin
gen roesten en hout al gauw rot
werd. Voortdurend poetsen en
schuren voorkwam dergelijk
verval.
Wanneer echter de archieven
van de negentiende eeuw erop
nageslagen worden, blijkt nog
maar weinig over te zijn van dit
rooskleurige beeld. Tal van do
cumenten tonen de treurnis van
alledag, de zwartheid van het
dagelijks bestaan. Vooral de ar
beidende klasse woonde in ellen
dige omstandigheden. De woon
ruimten waar de arbeiders
woonden, werden afgeschilderd
als afzichtelijke holen, die voch
tig, donker, onzindelijk, overbe
volkt en zonder voldoende
luchtverversing waren. Een com
missie van het Koninklijk Insti
tuut van ingenieurs constateerde
dat de woningen van de werklie
den niet zelden slechter waren
dan van de dieren.
Wantoestanden
In Schiedam is door saneringen
het meeste van dit 'schilderach
tig stadsschoon', waar de stad
tot ver in de 20e eeuw vol mee
stond, inmiddels verdwenen.
Niet tot ieders genoegen overi
gens.
Hoe slecht de woonomstandig
heden in de vorige eeuw in Schie
dam ook waren, toch was Schie
dam de eerste stad in Nederland
waar de gemeenteraad in 1854
een verordening vaststelde 'op
het bouwen en betrekken van
nieuwe alsmede op het ontrui
men van ongeschikte woning'.
Niet dat daarmee aan de wan
toestanden een einde kwam,
maar het betekende wel dat er
arbeiderswoningen werden ge-
bouwddie voldeden aan de nieu
we normen. Er ontstonden wo
ningbouwverenigingen die er
naar streefden goede woningen
te verschaffen aan de'arbeiders.
In feite werd hiermee het begin
van de moderne sociale woning
bouw ingeluid. Dergelijke wo
ningbouwverenigingen streefden
naar 'hygiënische, nette arbei
derswoningen met vermijden
van alle weelde'.
Tijdens de open monumenten
dag zullen niet alleen de statige
monumentale panden hun deu
ren openen, ook een aantal mo
numenten die behoren tot pro
jecten die in het kader van de
sociale woningbouw gebouwd
zijn, zullen te bezichtigen zijn.
Architect Sanders ontwierp in
1906 in opdracht van de Vereni
ging voor Volkshuisversting
zo'n complex voor sociale wo
ningbouw. Eén van de interes
sante kanten aan deze architect
was dat hij onder het motto 'een-
ige versiering zou echter wel ge-
wenscht zijn' altijd probeerde
ook aan de arbeiderswoningen
iets extra's te ontwerpen om
daarmee tegengas te geven aan
het streven naar eenvoud van de
woningbouwverenigingen. Eén
van deze woningen, Fabristraat
14, dat inmiddels deel uitmaakt
van een woningenblok dat op de
gemeentelijke monumentenlijst
staat, is op zaterdag 9 september
te bezichtigen.
ttmm in
feet weer
e vfermg
it onze
sfad Us
do zal-
cte Onlo
«r HL JU
sr dTredte
nrnhilkt
zeUms^xs-
ia asaj op
It do tttfo
tend. Op
feaJrevsun
pAantsom-
t Yemeni-
mtjm, be-
m, welke
fgepootop
van den
rijf»» de
deel van
tang* g«dttMoefeniag.
Do "stemming was door het lang» wach
ten op het gevierde brain* meisje wal
wat gezakt onder de aanwezigen in Bla-
zer's Dierentuin, toen ze er gistermiddag
om 4 tntr nog niet was; «n steatrning van
we fjsdbben na al zoo lang gewacht, laat
ms nu nog maar een poosje wachten!
Intusschen deed de firma Blazer
andere been tot hall weg de Irerit in
het water terecht kwam! Be schoenen
moesten daar op den Belftweg schoon
gemaakt en de modder-kons m de Schie
schoon gespoeld worden! En dat gaf or>
onthoud.
