HET MODERNE JODENDOM EN HET VERLEDEN
Bloeme Evers: (Er zijn blijkbaar bronnen die veel mensen niet aanboren
Oude wijn in nieuwe zakkenwijsheden uit de Talmoed voor joden en niet-joden
Onlangs presenteerde uitgeverij Kok uit Kampen twee opmerkelijke hoeken. Opmerkelijk
vimwege hun inhoud, maar ook vanwege de auteurs: een moeder en haar zoon. Rabbijn mr.
drs. Raphael Evers schreef 'Oude wijn in nieuwe zakken, een joodse visie op actuele pro
blematiek' en dr. Bloeme Evers-Emden schreef 'Geschonden hestaan, gesprekken met vervolgde jo
den die hun kinderen moesten 'wegdoen".
Ondanks de familiehand en de gezamenlijke presentatie zijn er grote verschillen tussen de beide
boeken en de beide auteurs. Rabbijn Evers gaat in zijn boek uit van een orthodoxe opvatting. Met
de Talmoed als leidraad geeft hij heldere, eenduidige, maar hier en daar wel rechtlijnige antwoor
den op prangende vragen over uiteenlopende onderwerpen als euthanasie, milieu, opvoeding en
agressie op televisie. Zijn moeder, die haar dagelijks leven niet minder religieus heeft ingericht, han
teert een mildere toon. Waar haar zoon -overigens zonder te w illen 'bekeren'- het Bijbelse gelijk aan
zijn kant weet, houdt Bloeme Evers haar overtuiging meer voor zichzelf.
Beide boeken zijn geschreven door orthodox joodse mensen en dat maakt het extra interessant om
te zien hoe volstrekt verschillend de eindproducten zijn. Of, zoals Bloeme Evers zegt: 'Tolerant en
orthodox gaan lang niet altijd samen, maar in ons gezin wel. Uiteenlopende standpunten worden
over en weer gerespecteerd.'
Tegelijk met haar zoon presenteerde Dr. Bloeme Evers-Emden onlangs haar derde boek.
'Geschonden bestaan', gesprekken met vervolgde Joden die hun kinderen 'moesten weg
doen' is het vervolg op het eerder van haar hand verschenen 'Geleende kinderen' ('94)
en 'Ondergedoken geweest-een afgesloten verleden?' uit '95, dat ze in samenwerking met Bert-
Jan Flim schreef.
Op verzoek van zoon Raf, zoals ze hem noemt, vonden beide presentaties feestelijk tijdens één
en dezelfde gelegenheid plaats. Hoewel ze dat allebei 'leuk' vonden, zijn er grote verschillen tus
sen moeder en zoon. Zowel in persoon als in hun werk.
door ELS NEIJTS
'Hij is totaal anders', geeft Dr. Evers volmondig
toe, 'écht een rabbijn. Dat is zijn vak, zijn stiel, dat
doet'ie goed, daar heeft'ie vrede mee èn daar vindt
hij vervulling in. Hij leeft traditioneel en orthodox
en is strak voor zichzelf en anderen. Hoewel ik ook
heel orthodox leef, ben ik strenger voor mezelf dan
voor anderen. Tolerant en orthodox gaan lang niet
altijd samen maar in ons gezin wel. Uiteenlopende
standpunten worden over en weer gerespecteerd.
Het is grappig dat hij uiteindelijk deze richting op
gegaan is. Dat hadden we nooit gedacht.'
Ze kan de begrijpende glimlach van een moeder
over haar kind nauwelijks onderdrukken wanneer
ze zich laat verleiden tot het vertellen van wat
anekdotes. Die zijn inmiddels niet zo geschikt
meer voor publicatie, maar geven het menigeen be
kende beeld van een man die in de roerige zestiger
jaren volwassen werd.
