De Wapenkamer: complex van
werkplaatsen en schatkamers
Tics, krampen en
stuiptrekkingen
Russische leiders verliezen
symbool van zelfrespect
Tekens van macht in het Kremlin
De verlegen tsaar
Maak een tsarenkroon
of schrijf een recensie
Alleen het mooiste en meest exclusieve was goed genoeg
Peter en de
huilende
madonna
Lezingen en muziekavond
1v.ES c
De tentoongestelde
'Schatten van de Tsaar' in
Museum Boymans-van
Beuningen zijn afkom-
stig uit de Wapenkamer
van het Kremlin, een vjin
de oudste en rijkste mu-
sea ter wereld.
Moskou, 5 September
1698; de tsaar was na an-
derhalf jaar op reis te zijn
geweest weer terug in de
stad. Grootgrondbezit-
ters, ambtenaren en
vrienden liepen uit om
Peter de Grote te verwel-
komen. Nadat hij hen
'had begroet, haalde de
tsaar ineens een lang
scherp scheermes tevoor-
schijn en begon eigen-
handig hun baarden af te
scheren.
Moskou, 1665. Sneeuw-
witte paarden stuiven
door de nauwe straatjes
van de hoofdstad, hun
zilveren sierkettingen
rinkelen. Hun berijders,
de bebaarde strelitsen
(gardisten van de tsaar),
schreeuwen en tieren.
Boeren en burgers ma-
ken haastig de weg vrij.
Een en ander kwam voort uit
de positie die de tsaar preten-
deerde te bezitten. De tsaar
zag zichzelf als de erfgenaam
van de Romeins-Byzantijnse
keizer. Net als bij die keizer
was het land met zijn onder-
danen zijn persoonlijke bezit:
de tsaar was Rusland. Bovendien
was hij door God aangesteld en al
leen aan Hem verantwoording
schuldig. Deze aanspraken moes-
ten natuurlijk wel ondersteund
worden. Om het in hedendaagse
termen te zeggen: de tsaar moest
een stukje PR bedrijven. Daarom
ontwikkelde het hof in de loop der
eeuwen ingewikkelde ceremonies
en rituelen. Hierdoor werd een bij
na onoverbrugbare afstand gescha-
pen tussen de tsaar en de gewone
stervelingen; het versterkte het
mysterie rondom de tsaar en deed
hem boven de gewone stervelin
gen uitstijgen. De daarbij gebruik-
te kronen, kleren en juwelen wa
ren, oneerbiedig gezegd, niets an-
ders dan rekwisieten. Uit de aard
der zaak moesten deze rekwisieten
wel gemaakt zijn .van goud en zil-
jMs IiOlhl HKh loftoFlVI r£>
Ovum tiliipi04bi(iilKb
V fcoPoThl CllpHIZb HE
iVrXpicno/hHiby
SoPoAWTpMYb
Rondlopen op de ten
toonstelling met op je
hoofd een kroon, die
misschien wel mooier is
dan die van tsaar Peter
de Grote zelf. Of je de-
buut maken als journa
list en zelf een recensie
schrijven over de ten
toonstelling 'Schatten
van de Tsaar' voor het
Rotterdams Dagblad.
In Museum Boymans-
van Beuningen kan dat
de komende maanden
allemaal.
Schatten van de Tsaar
Tsaar Ivan III (1462-1505) liet
ter vervanging van de oude
houten gebouwen tussen de
nieuwe kathedralen van het
Kremlin een Schathof
bouwen. In dit gebouw wer-
den de machtssymbolen en
persoonlijke kostbaarheden
van de tsaar en zijn familiele-
den ondergebracht. Het Scha
thof kende indertijd drie af-
delingen: De Grote Schatka-
mer met regalia die de Byzan-
tijnse keizer aan de 12e eeuw-
se grootvorst Vladimir Mono-
mach geschonken had, de
Wapenkamer waar wapens
voor de grootvorst werden
vervaardigd en het Magazijn
met gewaden, wapens en wa-
penrustingen van de groot
vorst en zijn lijfwacht. Later
kwamen daar nog de Goud-
en Zilverkamer, de Imperiale
Stallen en de Iconenkamer bij.
Alleen het mooiste en meest
exclusieve was goed genoeg
voor de Moskovische vorsten.