Maar haar humeur was er niet door
bedorven, want ia Blazers Bierentuindeed
ze uitgelaten als een opgewonden kind
thuis. Het mooie Afrikaansche dwergter-
magazijnpers
heiders, v*
SCHIEDAM Eigenlijk klop
te het wel, die komst van Jose
phine Baker naar Schiedam in
de laatste augustusweek van
1928. Het vervulde menig Schie
dammer een beetje met trots.
Zijn stad was niet langer het
vervallen Zwart Nazareth, waar
de drankbestrijding nog jaarlijk
massademonstraties tegen orga
niseerde met duizenden deelne
mers. 'Sluit Schiedam' was dan
de op fraai gestileerde spandoe
ken meedragen leuze. De man
nen van de blauwe knoop had
den zich zelfs niet ontzien een
maal met en stoet van anderhal
ve kilometer lengte door het hol
van de leeuw zelf te trekken. De
Nieuwe Schiedamsche Courant,
roomskatholiek en verbonden
met het branderskapitaal, had
die optocht met een paar regels
afgedaan, maar het neutraallibe-
rale dagblad de Schiedamsche
Courant, gaf er een uitvoerig en
onpartijdig verslag van. Er was
een nieuw Schiedam aan het
groeien en daarop kwam Jose
phine Baker af: een moderne,
eigentijdse stad, op de toekomst
gericht, welvarend en veelzijdig.
Want het was Josephine niet om
een kruik jenever te doen. Zij
bezocht een nieuwe parel aan de
moderne Schiedamse kroon die
door de groeiende en bloeiende
scheepswerven al van zoveel
edelstenen was voorzien.
Studebaker
Haar Studebaker koerste ook
niet naar het nog steeds verval
len en stinkende centrum. Zij
reed naar de nieuwe wijk Het
Westen die zijn vingers steeds
verder uitstrekte richting Vlaar-
dingen.
In die wijk werden de vruchten
van de nieuwe bedrijvigheid ge
plukt. Er waren straten gebouwd
met goede woningen voor de
vakmensen die de nieuwe indus
trieën draaiende hielden. Aan de
Burgemeester Knappertlaan en
de Warande verrezen kapitale
villa's die uiting gaven aan het
nieuwe dynamische Schiedam.
Josephine was op weg naar een
nieuw bedrijf, dat de Schiedam
mers aanduidden als de dieren
tuin. Dat was de uit Rotterdam
verhuisde internationale dieren
handel van de familie Blazer. In
een oude villa op de Warande
huisde nu een exotische menage
rie. Troepen apen bevolkten
kooien in de tuin. Het gekrijs
van honderden papegaaien was
in de hele laan te horen. De
firma Blazer stelde de dieren
handel tegen een kleine vergoe
ding open voor het publiek, zo
dat de Schiedammers niet langer
naar de oude Rotterdamse dier
gaarde hoefden om aapjes te kij
ken.
Tegenwoordig zouden de Bla
zers behandeld worden als mis
dadigers van formaat, want hun
bedrijf leek als twee druppels
water op de onderneming van
die Nederlandse crimineel met
zijn ondergrondse handel in exo
tische dieren die onlangs in Bel-
gïe werd ontmanteld. Maar in
1928 gold zo'n onderneming nog
als een avontuurlijke blijk van de
nieuwe tijd. De firma Blazer
werd zeer gewaardeerd en de bei
de lokale dagbladen schreven
enthousiaste artikelen over het
exotisch gebeuren aan de Wa
rande.
Boulevard
De diergaarde, zo leren die arti
kelen, plaatste Schiedam op de
wereldkaart. Was niet de inter
nationale bankier baron de
Rothschild zelf met zijn jacht in
de Buitenhaven aangemeerd al
leen en uitsluitend om de firma
Blazer met een bezoek te vere
ren. En kwam nu niet de lieve
ling van het publiek, Josephine
Baker? Het Zwart Nazareth van
weleer maakte plaats voor een
schitterend Schiedam.
En het zou allemaal nog schitte
render worden.
