BAKEMA
NAGELE
EN
SCHIEDAM
MJJÉÉ
Hans van der Sloot
«slis
Musis 34
Binnenkort is Schiedam een kerk
gebouw armer en een verlaten
bijna-monument rijker. Wanneer
de verwarming het uithoudt en
de winter niet al te streng is, ver
huizen de weinige nog resterende
gebruikers van de Opstandingskerk aan
de Troelstralaan volgend jaar naar de
Grote Kerk. Misschien valt dit tijdstip
vroeger uit, afhankelijk van de omstan
digheden. De laatste jaren kampt de
Opstandingskerk met een sterk terugge
lopen publiek. De bevolkingssamenstel
ling in de directe omgeving van de kerk
plus de hoge kosten van onderhoud en
noodzakelijke aanpassingen rechtvaardi
gen bovendien niet langer het instand
houden van de Opstandingskerk.
Slechts de aan hun kerk meest ver-
knochten zullen een traan laten bij dit
verlies. De gebreken zijn, met name
vanuit lithurgisch opzicht, talrijk en
werden al bij het opleveren van het
gebouw genoemd. Maar wat verwacht
ten de opdrachtgevers in 1957 ook
anders van Jaap Bakema die als architect
bekend stond om zijn vrijzinnige en
revolutionaire ideeën.
Of..., is hij juist vanwege zijn filosofie
aangezocht om hier bij wijze van hoog
tepunt van het Nieuwe Bouwen in
Schiedam een kerk neer te zetten die
kon gelden als bekroning van de wijk
Nieuwland?
Want daarover waren voor- en tegen
standers het meteen al eens, zoals domi
nee Overbosch het in zijn radiotoe
spraak op 23 maart 1958 onder woor
den bracht met te spreken over 'de
knappe en gunstige stedebouwkundige
ligging in een hoeksituatie van hoofd
en zijwegen, benevens vrij aanzienlijke
niveauverschillen in het terrein, die
dankbaar zijn uitgebuit om aandacht
voor het bouwwerk te vragen zonder
het opdringerig te maken'.
Op het moment dat het
Architectenbureau Van den Broek en
Bakema de opdracht voor de
Opstandingskerk ontvingen, was Jaap
Bakema nauw betrokken bij de realise
ring van een ander revolutionair project;
de bouw van het dorp Nagele in de
Noordoostpolder.
Daarin werkte hij onder andere samen
met de Stichting Goed Wonen die ook
was ingeschakeld bij de opbouw van
Nieuwland en E.F. Groosman, die even
eens tekende voor de volkswoningbouw
in de nieuwe Schiedamse wijk. Met
Goed Wonen onderhield Bakema al lan
ger goede betrekkingen. Deze lagen
vooral binnen de Rotterdamse
Venstergroep, een kunstenaarsgemeen
schap waarin de in (en voor) Schiedam
werkzame mr. F(erdinand) Bordewijk
een prominente rol vervulde. Vanuit
deze groep had Bakema in het midden
van de jaren vijftig het theater Het
Venster vormgegeven. Dit theater
beschouwde hij als zijn manifest, zoals
hij vertelt in het boek 'de Venstergroep'
van mr. J. Huijts. 'Mij interesseerde de
architectuur eigenlijk meer dan het
gezicht op een sociaal kader...., als je
verandering wilde, zou je dat via de
architectuur moeten doen. Ik zag iets
voor me... namelijk een architectuur
waardoor je metterdaad, dus door je
beroep, kon bewijzen datje geloofde in
een meer open samenleving'.
Met deze gedachte bepaalde Bakema
meer mag worden gemetseld, geen
betonrot gerepareerd zonder voorkennis
van Monumentenzorg, maakt Schiedam
zich op om dezelfde herinneringen op
te ruimen. Die tegenstelling zal zich
misschien weerspiegelen in de beide
kerken van Bakema. Schiedam heeft nog
geen plannen met de Opstandingskerk.
Sloop is met onwaarschijnlijk. Nagele
daarentegen zal de Gereformeerde kerk
een functie geven als permanent exposi
tiecentrum.
Nu kent Nagele meer beroemde na
oorlogse bouwers dan Nieuwland. De
gestencilde monumentenlijst van dit
eenvoudige dorp omvat tientallen
namen. Goed voor een urenlange wan-
zich niet alleen tot Het Venster. Ook
zijn ontwerpen van de Opstandingskerk
in Schiedam (1957) en de
Gereformeerde kerk in Nagele ontwierp
hij vanuit deze optiek. Over zijn kerk in
Schiedam schreef hij in 1958:'Voor de
ruimte-werking is uitgegaan van de
gedachte dat men zich in een besloten
ruimte bevindt, waarin toch in sterke
mate de betrekking met de oneindige
buiten-ruimte beleefd kan worden'.
Nu blijft de vraag wat Nagele, het in de
jaren vijftig tussen Urk en Schokland
gebouwde dorp en het eeuwenoude
Schiedam meer met elkaar gemeen heb
ben dan twee kerken. Op het eerste oog
weinig. Totdat de namen op de proppen
komen van de architecten en stede
bouwkundigen die Nagele hebben
gebouwd. Niet weinige blijken ook een
significant aandeel te hebben gehad in
de na-oorlogse stadsontwikkeling van
Schiedam. Maar, waar Nagele is voorge
dragen als Europees monument van na
oorlogse bouwkunst, waarin geen steen
fi
deling langs opmerkelijke bouwwerken
en stedebouwkundige vondsten.
De opdracht tot het bouwen van Nagele
werd in 1948 door het bestuur van de
Noordoostpolder in z'n geheel gegeven
aan de Amsterdamse
Architectenvereniging'de 8'. Nagele
werd daarmee een collectief ontwerp
van een aantal van de meest prominente
architecten en stedebouwkundigen in
Nederland. Onder andere C. van
Eesteren, A. Bodon, M. Kamerling, M.
Stam, B. Merkelbach en G. Rietveld,
waren erbij betrokken.
Later werd de groep nog aangevuld met
de inbreng uit de Rotterdamse groep
'Opbouw'. Deze werd met name verte
genwoordigd door Jaap Bakema, wiens
gedachten van grote invloed waren op
de stedebouwkundige (en culturele)
ontwikkeling van Rotterdam en
Groosman die zich specialist mocht
noemen op het gebied van. de naoorlog
se sociale woningbouw. Ook was er
ruimte voor inschakeling van vooruit
strevende individuele architecten voor