Bloeme Evers persoonlijk accepteert dat 'niet ie
dereen het heil wil omhelzen', ook al omdat men
het jodendom van 's ochtends tot 's avonds en van
de wieg tot het graf belijdt. Daarbij ziet ze dat er
verschil kan bestaan tussen wie daadwerkelijk ver
volgd werd en wie dat lot niet trof. 'Er zijn héél
veel verschillende opvattingen' vat ze realistisch
samen. "Van licht wit tot diep zwart. Maar dat is bij
protestanten niet anders.'
mige mensen pas vijftig jaar na dato over dit leed
hebben kunnen praten. 'Vijftig jaar geleden was
het een ander verhaal geweest, was er eigenlijk
geen verhaal. Je kon het niet vertellen, ook later
niet, ik ook niet, ook niet aan man en kinderen. Als
ik dat probeerde werd het alleen huilen. Mijn
mond bleek een orgaan waar ik mee huilde en
dronk, maar praten lukte niet. Diep ingrijpende ge
beurtenissen stollen. Om pas heel veel later weer
boven te komen. Net als bij seksueel misbruik.
Nog steeds blijken dat bij ons steeds ergere dingen
te zijn.'
Bloeme Evers ging met gevoel van zaken uiterst
zorgvuldig om met de mensen die ze interviewde.
Eerst een brief, een week daarna eens voorzichtig
bellen. Pas dan het concrete verzoek, zonder aan te
dringen.
'Wat ik wel meegaf was, dat ik als bijna-generatie-
genoot (zelf zat ze als kind ook ondergedoken)
weet waar ik het over heb. Ik ken de taal, de ge
voelens, de vreselijke nood. Wie het niet heeft
meegemaakt niet. Je kunt iemand niet uitleggen
hoe het is om in een brandend huis te zitten. Voelen
is iets waar taal vaak te arm voor is, hoe bloemrijk
of gedifferentieerd ook. Ik Tieb bij de gesprekken
mee zitten huilen en me niet geschaamd voor mijn
tranen. Het moet verteld en besproken worden, an
ders kan het ook niet worden beluisterd.'
Teveel voor één leven
De insteek van Bloeme Evers voor haar boeken is
die van de puur menselijke emotie. 'Als je dingen
niet bespreekt, zijn ze erger dan wanneer je dat wel
doet', is haar diepe overtuiging. Zelfs al realiseert
ze zich dat 'velen van ons het grootste deel van hun
verdriet mee het graf in zullen nemen. Teveel om
in één leven te verwerken en dat weten we.'
Toch -of eigenlijk juist daarom - is zij -en velen
met haar- een gedreven mens en leidt ze een vol le
ven. 'Je kunt gerust van overactiviteit spreken, er
kent ze met zelfkennis. 'Dat is niet knap, dat is
voortgedreven worden. Maar daar doe ik dan wel
iets goeds mee.'
In haar eerste boek focuste de inmiddels doctor in
de psychologie op niet-joden in Nederland die
Joodse kinderen hebben gered én op die kinderen
zelf. Haar tweede boek zet de schijnwerper op kin
deren die ondergedoken zijn geweest. In
'Geschonden bestaan' komen eindelijk de ouders
van die kinderen aan bod. Ouders die hun kinderen
moesten 'wegdoen'. Achterlaten bij vreemden
zonder ooit iets te vernemen, in de hoop dat ze
daarmee aan de moordzucht van de bezetter zou
den ontkomen. Kon het kind na de oorlog terugke
ren in hun gezin, dan waren in de meeste gevallen
de moeilijkheden -om het zacht uit te drukken- niet
van de lucht.
Geen feiten en jaartallen
Ondanks dat haar boek bol staat van onuitspreke
lijk leed, vindt Bloeme Evers 'Geschonden be
staan' niet eng.
'Er staan ook hele mooie dingen in, staaltjes van
mensenliefde. Ik ken onderduikouders die echt alt
ruïstisch onbaatzuchtig zijn geweest en waarmee al
die jaren een warme relatie onderhouden is. Dat is
één van de weinige winsten van alle ellende: dat er
relaties gelegd zijn door alle lagen van de bevol
king heen.'
Over de schade die 'de tweede generatie' zou heb
ben opgelopen door de trauma's van hun ouders is
Dr. Evers nuchter, bijna zakelijk.
