UNIVERSALIS
Arne Henderickx
fen van de assistentes verleent me onderdak. Haar vaders huis
staat tijdelijk leeg en zonder poespas wordt ik geïnstalleerd in
een prachtige villa in het noorden van de stad. Ik kan mijn
ogen niet geloven. De werkdag begint vroeg, half zeven. Om
de enorme verkeerschaos te omzeilen is het belangrijk rond
kwart over zeven te vertrekken. Toch sta je dan ook meestal nog in de
file. De zesbaans snelwegen die door de stad lopen zijn volledig ver
stopt. In de maand augustus is een maatregel ingevoerd die iedereen
verplicht een dag van de week de auto thuis te laten, het helpt een
beetje. De stad is een ongelofelijk betonnen oerwoud; honderden
Bijlmers aaneen. Aan elke horizon staan grijze torens en eenmaal
daar beland, is deze alleen vervangen door nog meer wolkenkrabbers
verderop.
Pieter Tjabbes woont met zijn onlangs met een tweede zoon uitgebrei
de gezin buiten de stad in een condominium, een door muren omring
de woongemeenschap die onderhouden wordt door de beivoners zelf.
Pieter zegt dat hier de spanningen
van de dag een beetje van hem af
vallen. Nadat ik zelf twee en een
halve maand ononderbroken in de
stad heb gewoond en Pieter en
Candida nog een laatste keer bezoek
kan ik me dat gevoel voorstellen.
Het gebouw waarin de binennale
plaats vindt is ontworpen door Oscar
Niemeyer, de architect die voor een
groot deel verantwoordelijk wordt
gehouden voor het falen van de
hoofdstad Brasilia die hij eind jaren
vijftig ontwierp. In de vorm van het
biennalegebouw heeft hij echter een
van zijn mooiste scheppingen neerge
zet. De anders zo strenge lijnen van
de modernistische architectuur wor
den hier speels onderbroken door
ronde en slingerende details en een
open ruimte die doorkijk geeft op alle verdiepingen. Zo'n 35.000
vierkante meter tentoonstellingsoppervlak maken het mogelijk alle
deelnemende kunstenaars onder te brengen. Twee maanden voor de
opening wordt er al druk aan de opbouw geiverkt. Veel installaties ver
eisen een bijzondere architectuur en het passen en meten is geen een
voudige klus voor de vier architecten. Tot in de laatste week voor de
opening worden er door kunstenaars nog veranderde vloerplannen
doorgegeven.
De assistent van Sol Lewitt, Antony Sansotta is reeds gearriveerd.
Onder zijn leiding zal in de komende maand een enorme wandschil
dering van deze Amerikaanse minimalist worden voltooid. Af en toe
wandel ik even langs om de vorderingen te bekijken. Maar veel tijd is
er niet, de werkzaamheden in het kantoor nemen met de dag toe. De
dagen beginnen te tellen. Mijn werk bestaat grotendeels uit het oplos
sen van de meest uiteenlopende problemen. Eén kunstenaar heeft een
ton suiker nodig, een ander 60 meter PVC pijp, vluchten zijn volge
boekt of een werk dreigt niet op tijd te arriveren. De laatste maand
werkt bijna iedereen zonder een vrije dag De spanningen lopen soms
hoog op en ik bedenk me dat dit in Nederland waarschijnlijk onmo
gelijk zou zijn. Gelukkig zitten we in Brazilië.
Drie weken voor de opening komen de eerste kunstenaars. Het kan
toor dat de eerste weken nog een vrij overzichtelijke werkplek was,
begint in snel tempo te veranderen in een crisiscentrum. Jezelf ver
staanbaar maken aan de telefoon is haast onmogelijk. Na aankomst
van de kunstenaars verandert de rol van de assistentes. De taken wor
den nu grotendeels overgenomen door de monteurs in de zalen. Elke
verdieping heeft een team van assistenten klaarstaan om te zorgen dat
de werken..zo goed en snel mogelijk worden opgesteld. Veel van deze
mensen zijn zelf kunstenaar of studeren aan de academie voor beel
dende kunst en verdienen op deze manier wat extra bij.
