'Oorlogje spelen' met vriendjes
Drank: 'De vreugde
van de Russen'
Het Grote Gezantschap
op bezoek in Europa
Nieuwsgierige
Zaankanters
verjagen de tsaar
Tsaar Peter de Grote al drie eeuwen onderwerp van discussie
~W-
Als er een spreekwoord Peter de Grote op het lijf ge-
schreven is, dan is het wel 'Het doel heiligt de midde-
len'. Immers: geen andere tsaar ging evenzo daad-
krachtig als gewelddadig te werk om Rusland zowel
economisch als militair sterk te maken. Door zijn onor-
thodoxe manier van handelen en de vele successen
die hij hiermee behaalde, is Peter de Grote al drie eeu
wen lang onderwerp van discussie.
Inde herfstvan 1671 verneemt tsaar Alexej dat zijn tweede vrouw, Natalja Narysj-
kina, zwanger is. Zowel vader als moeder bidden om een zoon en op 30 mei 1672
schenkt Natalja om een uur's morgens het leven aan een flinke, kennelijk gezonde
jongen. Het kind wordt Peter genoemd, naar de apostel. Drie dagen lang vuren
kanonnen vanaf de witte borstwering van het Kremlin saluutschoten af, terwijl de
klokken van zestienhonderd kerken in de stad onophoudelijk luiden. Baby Peter
wordt, vier weken oud, op 29 juni gedoopt, de naamdag van Petrus volgens de or
thodoxe kalender.
m W&
m f
A
*1 I p JL
De vriendenkring van Peter de Grote was aanvankelijk een bonte verzameling ge-
distingeerde grijsaards, jonge snoevers en buitenlandse avonturiers, waaronder de
Zwitser Francis Lefort en de Schot Patrick Gordon. Na verloop van tijd werd dit een
hechte vriendengroep, die zich het Vrolijke Gezelschap noemde en de tsaar overal
vergezelde.
In het voorjaar van 1697
vertrok uit Moskou een
gezantschap op weg
naar ondermeer Duits-
land en de Nederlandse
Republiek. Een gezant
schap dat in de geschie
denis zou voortleven als
het Grote Gezantschap.
Het bestond uit 250 per
sonen. Onder hen be-
vond zich Pjotr Michajl-
ov, onderofficier van het
Preobrazjenski regiment:
niemand anders dan
tsaar Peter de Grote.
Colofon
Schatten van de Tsaar
Vereerd als de Nieuwe Mozes
of verguisd als de Antichrist
Steeds weer rijst de vraag of de
positieve invloed van Peter de
Grote op de geschiedenis van
Rusland opweegt tegen de
drastische manier waarop hij al-
les en iedereen naar zijn hand
zette. In de tijd van Peter kon je
twee kanten op: die van de to-
tale adoratie van de tsaar om
zijn successen, tegenover die
van de totale afkeer van al het
geweld en de oneerbiedige ma
nier waarop hij met eeuwenou-
de tradities omsprong.
Heden ten dage lijkt het
vormen van een mening moei-
lijker. Met alles wat we nu van
Peter de Grote weten, is veraf-
goding bijna niet meer moge-
lijk. Bewonderaars van deze
tsaar zullen moeten toegeven
dat het spoor van slachtoffers
dat hij naliet geen offer is dat
zomaar over het hoofd kan
worden gezien. En zij, die het
niet eens zijn met de manier
waarop Peter zijn hervormin-
gen doorvoerde, kunnen niet
heen om het succes dat hij Rus
land bezorgde.
De manier waarop Peter de
Grote tijdens zijn ambtstermijn
de Russisch-Orthodoxe kerk
aanpakte, geeft een goed
beeld van zijn niets en niemand
ontziende manier van hande
len. Tegen het eind van zijn re-
geerperiode waren ook wat dit
betreft de meningen in Rusland
verdeeld: de ene helft noemde
Peter de Grote de Antichrist, de
andere helft vereerde hem als
de Nieuwe Mozes, door God
zelf gezonden.
Wil van den Bercken, bijzonder
hoogleraar Russische kerkge-
schiedenis, schetst de houding
van Peter de Grote met betrek-
king tot de kerk als intolerant
en despotisch. „De kerk moest
een verlengstuk worden van de
staat. Peter geloofde wel in een
De decoratie van deze mijter is karakteristiek voor de
Moskouse kunst aan het einde van de zeventiende eeuw.