Aan het eind van de vijftiende
eeuw had het 'derde Rome'
niet alleen behoefte aan een
keizerlijk decor van paleizen
en kathedralen, maar ook aan
een hofceremonieel waarin
men met de symbolen van
macht de wereld kon impone-
ren.
In het Schathof werden niet
alleen kostbaarheden opge-
slagen. Er waren ook de werk
plaatsen van onder andere de
wapenmakers en de goud- en
zilversmeden. Daar werden
de rijk gedecoreerde produk-
ten gemaakt en voorbereidin-
gen getroffen voor onder-
meer de grootse ontvangsten
van (buitenlandse) gasten. De
etiquette in Moskou werd
steeds gecompliceerder, for-
meler en strenger. Het belang
van de Wapenkamer steeg.
Onder Vasili III (1506-1533)
werd het hoofd van de Wa-
De tsaar was een oprecht
maar tevens nieuwsgierig
gelovige. In 1720 beweerde
men dat een icoon van Ma
ria in een kerk te St. Peters
burg in huilen was uitge-
barsten omdat ze in zo'n
troosteloos deel van de we
reld leefde.
De tsaar bezocht de kerk en
hij beval de icoon van Ma
ria naar zijn paleis te bren-
gen waar hij het stuk nader
onderzocht. Al gauw ont-
dekte hij op de icoon piep-
kleine gaatjes bij de ge-
schilderde ooghoeken van
Maria. En achter het doek
dat de achterzijde van de
icoon bedekte, vond hij
een holte waarin restjes ge-
stolde olie zaten.
Als er tijdens de dienst
kaarsen voor de icoon wer
den gebrand, zorgde de
hitte ervoor dat de olie
smolt en het leek alsof Ma
ria weende.
Peter was verrukt over de
vernuftige constructie,
maar liet tegelijkertijd de
maker zwaar kastijden we-
gens het bevorderen van
bijgeloof dat Peters nieuwe
stad had bedreigd.
penkamer, de rustmeester,
zelfs de belangrijkste functio-
naris van het rijk. Sinds die tijd
wordt het hele complex van
werkplaatsen en schatkamers
als 'Wapenkamer' aangeduid.
De belangstelling van de vorst
reikte veel verder dan oorlog-
voering alleen. Als de plaats-
vervanger van God op aarde
en beschermer van het ortho-
doxe geloof moest hij zijn on-
men en religieuze vaandels en
het decoreren van kruisen en
medaillons.
Vanaf de 16de eeuw duiken
er in het Westen ooggetui-
genverslagen op over een
schat van onvoorstelbare rijk-
dom en schoonheid opgesla-
gen in de Wapenkamer van
het Kremlin. Met name Ivan
de Verschrikkelijke (1547-
1584) had er een handje van
De Wapenkamer herbergt bijzondere stukken, zoals deze
haardversiering in de vorm van een Indiaan. Het maakt, samen
met een Indiaanse, deel uit van een haardstel.
derdanen opvoeden tot
vroomheid. Daartoe moest
Moskou na Constantinopel
(het 'Derde Rome') de leiding
van het religieuze, culturele
en artistieke leven in Rusland
op zich nemen. In een aparte
werkplaats - de Iconenkamer -
hielden kunstenaars zich be-
zig met ondermeer het ont-
werpen van fresco's, emble-
om zijn gasten en buitenland
se gezanten te imponeren
met zijn rijkdom. Toen de
tsaar moest vluchten uit het
Kremlin voor de vanuit de
Krim oprukkende Tataren, en
hij zijn kostbaarheden in vei-
ligheid wilde stellen, waren
daar twee colonnes van elk
450 sleden voor nodig.
Later, ver in de zeventiende
eeuw onder leiding van rust
meester Chitrovo, toen de wa
penkamer haar rijkste bloei
bereikte, veranderde de werk-
zaamheden in de Iconenka
mer. De schilders maakten
niet meer alleen Bijbelse figu-
ren en miniaturen, maar gin-
gen over tot het vervaardigen
van tot dan toe voor hen on-
gebruikelijke produkten zoals
landkaarten, meubels, fres
co's, goudsmeedwerk en tex-
tiel. De Wapenkamer ontwik-
kelde zich tot een soort Aca-
demie van de Kunsten. Door-
dat men een groot aantal vak-
lieden uit het Nabije Oosten
en Europa aantrok, konden
Oost en West elkaar bevruch-
ten en bruiste de Wapenka
mer van vitaliteit.