De gemeente had plannen om de
als morsig ervaren entree van de
stad aan de Rotterdamsedijk te
vervangen door een passender
grootstedelijk ogende boule
vard. Nu eindigde daar nog een
echte Hollandse dijk op een door
bomen omzoomd plein. Lage
huisjes en oude branderijen om
zoomden het langgerekt plant
soen, dat zo'n veertig jaar daar
voor in de plaats gekomen was
van de stinkende Broersvest-
gracht. De rails van de paarde-
tram herinnerden nog aan het
verleden.
Maar de majesteus boven de
oude huisjes uittorende gevel
van het moderne Café Restau
rant de Amstelbron waren een
voorbode van de nieuwe tijd.
Schiedam had boulevards in ge
dachte, doorgaande wegen met
brede verkeersbruggen over de
Lange en Nieuwe Haven, hoog
bouw, zoals je die nu nog alleen
zag in fotoreportages over het
moderne Berlijn of misschien
zelfs New York. De toekomst
zou schitterend zijn.
Crisis
Die plannen resulteerden inder
daad in de eerste grote sane-
ringsgolf die over het oude
Schiedam rolde. De Broersvest-
west herschapen in een echte
boulevard, zij het een wat korte,
want hij liep na enkel honderden
meters ter hoogte van de Lange
Kerkstraat doord op krotachtige
bebouwing. Architect Piet San
ders zag zijn ontwerp van een
Passage gerealiseerd. En daarte
genover verrees Schiedams eer
ste moderne flatgebouw. Op de
benedenverdieping vestigde zich
nog zo'n blijk van de nieuwe tijd;
daar kwam het filiaal van de
Hollandsche Eenheidsprijzen
Maatschappij, beter bekend als
de HEMA.
De etalages zagen uit op een
echte grotestadsplein.
Maar toen dat complex was vol
tooid, heerste er al weer crisis in
Schiedam. De beruchte beurs
krach van 1929 had Nederland
zwaar getroffen. De werkloos
heid vaagde de verhoopte wel
vaart voor tevelen weg en de
opening van de Passage werd
verstoord door werklozenrelle-
tjes, waar velen de hand van de
Communistische Partij achter
zochten.
Blazers diergaarde was toen al
lang failliet. De dierenhandel
ging na anderhalf jaar te gronde.
De buren waren toen al lang niet
trots meer op die nieuwe parel
aan Schiedams kroon. De Bla
zers veroorzaakten overlast. Al
was het alleen maar omdat zo
veel beesten ontsnapten en de
buurt er genoeg van kreeg, dat er
weer apen door de bomen slin
gerden.
Maar toen Josephine kwam, kon
niemand vermoeden dat het alle
maal zo zou aflopen. Ze was de
belichaming van vrijheid en wel
vaart. Ze bracht met haar be
zoek een beetje licht in de harten
van de mensen. Dat is op zich de
moeite waard. Het is goed, als je
even kunt vergeten, dat het leven
altijd onaangename verrassingen
in petto heeft.
Han van der Horst, de auteur
van dit artikel, schreef ter gele
genheid van Open Monumen
tendag een aantal sketches over
het bezoek dat Josephine bracht
aan Schiedam. Die worden op
gevoerd, op straat, bij het pand
van Dudok, de voormalie HAV-
bank aan de Gerrit Verboon-
straat.
SCHIEDAM Om te voor
komen dat altijd alleen maar
de bekende gebouwen de aan
dacht krijgen, heeft Open
Monumentendag (9 septem
ber) in Schiedam elk jaar een
ander thema. Dit jaar is geko
zen voor de werken van de ar
chitect P. Sanders en zijn tijd
genoten. Deze Schiedammer
bouwde in de jaren twintig en
dertig onder meer de Passage.
De bouw van de Nieuwe Pas
sage, geeft extra inhoud aan
het thema, vindt Peter van
Velzen, voorzitter van het co
mité dat de dag in Schiedam
organiseert. De oude passage
was eigenlijk onaf: zij liep
dood op het Broersveld. De
Nieuwe Passage moet het
werk van Sanders complete
ren.
De architect Sanders, die leefde
van 1882 tot 1937, heeft veel
gebouwd in de stad. Behalve de
Passage ontwierp hij bijvoor
beeld het Sint Jacobs Gasthuis,
een volksbadhuis een weeshuis
en vele woningbouwprojecten,
onder meer aan de Fabristraat.