Museum Boymans-van Beuningen, Museumpark 18-20, 3015
CX Rotterdam, telefoon 010-4419400
automatische informatielijn 010-4419405
Openingstijden: Tijdens de tentoonstelling 'Schatten van de
Tsaar', dinsdag t/m zaterdag: 10.00-17.00 uur. Donderdag:
10.00-22.00 uur. Zon- en feestdagen: 11.00-17.00 uur. Gesioten
op maandagen. Maandag 25 december is wel de tentoonstel
ling 'Schatten van de Tsaar' te bezichtigen van 11.00-17.00 uur.
Zondag 31 december: 11.00-16.00 uur. De kassa'sen het restau
rant zijn dagelijks geopend vanaf 9.00 uur, op zon- en feestda
gen vanaf 10.00 uur.
Toegangsprijzen: Voor de duur van de tentoonstelling 'Schat
ten van de Tsaar' geldt een toeslag van fl. 5,- voor het gehele
museum op de normale toegangsprijzen. Van 10 december t/m
4 februari bedraagt de toegang dan: fl. 12,50 p.p voor volwas-
senen. Voor kinderen van 4 t/m 15 jaar, houders van een CJP,
65+ en groepen van tenminste 15 personen fl. 9,- en voor Mu-
seumjaarkaarthouders gratis. Schoolgroepen betalen fl. 5,- per
leerling.
Bereikbaarheid: Vanaf Centraal Station met tramlijn 4 en 5,
resp. halte Eendrachtsplein/Witte de Withstraat, bus 32 en 39
halte Rochussenstraat. Beperkte parkeermogelijkheden. Het
museum is toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Er is een lift.
Studiezaal prenten en tekeningen: Bezoek op afspraak.
Bibliotheek: Boeken en tijdschriften ter inzage. Dinsdag t/m
vrijdag van 14.00-17.00 uur.
Rondleidingen: Aanvragen bij de Sector Communicatie, 010-
4419473/477. Tijdens de tentoonstelling 'Schatten van de
Tsaar' zijn rondleidingen niet toegestaan. Inleidingen met dia's
op aanvraag. Duur: ca. 30 min. Prijs: fl. 75,- (excl. entree) per
groep van max. 50 personen. Reserveringen en inlichtingen:
010-4419473/477.
Bijeenkomsten buiten openingstijden: Informatie bij Sector Fa-
cilitaire Zaken/Brasserie Boymans, 010-4419523. Tijdens de ten
toonstelling 'Schatten van de Tsaar': speciale Russische menu's.
Museumwinkel: Catalogi, boeken, tijdschriften, affiches, kaar-
ten en designartikelen.
Vrienden van het museum: Lidmaatschap per kalenderjaar, in-
clusief abonnement Berichten vanaf fl. 40,-. Opgave bij Lilian
Coorengel, tel. 010-4419537.
Een mooie morgen in augustus. De wind laat de wieken van de vele
molens aan de Zaan lustig draaien, de fris-groen geschilderde huis-
jes van Zaandam staan pront in de zon. Peter de Grote kijkt zijn
ogen uit als hij de Zaan op vaart. Eindelijk gaat zijn hartewens in
vervulling: hij is in Zaandam, de stad waar de beste scheepswerven
ter wereld staan en waar hij vermomd als timmerman het scheeps-
bouwvak wil leren. Helaas, de boot vol uitheems geklede vreemde-
lingen trekt al snel ieders aandacht. De nieuwsgierige Zaankanters
verdringen zich voor de ruiten van zijn eenvoudige huisje, volgen
hem op straat en drommen om hem heen op de werf. Een bevel
van de burgemeester om „aanzienlijke personen die onbekend
wensen te bTijven" niet lastig te vallen, wordt eenvoudigweg gene-
geerd. De klap die Peter een opdringerige omstander verkoopt,
wordt zelfs met gejuich begroet: „Bravo! Marsje, nu ben je gerid-
derd", roept de menigte het slachtoffer toe. Ten einde raad ver-
trekt Peter na enkele dagen naar Amsterdam. Achter de hoge mu-
ren van de VOC scheepswerven zal hij in alle rust zijn opleiding
voortzetten.
God, maar bekeek religie op
een praktische mariier. Hij wil-
de af van dat tweede machts-
blok in Rusland; de inhoud van
de godsdienst was hem om het
even. Door het geloof op zich in
stand te houden, bleef net volk
gedwee."