In het begin van de 18de
eeuw kwam aan deze bloei-
periode abrupt een einde. Pe
ter de Grote haalde in 1711 de
beste ambachtslieden, archi-
tecten en kunstenaars naar
zijn nieuwe residentie Sint-Pe-
tersburg. Bijna twee eeuwen
later achtte V.K. Troetovski,
de toenmalige directeur van
de Moskouse Wapenkamer,
Peters maatregel fataal voor
de Russische Kunst. Hij
schreef: „De meest opmerke-
lijke artistieke instelling
die nooit en nergens haar ge-
lijke kende, werd vernietigd
met een pennestreek, met
een krabbel van vijf letters
(n.l. Peter, red.) Daarmee
stierf het hart van de nationa-
le Russische kunst. Het sleepte
de geest en sensitiviteit van de
Russische artistieke ziel in zijn
graf met zich mee."
Daardoor kwam de produktie
in de Moskouse werkplaatsen
bijna stil te liggen. Ook de be-
heerstaak van het magazijn
werd verwaarloosd. Zelfs een
eigen gebouw ontbrak. Door
het verhuizen van de ene
ruimte naar de andere en
vooral door de grote brand
van 1737 gingen heel wat
kostbaarheden verloren. In
het begin van de 19de eeuw
werd de Wapenkamer door
samenvoeging van verschil-
lende Kamers tot keizerlijk
hofmuseum gemaakt.
In 1851 werd de locatie ge-
bouwd waar de schatten nu
nog steeds worden bewaard
en tentoongesteld. Uit angst
voor brand werd er aanvanke-
lijk geen verwarming aange-
legd. Door vocht en tempera-
tuurverschillen werd flinke
schade toegebracht aan de
collectie. De Grote Revolutie
van Oktober 1917, toen de re-
gering na 200jaarweerterug-
keerde van Petersburg naar
Moskou, betekende vreemd
genoeg een ommekeer in de
waardering van de schatten;
het betrof immers de symbo
len van de door het nieuwe
regime verworpen klasse. De
schatten werden echter uitge-
roepen tot eigendom van de
republiek. Er kwam een groot
conserverings- en restauratie-
programma op gang. De col
lectie werd aangevuld met
verzamelingen van particulie-
ren, kerken en kloosters. Te-
genwoordig houdt een om-
vangrijke staf zich bezig met
de wetenschappelijke bestu-
dering, restauratie, conserve-
ring en expositie van deze
unieke schatten. Had de oude
directeur Troetovski, de criti-
cus van Peter de Grote een
eeuw vooruit kunnen zien,
dan was hij misschien getroost
geweest. Als museum is de
Wapenkamer springlevend.
Getuige de unieke tentoon-
stelling van de Schatten van
deTsaar.
Als hij ongeveer 22 jaar oud is, begint Peter de Grote'last te krijgen van een zorgwekkende en
dikwijls onaangename lichamelijke kwaal. Als hij geemotioneerdwas of onder druk van de om-
standigheden gespannen raakte, begon zijn gezicht onwillekeurig krampachtig te trekken. In de
ergste gevallen kwam het ook tot heftige, onbeheerste bewegingen van de linkerarm en kwam
er pas een einde aan de stuiptrekkingen wanneer de tsaar zijn bewustzijn had verloren. Naar alle
waarschijnlijkheid leed hij aan plaatselijke epileptische attaques. Zolang de trillingen niet meer
dan een tic waren, probeerden de tsaar en zijn gezelschap te doen alsof er niets aan de hand was.