Op Open Monumentendag zal
een boek over hem verschijnen,
dat in korte tijd is geschreven
door Cees van der Geer en Jan
Dröge. Hierin staan het leven en
het werk van Sanders beschre
ven. Het schrijven van het boek
werd bemoeilijkt, doordat het
gehele archief van Sanders in de
oorlog is verwoest. Nadat hij in
1937 overleed, gingen al zijn te
keningen naar een kantoor in
Rotterdam. Dat kantoor werd in
mei 1940 gebombardeerd.
Stunt
Tijdens een informatiebijeen
komst vertelt prof. mr. P. San
ders over zijn vader: „Hij was
geen gemakkelijke man. Hij was
hartelijk en gevoelig, maar wel
een paus." Sanders senior was
geboren op het Hoofd, „en dat
was toch een apart stuk van
Schiedam. Hoofdenaren voelen
zich heel anders." De oude San
ders was in zijn jeugd al uiterst
energiek: „Ik weet dat hij ooit de
Maas heeft overgezwommen en
dat hij, bij wijze van stunt, in de
brug klom die het Hoofd met de
Lange Nieuwstraat verbond."
De aankomende architect
sprong dan van de ene naar de
andere kant van de brug.
In 1908, toen Sanders 26 jaar
was, won hij een prijsvraag voor
de bouw van een Ambachts
school aan de Liduinastraat.
„De opdrachtgevers waren blij
dat een Schiedammer de prijs
gewonnen had. Maar het was
wel een jongen van 26 jaar..."
Besloten werd, dat Sanders
moest samenwerken met een
meer ervaren collega.
In de winter van 1929 verhuisde
het gezin Sanders van de Korte
Haven 123 naar de Burgemees-
ter Knappertlaan. Kon zijn zoon
op de Korte Haven, liggend op
het dakterras, genieten van de
klanken van de beiaardier, nu
was het mogelijk vanaf het bal
kon de bouw van het Sint Jacobs
Gasthuis te volgen. Dit gebouw
werd in 1932 opgeleverd.
Gratis busrit
Op 9 september is het mogelijk
«ratis met een bus uit 1937 te
njden langs vele projecten van
Sanders en zijn tijdgenoten. De
bus vertrekt elk half uur van de
halte voor de voormalige HAV-
bank vltn de Hilversumse archi
tect Dudok aan de Gerrit Ver-
boonstraat. De andere haltes
zijn het woningbouwcomplex
aan de Fabristraat, het Hofje
van Belois (Aleidastraat), het
Sint Jacobs Gasthuis en woning
bouwcomplexen in de Gorzen.
Tijdens de rit vertellen gidsen
van de Historische Vereniging
over de geschiedenis van Schie
dam. Bij het pand van Dudok is
ook het traditionele straatthea
ter te aanschouwen. Schrijver
Han van der Horst heeft de drie
korte sketches gesitueerd in
1928, toen de bekende revue
artieste Josephine Baker een be
zoek bracht aan Schiedam. Van
der Horst: „Zij ging toen naar
dierengroothandel Blazer's aan
de Warande. Dat was een groot
bedrijf waartegen de hele vloot
van Greenpeace zou uitrukken
wanneer het nu opgericht zou
worden." Blazer's handelde in
exotische dieren, die gehuisvest
waren in hokken in de tuin van
het pand.
Van der Horst laat Baker in
Schiedam verdwalen, waar zij
kennis maakt met mensen die in
het bezit zijn van een grammo
foon en een radio. In de jaren
twintig en dertig, het thema van
Open Monumentendag, kwam
de massacultuur op, met moder
ne media als radio en grote ster
ren als Josephine Baker. Dit is
de link die Van der Horst legt
tussen de monumentendag en
zijn drie sketches.
SCHIEDAM Al geruime tijd
bestonden er plannen om aan
het werk van stadgenoot en ar
chitect P. Sanders (1882-1937)
ruimschoots aandacht te beste
den. De (her)opening van de
binnenkort gerestaureerde Pas
sage die in 1932 in gebruik werd
genomen en ontworpen was
door Sanders zorgt er voor dat
de komende weken de architect
postuum in het zonnetje wordt
gezet.