'Ik geloof er niet in dat ieder kind
van die generatie er iets aan heeft
overgehouden. Dat is mede af
hankelijk van eigen psychische
make-up, de 'bijdrage' van de ou
der en of je er erg gevoelig voor
bent. Dat moet je niet dramatise
ren. Als ik naar mijn eigen kinde
ren kijk, zie ik dat ze wel wat
hebben meegekregen.'
Van haar eigen generatie zegt ze
tentslotte: 'De meesten van ons
laten zich niet door hun onver
werkt verdriet overheersen. We
hebben ook bijna allemaal een
goed bestaan opgebouwd, gewel
dige veerkracht getoond, zelfs
carrière gemaakt. Blijkbaar zijn
er bronnen die veel mensen niet aanboren en zijn
wij bijna allemaal van een dubbele levensdrang
voorzien.
Evers doet aan historiebeschrijving op basis van
gevoelens en ervaringen van mensen, niet in de zin
van feiten en jaartallen.
'Eindelijk ja', benadrukt ze het gegeven dat som-
Geen zieltjes winnen
eus', zegt Evers. 'De secularisatie (verwereldlijking, ont
kerkelijking, red.) heeft de verhouding tussen de verschil
lende godsdiensten veranderd.'
Praktische dadengodsdienst
Als hem gevraagd wordt naar zijn eigen ideeën over het
verschil tussen jodendom en christendom, komt de rabbijn
in eerste instantie met een vrij praktisch antwoord. 'De
christelijke kerk is meer gericht op het geloof', zegt hij,
'terwijl het jodendom veel meer uit is op doen. Het joden
dom is een praktische dadengodsdienst. In de Tora staat
dat je gebedsriemen moet leggen, op zaterdag naar de sy
nagoge moet en een keppeltje moet dragen. Een orthodoxe
jood is een jood die deze voorschriften naleeft. Wij gaan
er vanuit dat deze wereld materieel geschapen is en dat je
die materie kunt heiligen door bepaalde geboden na te le
ven.'
Iets later blijkt echter dat ook hij niet vrij is van een ge
voel van trots over zijn eigen religie, waarbij die andere
godsdienst toch nét iets minder is. 'Het christendom is
voortgekomen uit het jodendom. Bij de omzetting naar het
christendom zijn echter een aantal dingen weggelaten om
het voor heidenen makkelijker te maken erin te geloven.'
'Weggelaten' klinkt wellicht vreemd in deze context, aan
gezien het joodse geloof niet accepteert dat Jezus, als
zoon van God, deel uitmaakt van de goddelijke drie-een
heid. Je zou dus eerder zeggen dat het jodendom een es
sentieel deel van de religie heeft weggelaten. Rabbijn
Evers ziet dit echter anders. 'Om heidenen, die in meer
goden geloofden, te kunnen bekeren, heeft het christen
dom deze concessie gedaan. Voor joden is er maar één
god. Voor het idee van Jezus die tegelijkertijd mens en god
is, is in die opvatting geen plaats.'
Het Nederlandse taalgebied kent veel litera
tuur over joodse tradities en gebruiken. Wat
nog ontbrak is een moderne en toegankelijke
wegwijzer in de joodse denkbeelden over moeilijke
kwesties van deze tijd. Rabbijn Evers vult dit hiaat
met zijn boek 'Oude wijn in nieuwe zakken'. Hij
toont aan dat voor een groot aantal problemen een
oplossing te vinden is in oude joodse geschriften, zo
als de Talmoed. De Talmoed is een verzameling ver
klaringen op de mondelinge overgeleverde leer, de
Misjna, en is al honderden jaren oud.
door RICHARD VAN SANTEN
similatie met zich mee. Vandaar dat het jodendom hier wat
afgevlakt was.'