Wanneer de stuipen sterker werden, haalden zijn vrienden of adjudanten snel iemand wiens aan-
wezigheid een ontspannende werking had; zijn tweede vrouw Catharina of een andere jonge
vrouw. Peter de Grote ging dan met zijn trillende hoofd op de schoot van de vrouw liggen en zij
streelde zijn voorhoofa en slapen terwijl ze hem zachtjes geruststellende toesprak. De tsaar viel
tenslotte in siaap en doordat nij het bewustzijn verloor, werden de electrische storingen in zijn
hersenen opgeheven.
i -"V'i
Hij begon met Sjein, de opper-
bevelhebber van het leger, die
te verbluft was om zich te ver-
weren. Alle baarden sneuvel-
den, slechts drie mannen ble-
ven gespaard: de patriarch, uit
eerbied voor zijn ambt, vorst
tijd en Tichon Stre-
Deze schaal met deksel werd
in opdracht van Peter de
Grote vervaardigd voor zijn
zoon tsarevitsj Aleksej.
In de verte klinkt hoornge-
schal en tromgeroffel. Westers
geklede lakeien, soldaten en
officieren verschijnen, daar-
achter een statierijtuig en de
stoet sluit met een aantal wa-
gens vol geschenken. Het gaat
richting het Kremlin: een am-
bassadeur uit een ver westers
land dat Holland wordt ge-
noemd, maakt zijn opwach-
ting bij de hoog verheven
tsaar. Op het plein voor het
Kremlin staat een erewacht
van duizend strelitsen strak in
het gelid. De dubbelkoppige
adelaar, het wapen van de
tsaar, is met gouddraad op
hun kaftans gestikt en schit-
tert in de zon. De ambassa-
deur stapt uit, twee pristaven
(edellieden) komen hem tege-
moet en begeleiden hem naar
het Gezantenhof. Daar moet
de ambassadeur nog enige da-
gen wachten voor hij de tsaar
werkelijk te zien krijgt. Onder-
Op donderdagavonden in de aula van het museum. Aanvang
20.00 uur. Toegang gratis op vertoon van een entreekaart
voor de tentoonstelling.
14 december: Tsaar en Getto. De jonge Peter en het Westen
door Piet de Buck
21 december: Peter de Grote en zijn Amsterdamse vrienden.
Wetenschappelijke en culturele betrekkingen door Jozien
Driessen-Van het Reve
28 december: Contradictions of the Petrine Epoch. The art of
the period door Irina Soboleva (deze lezing wordt in het En-
gels gehouden)
4 januari: Russische liederen en aria's. Ani Imastounian - so-
praan; Jeroen Snijder - piano
11 januari: Staat en recht tijdens Peter de Grote. Door Prof.
Mr. F.J.M. Feldbrugge
18 januari: Russisch orthodoxe eredienst (met beeld en ge-
luid). Door Dr. W.P. van den Bercken
25 januari: De dichters van de Tsaar. Door Drs. Annie Meinte-
ma
1 februari: Russen in het Westen. Door Prof. E. Waegemans
(Maximaal aantal plaatsen 250, reserveren niet mogelijk).
Voor inlichtingen: 010-441.95.39
De gardisten van de tsaar
waren gekleed in prachtige
kaftans.
tussen keuren de pristaven de
geschenken.
Dan is de dag gekomen. Van
uit het Gezantenhof schrijdt
het gevolg van de ambassa
deur naar de audientiezaal,
hoog boven zijn hoofd draagt
een secretaris de in zijde ge-
wikkelde geloofsbrieven.
Weer zijn daar de strelitsen en
klinkt hoorngeschal. Bij de ia-
gang van het paleis moeten
de gezanten hun wapens af-
geven. De voorzalen zijn druk
bezet met nieuwsgierige ho-
velingen in brokaten kaftans
en met mutsen van vossebont
op het hoofd.
Eindelijk komen de gezanten
in de grote zaal. De belang
rijkste hovelingen kijken
muisstil toe. De tsaar zit aan
het einde op een podium,
naast hem staan fiere wach-
ters gewapend met prachtig
bewerkte bijlen, boven zijn
hoofd hangt een icoon van
Maria. De tsaar zit onbeweeg-
lijk, op zijn hoofd prijkt de
diamanten kroon, op zijn
borst het gouden kruis, links
van hem op een zilveren pira-
mide staat de gouden rijksap-
pel, rechts van hem een gou
den lampetkan, zodat de.
tsaar meteen zijn handen kan
wassen nadat deze door de
ambassadeur zijn gekust.