Ter gelegenheid van onder meer
de heropening van de Nieuwe
Passage wordt een boekje uitge
geven dat geheel gewijd is aan
het leven en werk van architect
P. Sanders. Het is geschreven
door Cees van der Geer, die de
sociale aspecten voor zijn reke
ning nam en Jan Dröge die zich
richtte op de ontwerpen van de
bekende Schiedammer.
Bouw- en architectuur historicus
Jan Dröge is met zijn in Leiden
gevestigd bureau door de ge
meente aangetrokken om een in
ventarisatie en omschrijving te
maken van de monumenten in
de stad. Daarbij gaat het voor-
namelijk om gebouwen uit de
periode 1850 -1940. „Tijdens dat
onderzoek maakte ik kennis met
het werk van Sanders", aldus
Dröge. „Ik heb me bij het schrij
ven van het boekje alleen bezig
gehouden met de architectuur
van Sanders. Het kwam tot
stand met medewerking van de
afdeling bouw- en woningtoe
zicht, het gemeente archief en
WBS (Woningbouwvereniging
Schiedam). WBS is een samen
voeging van allerlei woning
bouwverenigingen die vroeger
bestonden."
Karakteristiek
Sanders was de vaste architect
van de Vereniging voor Volks
huisvesting. In het archief van
WBS vond Dröge dan ook flink
wat gegevens over de architect
die ruim duizend woningen ont
wierp, die vooral in de Gorzen
kwamen te staan. Ook is het Sint
Jacobs Gasthuis van zijn hand.
Volgens Jan Dröge heeft de
Schiedamse architect niet alleen
veel gebouwd maar ook een aan
tal belangrijke projecten op zijn
naam staan. „Zo was de Passage
voor die tijd best revolutionair
en dat geldt tevens voor het Sint
Jacobs Gasthuis. Bovendien
heeft hij, door dat hij verbonden
was aan de Vereniging voor
Volkshuisvesting, het gezicht
van de Gorzen grotendeels be
paald. Daarnaast heeft Sanders
een aantal woonhuizen, waaron
der zijn eigen woning, aan de
Burgemeester Knappertlaan, te
genover het Sint Jacobs Gast
huis, ontworpen.
In het boekje over Sanders heb
ik onder meer een vergelijking
getrokken met wat er in de rest
van Nederland in die periode op
bouwkundig gebied aan de hand
was.
Uit zijn werk blijkt bijvoorbeeld
dat hij zich sterk aangetrokken
voelde tot de Amsterdamse
School en een sterke voorkeur
had voor schuine daken. Ook
zijn voorliefde voor baksteen is
terug te vinden in'bijvoorbeeld
het complex aan de Ijsselmonde-
straat (1921). De hoekpanden
van de Oude Maasstraat en
Poortugaalsestraat hebben bak
stenen reliëfs en authentieke
winkelpuien. De grote ronde
hoogpoorten over de Zwarte-
waalse- en Heenvlietsestraat zijn
karakteristiek voor zijn interesse
voor de Amsterdamse School.
Overigens was het kenmerkende
van de complexen van de Vere
niging van Volkshuisvesting dat
die versierd werden met tegelta
bleaus. Sanders paste daar dan
weer siermetselwerk bij aan",
verklaart architectuur historicus
Jan Dröge.
Tijdens de Open Monumenten
dag op 9 september is in de Gro
te Kerk een tentoonstelling over
het leven en werk van architect
P. Sanders ingericht. Het boekje
kost tien gulden en is verkrijg
baar bij de boekhandel, de Blok
Shop en in diverse opengestelde
monumentale panden.
Het woningblok in de Fabristraat is ook opgenomen in de route van Open Monumentendag.
DU
Am jhixf h o r
De Schiedamse Courant van 1928 deed uitgebreid verslag van het bezoek van de ster.
HAN VAN DER HORST
fümwm
Professor mr. P. Sanders, de zoon van de architect die ondermeer de Oude Passage ontwierp, woont nog steeds
in Schiedam.