De beste manier om God te die-
nen, was te werken aan een
krachtig en welvarend Rusland,
meende tsaar Peter. En dat
krachtige Rusland was een land
met een macht, namelijk de
staat. Daar paste het patriar-
chaat van de Orthodoxe Kerk,
dat in het Rusland voor Peter
een belangrijke macht was en
beschikte over aanzienlijke au
tonomic, niet in. Tsaar Alexej,
de vader van Peter, had de eer-
ste splitsing binnen de Ortho
doxe kerk veroorzaakt door het
ontslaan van het hoofd van die
kerk, patriarch Nikon, die iets te
veel politieke aspiraties kreeg.
Alexej voerde een aantal kleine
hervormingen door. Van den
Bercken: „Dat ging om hele on-
belangrijke dingen, zoals hoe
men een kruisteken behoorde
te maken, met twee of met drie
vingers. Toch zorgden die ver-
anderingen voor een splitsing
in de Orthodoxe Kerk. De tsaar
en de bisschoppen waren voor
de hervormingen; het conserva-
tieve volk en de dorpspriesters
wilden alles bij het oude hou
den."
De tegenstanders konden toen
nog niet vermoeden, dat de po-
sitie van de kerk in de regeerpe-
riode van tsaar Peter volledig
ondermijnd zou worden. De
nieuwe patriarch, Adrian, was
een aartsconservatief en be-
moeide zich continu met Peters
priveleven. Adrian verzette
zich, conservatief als hij was,
ook tegen de Westerse invloe-
den en maakte bezwaar tegen
de tijd die Peter met buitenlan-
ders doorbracht. Na Adrians
plotselinge overliiden wilde de
tsaar zowel van de bemoeienis
als van het conservatisme van
een patriarch af.
Wil van den Bercken: „Peter
stelde gewoon geen nieuwe
patriarch aan. De functie bleef
vacant en in plaats van op zoek
te gaan naar een eventuele op-
volger, benoemde hij een tijde-
lijk curator in de persoon van
Stefan Javorski. Het feitelijke
beheer van de kerk en diens za-
ken viel vanaf die tijd onder het
nieuwe bureau voor het Kloos-
terwezen." 'Uitzendkracht' Ja
vorski verlangde echter al snel
terug naar zijn vroegere meer
teruggetrokken manier van le-
ven. Hij smeekte bij Peter vele
malen, maar tevergeefs, om
ontslag.
Nadat de 'tijdelijke' functie van
i-
Deze miskelk werd gemaakt
in de werkplaatsen van het
Kremlin.
kerkhoofd achttien jaar lang
door Javorski was ingevuld,
werd de roep om een nieuwe,
vaste patriarch steeds luider.
Peter reageerde totaal anders
dan verwacht. Van den Berck
en: „Peter had een gelijkqe-
stemde gevonden in Feotan
Prokopovitsj, een modern man
die op alle fronten Peters her
vormingen propageerde. Prok
opovitsj steunde zijn pogingen
om de kerk aan de staat te on-
derwerpen en hield grote lofre-
des, waarin hij Peter de Nieuwe
Mozes noemde. Hij was dan
ook degene die door Peter
werd gevraagd een kerkelijk
handvest op te stellen, waaruit
de Heilige Synode ontstond.
Een soort Ministerie voor Gods-
dienstzaken."
De geboorte van de Heilige Sy
node was het begin van de don-
kerste periode in de geschiede
nis van de Russisch-Orthodoxe
kerk. Het patriarchaat werd af-
geschaft; een bureaucratisch in-
stituut met een voorzitter, een
vice-voorzitter en acht leden
werd geschapen. „Het bestuur
van de kerk werd door het op-
richten van de Heilige Synode
een staatsaangelegenheid. Pe
ter had zijn zin. De Heilige Sy
node bestond uit een aantal
bisschoppen en werd onder su-
pervisie gesteld van een opper-
procurator. Hiervoor stelde Pe
ter iemand aan die kerkelijk
ongei'nteresseerd was en wes
ters gezind. Hij was de ogen en
oren van de tsaar. De Kerk was
niet langer een apart macht-
blok in Rusland."
De Heilige Synode zou twee-
honderd jaar de Kerk besturen.
Pas in augustus 1917 werd de
Heilige Synode afgeschaft en
werd het patriarchaat hersteld.