Nederland wordt gerepresenteerd door de jonge beeldhouwer Tom
Claassen. Claassen maakt al enige jaren furore met zijn beelden van
onorthodoxe materialen. Zo liet hij tijdens een tentoonstelling in Den
Haag een beeld van zand zien en kocht het Kröller Miiller Museum
een beeld van latex aan. In Sao Paulo zal hij een beeld van piep
schuim laten zien. Als Tom Claassen arriveert, liggen de ruwe blokken
nog maagdelijk op hem te wachten. Hij zal het beeld ter plekke
maken.
Paul Donker Duyvis is voor de derde keer als de Nederlandse conser
vator bij de Sao Paulo biënnale betrokken. En het mag nog een won
der genoemd worden dat Nederland bij deze 23e biennale weer verte
genwoordigd is. Elk land is namelijk verantivoordelijk voor de kosten
van de eigen inzending. Waar landen als Engeland en Duitsland met
enorme budgetten voor de dag kwa
men was Nederland van een finan
ciële bijdrage uit Nederland versto
ten gebleven. Via een sponsoring
van de Rabobank in Brazilië en
een bijdrage van het Nederlands
consulaat in Sao Paulo kon Pieter
Tjabbes er toch nog voor zorgen dat
er een Nederlandse kunstenaar
deelnam.
Ondertussen zijn tientallen kunste
naars en conservatoren vergezeld
van nog eens een paar honderd
technici en assistenten druk bezig
de laatste puntjes op de 'i' te zet
ten. De artiest uit Singapore,
Matthew Ngui, maakt een boeiende
installatie. Toeschouwers worden uit
genodigd via een PVC buizen con
structie met de artiest te communice
ren. In het gesprek worden zij uitgenodigd om een Chinees noedelge
recht te eten dat de artiest tijdens een performance kookt. Carl
Emmanuel Wolff uit Duitsland nodigt in een 'reisbureau' de toeschou
wers uit een van de zeven locaties in de stad te bezoeken waar beel
den en installaties van hem te zien zijn.
Maar niet overal gaan de dingen van een leien dakje. De kunstenaar
Anish Kapoor eist op het laatste moment dat er een muur wordt aan
gebracht tussen zijn beelden en een installatie van de Deense kunste
naar Christian Lemmerz. Laatstgenoemde wil daar echter niets van
weten. De spanning is te snijden. President van de biennale, Edetnar
Cid Ferreira, kiest de zijde van Kapoor, vice-president Jens Olesen,
een Deen, die van Lemmerz. Laat er over machtsverhoudingen in
Brazilië geen misverstand bestaan, de muur wordt geplaatst.
De avond voor de opening wordt er alarm geslagen. Een schip met
aan boord het beeld 'Submarine' van Panamarenko in de haven van
Santos heeft nog vier wachtende schepen voor zich. Rond een uur
s'nachts is er nog geen beweging in het schip gekomen. Pieter Tjabbes
besluit geen risico meer te nemen en belt de minister i'an transport uit
zijn bed. Het schip krijgt voorrang en het beeld wordt meteen op een
speciaal transport geplaatst. Om vier uur is weer een telefoontje naar
de minister nodig. Het transport is aangehouden en mag niet verder.
De opening loopt uit in een enorm feest. Als ik Pieter Tjabbes later op
de avond nog even spreek staat achter hem de 'Submarine' van
Panamarenko tevreden op zijn voetstuk. De plaats had niet toepasse
lijker gekund, al weet maar een enkele van de genodigden met welke
inspanning dit beeld door Tjabbes persoonlijk is binnen gehaald.
Arne Henderickx werkte gedurende tweëenhalve
maand mee binnen de organisatie van de bienna
le van Sao Paolo 1996, de tentoonstelling van
mondiale betekenis waarvoor waarvoor Pieter
Tjabbes het Stedelijk Museum van Schiedam ver
liet. Het concept ervan is gebaseerd is op de bien
nale van Venetië. Daarnaast werd een project tot
stand gebracht onder de naam Universalis.
Hiervoor waren zes vooraanstaande conservato
ren gevraagd om zes kunstenaars van hun keuze
uit te nodigen. Dit leidde ertoe dat kunstenaars
als Kabakov, Panamarenko en Dimitrijevic ten
toonstellingen maakten die de moeite waard zijn.
Musis 8