De ambassadeur wacht op
eerbiedige afstand. Dan krijgt
hij een teken. Hij loopt naar
voren, groet de tsaar bij zijn
vele namen en titels - elke
keer maakt hij daarbij een die-
pe buiging - en biedt zijn ge
loofsbrieven aan. De tsaar
raakt het papier even met de
hand aan en laat het door een
bediendeterugbrengen. Hier-
na volgt het hoogtepunt van
de audientie: de tsaar steekt
minzaam zijn hand naar vo
ren en voorzichtig drukt de
ambassadeur zijn lippen te-
gen de keizerlijke hand. Als
de ambassadeur terugloopt
naar zijn plek gebeurt dat op-
nieuw buigend met het ge
zicht naar de tsaar. Het laatste
onderdeel kan beginnen: het
tonen van de geschenken. Als
alles afgelopen is, heeft de
tsaar geen woord gezegd
(zijn kanseliers voeren steeds
het woord) en nauwelijks be-
wogen.
Wie een verslag leest van het
hofleven in Rusland in de ze
ventiende eeuw, verbaast zich
over de nauwgezette ceremo
nies en rituelen die vrijwel da-
gelijks, bij allerlei gelegenhe-
den plaatsvonden. Ze doen
denken aan absurde toneel-
stukken en de zin ervan ont-
gaat de hedendaagse lezer
volkomen. De 'toneelstukken'
waren echter een hoogst se-
rieuze bezigheid en waren
door hoffunctonarissen zeer
preciesopgeschreven.
*51 MM
Tijdens audienties droeg Peter het gouden borstkruis.
ver en bezet zijn met juwelen.
Toentertijd moest het publiek
overdonderd worden door de
pracht en praal. Het werkte en
werkt perfect. Ook heden ten dage
tonen de objecten de bezoeker van
de tentoonstelling de macht en de
verhevenheid van de tsaar.
Peter kon wreed en meedogenloos zijn, verlegen was hij ook.
Tijdens zijn reis door Europa werd hij uitgenodigd door twee
Duitse vorstinnen. Toen Peter zag hoe groot het gevolg van de
dames was, wilde hij eerst niet komen. Pas nadat beloofd was
dat slechts de twee vorstinnen en hun naaste familie aanwezig
zouden zijn bij de audientie, stemde Peter toe. Echter zodra hij
de zaal binnenkwam, kon hij geen woord meer uitbrengen. Hij
verstopte zijn gezicht in zijn handen en mompelde: „lk weet
niet wat ik moet zeggen." Zijn onwetendheid met het westerse
protocol maakte hem nog verlegener. Gelukkig begrepen de
vorstinnen wat er aan de hand was en ze begeleidden hem naar
de eettafel. Al met al werd het nog reuze gezellig en durfde hij
zelfs te dansen. Waarbij hem opviel dat „die Duitse vrouwen
verduiveld harde botten" hadden; de tsaar bleek niet bekend
met de uitvinding van het door baleinen gevormde korset.
ItWIWH '.|H »1 U jus
MichaVI Tsjerkasski_yvegens_zijn
hoge leeftiid
snev uit eerbied voor zijn rol als
beschermer van de tsarina.
Voor de meeste orthodoxe Rus
sen was de baard het symbool
van hun geloof en zelfrespect.
Het was een door God geschon
ken sieraad, gedragen door
profeten, apostelen en door Je-
zus zelf. Peter, die zelf geen
baard droeg, beschouwde deze
als onnodig, onbeschaafd en
belachelijk.
Al snel werd het verbod op
baarden serieus op grote schaal
ingevoerd. Alle Russen, behalve
de geestelijken en boeren, kre-
gen per decreet bevel zich te
scheren. Uiteindeliik mochten
de mensen die beslist hun
baard wilden houden dat doen
tegen betaling van een jaar-
lijkse belasting. Er werd dan
Peter beschouwde baarden als onnodig, onbeschaafd en
belachelijk. Alleen boeren mochten nog een baard dragen.
een bronzen penning met de
afbeelding van een baard en de
woorden 'Belasting betaald' af-
gegeven, zodat icon worden
aangetoond dat het om een
'wettige' baard ging.
Ook de kleding bleef niet ge
spaard. Peter had een hekel aan
de Russische dracht, omdat ze
onpraktisch was. Tijdens een
groot feest, ter gelegenheid
van de inwijding van een nieuw
paleis knipte de tsaar de wijde
mouwen van de aanwezige
gasten af. „Kijk", zei hij, „die
dingen zitten u in de weg."