Dit patriarchaat werd echter
door toedoen van Lenin nog
sterker door de staat beheerst.
„De staat tolereerde geen kriti-
sche geesten. Van een onafhan-
kelijke kerk, zoals de positie
was voor Peter de Grote, was
absoluut geen sprake."
Pas in 1990 werd de volledige
godsdienstvrijheid hersteld
door Gorbatsjov. De invloed
van Peter de Grote's hervormin
gen was door de eeuwen heen
overeind gebleven, had staats-
mannen overleefd en heeft
Rusland gemaakt zoals het nu
is. Van den Bercken: „De discus
sie of Peter de Grote goed of
slecht heeft gehandeld, is er al-
tijd geweest en wordt nog
steeds gevoerd. In de vorige
eeuw droomden slavisten hun
romantische dromen van het
Rusland voor Peter de Grote en
waren tegen de invloeden van
buiten die Peter de Grote had
binnengelaten. Aan de andere
kant werd hij geroemd door
meer westers gezinden. Onder
het communisme werd Peter
bewonderd door bijvoorbeeld
Stalin om zijn krachtdadige ma
nier van optreden. En nog
steeds houdt tsaar Peter de ge-
moederen bezig. In historische
valckringen weten ze niet zo
goed wat de beste mening is.
Modernisering wordt altijd po-
sitief beoordeeld, maar de wre-
de manier waarop Peter zijn
doelen heeft bereikt, stemt tot
nadenken. Kijk maar naar Sint
Petersburg. Die stad is ge-
bouwd met een verlies van tien-
duizenden doden, maar het is
wel een van de mooiste steden
van Rusland. Het blijft moei-
lijk."
Een altaarkruis, gemaakt in
de werkplaatsen van het
Kremlin.
Peter is intelligent, nieuwsgie-
rig, levendig, rumoerig en hij
groeitsnel. De meeste kinderen
kunnen na ongeveer een jaar
lopen; Peter loopt als hij zeven
maanden oud is. Op drieenhalf-
jarige leeftijd komt er een ruw
einde aan zijn vredige leventje.
Zijn vader sterft op 8 februari
1676 en de halfbroer van Peter,
de vijftienjarige gehandicapte
Fjodor, volgt nem op. Na zijn
dood, zes jaar later, bestijgt
halfzus Sofia niet geheel vol
gens de regels de troon. Peter
en zijn moeder worden door
Sofia verbannen naar een bui
ten in de bossen en velden van
Preobrazjenskoje, even ten oos-
ten van Moskou.
Zo krijgt hij alle gelegenheid
om, op een paar ceremoniele
verplichtingen na, onbelem-
merd op het land op te groeien.
Zijn favoriete spel, al sedert zijn
vroegste jeugd, heet 'oorlogje
spelen'. Tijdens de regering van
Fjodor was er in het Kremlin
voor Peter een kleine parade-'
plaats aangelegd, waar hij met
z'n speelkameraadjes kon exer-
ceren. In tegenstelling tot de
meeste jongens die oorlogje
spelen, kan de toekomstige
tsaar voor zijn uitrusting een
beroep doen op een staatsarse-
naal. Uit de archieven van het
arsenaal blijkt dat hij dikwijls
verzoeken had. In januari 1683
bestelt hij uniformen, vaandels
en twee houten kanonnen
voorzien van wielen, zodat ze
door paarden kunnen worden
getrokken; allemaal onmidde-
lijk te leveren. In juni 1683, op
zijn elfde verjaardag, gaat Pe
ter van houten kanonnen over
op de echte, waarmee hij onder
toezicht van artilleristen saluut
schoten mag afvuren.
Tegen de tijd dat Peter veertien
jaar is, is het zomerverblijf Pre
obrazjenskoje veranderd in een
militair jongenskamp. Hij vormt
een regiment, waarvoor hij de
Een schilderij met Peter als kind.
soldaten rekruteert uit zijn
speelmakkers, werkloze stal-
knechten en later ook aristocra-
tische jongelieden. Het is een
echt leger met alles erop en er-
aan en er wordt zelfs een ves
ting gebouwd, Presburg ge-
naamd. Uit deze bonte verza-
meling vrienden en bedienden
creeert hij ten slotte het trotse
Preobrazjenskoje-regiment. Pe
ter de Grote treedt bij dit regi
ment in dienst op het laagste
niveau, als trommelaar, wat
hem in staat stelt geestdriftig
zijn geliefde instrument te be-
spelen. Later bevordert hij zich-
zelf tot artillerist of kannonier,
zodat hij het wapen kan afvu
ren dat het meeste lawaai
maakt en de grootste schade
aanricht.