Een mogelijke oorzaak voor de opleving van het ortho
doxe jodendom ziet Evers, die niet alleen rabbijn, maar
ook jurist en klinisch psycholoog is, in de stelselmatige
vervolging van joden door de eeuwen heen. 'Als je ergens
heel veel voor hebt moeten lijden, wordt het meer de
moeite waard', zegt hij kernachtig. 'De verschrikkingen
van de Tweede Wereldoorlog hebben eens te meer aange
toond dat volledige assimilatie niet mogelijk is. Hoe ver
hollandst je ook bent, je blijft voor de omgeving altijd een
jood.' Of je dan ook van joodse Nederlanders of van
Nederlandse joden moet spreken, weet Evers niet. 'Dat
maakt iedereen voor zichzelf uit. Aan de ene kant zijn jo
den absoluut geen immigranten,
maar aan de andere kant is men er
erg op gebrand de eigen identiteit te
bewaken. Laten we het erop houden
dat joden meestal een autochtone
groep vormen die zich duidelijk an
ders profileert. Uiteindelijk is de
joodse identiteit toch meer dan kip
pensoep eten op vrijdag.'
'De titel van mijn boek 'Oude wijn in nieuwe zakken' is
afgeleid van een uitspraak van Rabbi Meïr. Vrij vertaald
zei hij: 'Kijk niet naar de wijnzak, maar naar wat er in zit'.
Ik wil ermee aangeven dat er voor veel van de moderne
problemen oplossingen te vinden zijn in de Talmoed', legt
rabbijn Evers uit. 'De Talmoed is een van oorsprong
Hebreeuws en Aramees geschrift dat tussen het begin van
de jaartelling en het jaar 500 ontstaan is uit discussies van
de oude rabbijnen. Het is een plank vol boeken waarop
weer een onvoorstelbaar aantal commentaren geleverd is.
Het bevat veel discussies op bijna elk gebied, van milieu
en esthetiek tot opvoeding. Wat daar besproken wordt, is
volgens mij nog altijd actueel.'
Hoe verhollandst je ook
bent, je blijft een jood
Het boek is bedoeld voor niet-joden die de Talmoed beter
willen begrijpen, maar zeker ook voor joden die een meer
traditionele benadering voor hun godsdienstige beleving
zoeken. 'Want hoewel ontzettend veel joden geassimi
leerd ('aangepast', volledig opgegaan in de omringende
cultuur, red.) zijn, zie je toch een gigantische revival van
een meer orthodoxe geloofsbeleving. In Israël, maar ook
in Nederland. Ook hier worden joden die eerst maar een
beetje gelovig waren weer orthodoxer. En dat terwijl het
Europese jodendom vroeger ophield bij Oldenzaal. In
Nederland had je een heel calvinistisch jodendom, waar
schijnlijk omdat joden hier in betrekkelijke vrijheid kon
den leven. Emancipatie brengt meestal in haar kielzog as-
Terugkeer naar de orthodoxe begin
selen betekent niet dat joden zieltjes
gaan winnen. 'De missie naar buiten
is verboden', zegt de rabbijn. 'Ons
geloof is het ware geloof... vopr jo
den. Bekeerlingen ontmoedigen we
meestal.' Hieruit hoeven niet-joden niet te concluderen dat
aanhangers van het joodse geloof de hemel voor zichzelf
willen houden. 'Iedereen die goed leeft, gelovig is en be
paalde principiële normen overeind houdt, komt volgens
mij in de hemel', zegt Evers geruststellend.
Zijn tolerante opvatting strookt echter niet altijd met de
vaak bloedige historische feiten. Vooral tussen christenen
en joden is er in de wereldgeschiedenis veel onverkwik
kelijks voor
gevallen. In
de tijd van de
Kruis-toch-
ten gingen de
veldtochten
naar het
Heilige Land
-bedoeld om
weer andere
gelovigen, de
moslims, te
verdrijven-
vaak gepaard
met geweld
tegen het
jodendom.
Maar in
Nederland
viel het
meestal wel
mee.
'Nederland is
niet zo religi-
•>m W-
Ondanks onvoorstelbaar leed is er bij
'eerste generatie' ruimte voor tolerantie
Rabbijn gaat moderne problemen
te lijf met eeuwenoude teksten
Bloeme Evers: Mijn mond was heel lang een orgaan om
mee te drinken en te huilenpraten lukte niet!'
Rabbijn Evers: 'Iedereen die goed leeft, gelovig is en bepaalde
principiële normen overeind houdt, komt volgens mij in de he
mel.'
Foto 's: JANSSEN EN DE KIEVITH