Een jaar later, in januari 1700,
werd onder begeleidend trom
geroffel op de pleinen en stra-
ten afgekondigd dat ambtena
ren, grondbezitters en andere
adellijke figuren zowel in Mos
kou als op het land zich moes
ten voorzien van kaftans in
Hongaarse of Duiste stijl en hun
lange gewaden moesten opge-
ven. Overal werden voorbeel-
den van de goedgekeurde
nieuwe kleding opgehangen,
zodat de mensen deze konden
bekijken en namaken. Behalve
boeren werd iedereen die in
traditionele dracht aan de
stadspoort verscheen pas door-
gelaten na het betalen van een
boete. Later gaf de tsaar de
wachters bij de stadspoorten de
opdracht alle bezoekers die in
lange traditionele mantels arri-
veerden te laten knielen en dan
de jassen af te knippen op het
punt waar het gewaad de
grond raakte.
In zekere zin was deze eerste en
meest opvallende hervorming
van Peter de Grote na zijn te-
rugkeer uit het Westen ken-
merkend voor wat volgde. In
zijn ongeduld om westerse ge-
bruiken in de Russische maat-
schappij in te voeren, gooide hij
ook Russische gebruiken die
goede bestaansgronden had
den, overboord. De ouderwetse
Russische kledij was beslist
lomp en lastig bij het lopen,
maar in de strenge kou van de
Russische winter hadden de vrij-
ere ledematen ook eerder van
de vorst te lijden. Bij twintig of
dertig graden onder nul kon de
oude Rus in zijn warme laarzen
en zijn overjas die van boven
zijn oren tot de op grond reik
te, met zijn ruige baard die zijn
mond en wanqen beschermde,
tevreden neerkijken op die ar-
me, modieus geklede stakker,
wiens gezicht blauw zag van de
kou en wiens knieen, die onder
zijn afgeknipte jas uitstaken,
tegen elkaar klapperden in een
vruchteloze poging om warm
te blijven.
Voor kinderen van 6 tot 12
jaar worden op woensdagen
van 15.00 tot 16.30 uur en
zaterdagen van 11.00 tot
12.30 uur gratis activiteiten
georganiseerd. De kinderen
hebben wel een toegangs-
bewijs tot de tentoonstelling
nodig. Tijdens deze bijeen-
komsten onder leiding van
PABO-studenten maken kin
deren zelf 'kronen', wordt
een tsarenverhaal verteld en
bezoeken de kinderen met
kroon de expositie.
In de kerstvakantie worden
deze activiteiten eveneens
gehouden (van 15.00 tot
16.30 uur) op 26, 27 en 30
december, en van 2 tot en
met 6 januari. Reserveren
kan via telefoonnummer
010-441.94.75. Voor meer in-
formatie: afdeling Publieks-
begeleiding, telefoonnum-
mer010-441.94.77/73.
In samenwerking met het
Rotterdams Dagblad heeft
Museum Boymans-van Beu
ningen tevens een project
ontwikkeld voor schoolklas-
sen met leerlingen van 14tot
en met 18 iaar. Het Rotter
dams Dagblad daagt leerlin
gen uit om een kritische re
censie over de expositie te
schrijven. De beste teksten
worden in januari en februa
ri 1996 in het Rotterdams
Dagblad geplaatst. Verder
maakt een van de deelne-
mende klassen kans op een
bezoek aan de drukkerij van
de Dagbladunie en het Rot
terdams Dagblad.
Ter voorbereiding van het
museumbezoek krijgt iedere
leerling een persmap met
ondermeer een perskaart,
informatie over Peter de
Grote en een 'gebruiksaan-
wijzing' voor het schrijven
van een recensie. De docent
krijgt een lesbrief met aan-
wijzingen voor de uitvoering
van het project.
Tijdens de voorstelling is er
een speciaal toegangstarief
van vijf gulden voor school-
groepen. Voor de persmap-
pen wordt een gulden per
map gevraagd. Persmappen
en de lesbrief kunnen wor
den besteld bij de afdeling
Publieksbegeleiding van het
museum, tel. 441.94.73/77.
Voor groepen is telefonische
aanmelding noodzakelijk.