Tot aan de val van de Russische
monarchie in 1917 was dit het
eerste regiment van de Russi
sche keizerlijke garde, dat altijd
de tsaar zelf als kolonel had en
boven alles trots was op het feit
dat het door Peter de Grote zelf
wasopgericht.
mm?*
De feestelijke bijeenkomsten werden opgeluisterd met de meest fraaie gouden en zilveren
'serviezen'.
Een doorsnee-banket van het
Vrolijke Gezelschap begon
rond de middag en duurde tot
de dageraad. De maaltijden
waren gigantisch, de danspar-
tijen opzwepend en de tafels
waren omgeven door bevallige
dames.
Het lidmaatschap van het Vro
lijke Gezelschap vereiste in de
allereerste plaats een grote ver-
trouwdheid met alcohol. Drin-
ken was sinds mensenheugenis,
in de woorden van grootvorst
Vladimir van Kiev uit de tiende
eeuw, 'de vreugde van de Rus
sen' geweest. Dronkenschap
was een teken van gastvrijheid.
Gingen de gasten niet
stomdronken naar huis, dan
werd de avond als een misluk-
king beschouwd. Deze Russi
sche traditie werd door de tsaar
en zijn Vrolijke Gezelschap vol-
op in ere gehouden. Hoewel bij
hun drinkgelagen het meren-
deel van de alcohol in de milde-
re vorm van bier en kvas (bran-
dewijn) werd geconsumeerd,
namen de leden onophoudelijk
reusachtige hoeveelheden tot
zich.
Geleidelijk ging het Gezelschap
van spontane drinkgelagen en
banketten over tot meer gereg-
lementeerde vormen van clow-
nerie en maskerade. Het Vrolij
ke Gezelschap werd een 'knots-
gekke, stomdronken synode
van narren en zotten', met on-
dermeer een nep-'prins-paus',
een zogenaamd 'college van
kardinalen' en een gevolg van
'bisschoppen en diakens'. Peter
de Grote nam zelf, hoewel hij
slechts 'diaken' was, de taak op
zich de regels en voorschriften
voor deze merkwaardige ver-
gadering op te stellen. Het eer
ste gebod was dat 'Bacchus met
stevig, eerbiedig drinken moet
worcfen geeerd en moet ont-
vangen wat hem toekomt'. In
de praktijk betekende dit dat
'alle drinkbekers prompt moe
ten worden geledigd en dat de
leden zich elke dag moeten be-
drinken en nooit nuchter naar
bed mogen gaan'. De in de
ogen van velen godslasterlijke
parodie op de kerk waren vol
gens de tsaar slechts zotternij-
en. De Dronken Synode, die
werd ingesteld toen Peter de
Grote achttien was, zette haar
aangeschoten bestaan voort
tot aan het einde van zijn rege-
ringsperiode. Eenmaal keizer
geworden, bleef hij met even-
veel enthousiasme meedoen
aan deze grove grollenmakerij.
De voorbereidingen voor het
Grote Gezantschap begonnen
in 1696, direct na de overwin-
ning van de Russen op hetTurk-
se Azov. Officieel moest het ge
zantschap 'oude vriendschaps-
banden' versterken terwille van
het Christendom en de Turkse
vijand verzwakken. Met andere
woorden: de vorming van een
Europese anti-Turkse coalitie.
Anderen denken dat dit argu
ment een voorwendsel was om
de ware bedoelingen te ver-
doezelen, namelijk inzicht krij-
gen in het politieke leven, de
staatsinrichting en het leger in
Europa. Uit een decreet van Pe
ter blijkt dat het gezantschap
specialisten op het gebied van
marine en leger, scheepsbouw-
meesters en wapensmeden
moest werven.
Een niet onbelangrijke rol
speelde bovendien Peters
nieuwsgierigheid en zijn drang
om alles met eigen ogen te zien
en eigenhandig te doen. Het
persoonlijk zegel van Peter
droeg het opscnrift 'Ik heb de
rang van leerling en zoek lera-
ren', dat later zijn motto werd.
Van jongs af aan hadden zijn
vrienden uit de 'Duitse' wijk in
Moskou hem verteld over Euro
pa. Op grond van deze verha-
ien vormde Peter zich een beeld
van deze landen.
