Waarom Aleide? Een verantwoording vooi
Jeroen Rodenburg
Waarom AleideOf beter: waarom is een
nieuwe, uitgebreide studie naar Aleide van
Henegouwen wenselijk? In de historische
literatuur komt ze nooit uitgebreid aan bod.
Dit is spijtig, zoals wij kunnen opmaken uit de
woorden van Frits van Oostrom, 'want Aleide
was een tante van formaat. Het moet
waarschijnlijk mede uit onze nogal masculiene
kijk op de geschiedenis worden verklaard dat
aan deze indrukwekkende vrouw nog nooit een
afzonderlijke studie werd gewijd. Aan Aleides
levensverhaal kan het niet liggen; dat is er
veelbewogen genoeg voor'. En veel bewogen
was het zeker! Aleide was zes jaar lang als
ruwaardes de hoogste gezagdraagster in
Holland en Zeeland en voerde gedurende de
kinderjaren van haar zoons de strijd tegen het
Vlaamse gravenhuis Dam pier re aan. Helaas is
'veelbewogenheid' op zichzelf nog geen goede
reden om een diepgaande studie te
rechtvaardigen, zelfs niet na de opmerking van
een gerenommeerde medioneerlandicus als
Van Oostrom.
Allereerst dient de vraag te worden gesteld
waarom een onderzoek naar Aleide wenselijk
is. De oproep van Frits van Oostrom geeft een
eerste antwoord. Er moeten echter veel meer
vragen worden gesteld samenhangend met het
historische, historiografische én het
hedendaagse, maatschappelijke, belang van
een dergelijk onderzoek. Maar vragen zijn er
genoeg. De verschillende artikelen van Jeroen
Rodenberg in dit nummer bevatten alleen
maar vragen, die met elkaar duidelijk maken
dat Aleide, de zuster van Roomskoning en
graaf van Holland Willem II en schenkster van
een eerste stadsrecht aan Schiedam inderdaad
een tante van formaat moet zijn geweest.
En een middeleeuwse vrouw die veel diepere
sporen in de geschiedenis heeft achtergelaten
dan tot nu toe gemakshalve werd
aangenomen.
Musis 256
In de historische literatuur komt Aleide regelmatig aan bod.
Toch blijft zij in bijna alle gevallen een figuur in de marge.
Door de één wordt ze voorgesteld als een belangrijke politieke
pion in handen van haar broer, Roomskoning Willem II in diens
conflict met Margaretha van Vlaanderen. Door een ander wordt
een beeld geschetst van een weinig invloedrijk politiek figuur
tijdens de jeugdjaren van Floris V, de schakel tussen Holland,
Zeeland en Henegouwen. Altijd worden deze ontwikkelingen
beschreven met 'de heren' in de hoofdrol en Aleide als
medespeelster. Brononderzoek geeft echter een heel ander
beeld van deze persoon te midden van de politieke
ontwikkelingen in de lage landen van de dertiende eeuw.
In de bijrol die de historiografie Aleide toedicht wordt zij weinig
belangwekkend genoemd of afgedaan als een speelster in het
politieke veld die meer fouten op haar naam heeft gebracht dan
goeds heeft verricht. Dit beeld, door Hugenholtz in de jaren '70
reeds geschets en nagevolgd door onder andere de brenger van
Geschiedenis van Schiedam Van der Feijst, kan aangevuld en
bijgesteld worden op basis van nieuwe onderzoeksresultaten.
Diepgaand brononderzoek zal verder recht doen aan Aleide
zelf.
Maar, juist op zeer concrete terreinen, zoals de vroegste
stadsgeschiedenis van Schiedam en kerkelijke ontwikkelingen
binnen en buiten de stad, liggen nog zeer veel vragen open.
De antwoorden zullen, naar stellig mag worden aangenomen,
een nieuw licht werpen op de persoon, op de rol die een vrouw
in de Middeleeuwen kon spelen en op de stichting van
Schiedam. In een eerste verkenning tekenen zich grofweg reeds
vier gebieden af, waartussen Aleide de verbindende persoon
was: het politieke gebied, haar rol op religieus gebied, Aleide als
cultureel en literair geïnteresseerde vrouw en Aleide als
schenkster van stadsrechten aan Schiedam. Deze gebieden zijn
via Aleide nauw met elkaar verbonden en aangenomen mag
worden dat onderzoeksgegevens op deze vier velden elkaar
ondersteunen en kracht bijzetten.
Aleide maakte haar intrede op het Europese politieke veld toen
zij door haar broer, graaf van Holland en Roomskoning Willem
II werd uitgehuwelijkt aan Jan van Avesnes. Hiermee raakte ze
betrokken bij een politiek conflict dat de Noordelijke
Nederlanden nog jaren lang bezig hield: het conflict tussen
Holland en Zeeland en het machtige Vlaanderen. Graaf Willem
II van Holland haalde met het uithuwelijken van zijn zuster een
belangrijke bondgenoot binnen in zijn strijd tegen Vlaanderen,
namelijk het Henegouwse geslacht Avesnes. Ook dit was
verwikkeld in een conflict met de Vlaamse gravin Margaretha.
Op kerstavond 1257 stierf Jan van Avesnes, zijn echtgenote
achterlatend met zeven jonge kinderen én de onopgeloste
Vlaams-Henegouwse successiestrijd. Vlak hierna stierf ook
Aleide's broer, Floris, de voogd van haar neefje Floris V van
Holland. Het overlijden van Floris zal Aleide overigens wel goed
zijn uitgekomen. Betrokken in de strijd tussen de Dampierres en
Avesnes trok zij vanuit Henegouwen naar haar geboorteland
om zelf het voogdijschap over de jonge graaf op zich te nemen.
Ze vestigde zich op het eiland Voorne waar ze bescherming
genoot van de machtige Gheraert van Voorne en de Walcherse
Nicolaas van Cats. In haar gevolg reisde als opvoeder van haar
neefje Floris de Vlaamse koster Jacob mee. Deze Jacob nam de
naam aan van zijn Hollandse woonplaats Maerlant (een vlek
nabij de stad Brielle) en zou onder patronage van Aleide en
opgedragen aan Nicolaas van Cats twee van zijn belangrijkste