Wat de reden ook mocht zijn,
de komst van Peter naar West-
Europa hing ongetwijfeld
nauw samen met de oorlog te
gen Turkije. Rusland begon
daarmee zijn gerichte strijd om
de toegangen naar de zee.
Hiervoor diende een vloot te
worden gebouwd en vaklieden
te worden opgeleid. De voort-
durende ooriog vereiste steeds
meer wapens en een beter mili
tair kader. Deze en andere pro-
blemen waar Peter zich voor
gesteld zag, waren alleen op te
lossen door korte metten te
maken met de traditionele ma
nier van denken en de oude cul-
tuur. Er moesten nieuwe uni-
versiteiten en wetenschappelij-
ke instellingen komen; er moes
ten boeken, tijdschriften en
kranten worden uitgegeven.
West-Europa kon Rusland op al
deze gebieden veel leren.
Het schuurtje waarin Peter tijdens zijn verblijf in Zaandam bij
Gerrit Kist woonde.
In de zomer van 1697 naderden
Peter en twaalf jonge edellie-
den, ver voor de rest van het ge
zantschap, de Nederlandse Re
publiek. De tsaar was erg be-
nieuwd naar dit land. Van
jongsaf aan was hij omringd ge
weest door Nederlanders,
waaronder een arts en een wis-
kundeleraar. Bij aankomst in
Nederland ging Peter direct
naar Zaandam waar hij op een
scheepswerf ging werken. Op
de vlucht voor de nieuwsgieri
ge bevolking kwam hij al na
acht dagen in Amsterdam te-
recht, waar Peter en zijn metge-
zellen onderdak kregen op de
werf van de Verenigde Oostin-
dische Compagnie.
In September 1697 had Peter in
Utrecht een ontmoeting met
stadhouder-koning Willem III.
Van die bespreking is helaas
niets bekend. Eind September
ging het gezelschap op audien-
tie bij de Staten-Generaal. Deze
onderhandelingen leverden
echter niets op. De Staten-Ge
neraal weigerden toe te treden
tot een coalitie tegen de Tur-
ken en waren evenmin bereid
om Rusland in de oorlog te
steunen met geld of materieel.
Peter vertrok daarop in januari
1698 naar Engeland waar hij
zijn praktische ervaring op de
werf wilde aanvullen met de
theoretische kennis die de En-
gelse scheepsbouwers beheer-
sten.
Weer terug in Holland bleek
dat Oostenrijk, Engeland en de
Republiek inmiddels vredesbe-
sprekingen waren begonnen
met Turkije. Met de Russische
belangen werd geen rekening
gehouden. Zo leed Peters diplo-
matieke opdracht tenslotte
schipbreuk. Niet alleen het plan
voor een anti-Turkse coalitie
mislukte, bovendien vielen de
vroegere bondgenootschappen
van Rusland uiteen.
Voor het overige was het Grote
Gezantschap een schitterend
succes geworden. Nu men niet
op hulp van de Europese mo-
gendheden hoefde te rekenen,
werden alle krachten en midde-
len van het Gezantschap aan-
gewend voor de aankoop van
wapens en de werving van vak
lieden in Russische dienst. Met
een enorme hoeveelheid mate-
riaal en met 126 Nederlanders
en 75 Engelsen vertrok het Ge
zantschap oostwaarts. Peter
had in Europa ook veel kennis
vergaard. Zo had hij zich in En
geland verdiept in de nieuwste
ontwikkelinqen in de astrono-
mie, geografie, technologie en
theologie.
Vlak voor zijn vertrek naar Ve-
netie, Peter was toen al ruim
een jaar op reis, ontving hij be-
richt uit Moskou dat de conser-
vatieve Strelitsen in opstand
waren gekomen. Drie dagen la
ter vertrok Peter. Op 25 augus
tus 1698 keerde Peter in Mos
kou terug. Het Grote Gezant
schap was ten einde.
Deze publicatie kwam tot
stand met medewerking
van:
Redactie
Erik Beenker, Gideon Wille,
Mienke Simon Thomas, Su
zanne Merema, Danielle
Kool, Laurens Hartman,
Monique van der Voort,
Anke Groenenboom
Vormgeving
Joop Been, Dingenus van
de Vrie
Technische vervaardiging
Dagbladunie, afdeling Li-
tho
