King of Drinks
een fiets. Veel van die etiketten kunnen worden herleid tot de
landen in West-Afrika: Nigeria, Togo, Benin, Ivoorkust en
zeker Goudkust - het latere Ghana.
Wat wij uit Nederlandse bronnen echter geenszins te weten
komen is de structuur van die verre exportmarkten waarvoor
hier de schoorstenen rookten. De Nederlandse bronnen zijn
schaars en voor het merendeel niet of slechts ten dele
ontsloten. Wat wij tot dusverre weten zijn fragmenten van een
belangwekkend verhaal van overzeese betrekkingen, van het
speuren door distillateurs naar markten in Zuid- en Noord
Amerika, Azië en Afrika. Waarbij de distillateurs, die het ook
maar hebben moesten van verhalen uit de tweede of derde
hand, hier moesten zien over te brengen hoe andere culturen
dachten over wat hier een gewone volksdrank was. We weten
niet of nauwelijks hoe het verkeer met handelshuizen,
importeurs en wederverkopers geregeld was.
En al evenmin welke invloeden werkzaam waren op vreemde
De vierkante fles
Schiedam schnapps is
de aangewezen valuta
als zaken van gewicht
aan de orde zijn
markten en hoe de appreciatie was van het product en de
maatschappelijke status ervan. En al helemaal is nooit
beschreven hoe het kon gebeuren dat de Nederlandse en dan
met name de Schiedamse jenever zich in Ghana kon
ontwikkelen tot een fenomeen dat bij geen enkele festiviteit,
geen enkele ceremonie, bezoek aan een heiligdom,
rechtspraak door een inheems hof, huwelijk of begrafenis mag
ontbreken.
Van den Bersselaar benadert de materie geheel vanaf de
andere zijde. Als hoogleraar Afrikaanse geschiedenis
interviewde hij chiefs en paramountchiefs, stamoudsten van
verschillende clans. The King of Drinks, in Nederlandse
vertaling 'King of Drinks, de Schiedamse jenever in Ghana
geheten' is een wetenschappelijk boek, maar dan wel één dat
zich gemakkelijk laat lezen en boordevol staat met feiten,
anekdotes, indrukken en persoonlijke verhalen. Zoals dat van
een aantal stamoudsten die vertelden over het feit dat hun
overgrootvaders 'de Grote Leider Jenever' een tijdlang
moesten missen en dus geen contact konden leggen met hun
voorouders.
Of van een vooraanstaand clanlid dat meldde hoe hij, als klein
jongetje- stiekem weggekropen - in het heiligdom van de
stam, bij zijn oren werd opgetild toen hij van de jenever
snoepte.
Juist het gegeven dat 'The King of Drinks, From modernity to
tradition' zoveel aandacht geeft aan de ontwikkeling van
jenever van gewoon consumptiegoed tot onmisbaar onderdeel
van West Afrikaanse tradities en rituelen, maakt het boek tot
dankbare basis voor een tentoonstelling. Zelfs de officiële
herdenking van 50 jaar onafhankelijkheid van Ghana kon niet
aanvangen alvorens een fles beste Schiedamse De Kuyper
was leeggegoten op de gewijde grond van het voetbalstadion
in Accra.
Jenever wordt beschouwd als communicatie met goden en
voorouders. Vanzelfsprekend wordt de drank ook genoten.
Dat hoort bij de plechtigheid. Maar veel belangrijker is het
uitgieten op de grond ten einde de zegen af te smeken of het
heiligdom eer te bewijzen. Van meer praktische aard is het
plengoffer als van de chief en/of de stamoudsten een oordeel
wordt gevraagd in een persoonlijk conflict, wanneer moet
worden beoordeeld of een huwelijk wel geheel volgens de
stamgewoonten is gesloten of juist ontbinding van de
echtelijke band wordt geëist. In die gevallen dient het
uitgieten van de jenever op de grond om op die manier het
oordeel van voorouders gewaar te worden of deze na afloop
nader te informeren over de genomen besluiten. Trouwens
ook de aanbetaling bij het aanhangig maken van een zaak
voor het hof van de chief, het voldoen van een opgelegde
boete, betalen van smartegeld of restitueren van de bruidschat
dient in jenever te worden gedaan. Schiedamse jenever wel te
verstaan, want hoewel het inmiddels wordt goed gevonden
dat rituele zaken van mindere betekenis met inlandse
Paramount-jenever (ooit op de markt gebracht met hulp van
Heineken en Henkes tezamen) mogen worden afgedaan en
dat bij onbenulligheden zelfs akpeteshie is toegestaan, is de
vierkante fles Schiedam schnapps de aangewezen valuta als
zaken van gewicht aan de orde zijn.
Merkwaardig genoeg speelt ook een ander Nederlands
product een hoofdrol in de Afrikaanse tradities; de door Vlisco
bedrukte stof die in Helmond wordt vervaardigd, maar in
geheel West- en Zuid-Afrika geldt als de absolute top in
traditionele kleding. Wie vol bewondering kijkt naar de
schitterende overhemden en traditionele kostuums van
Nelson Mandela, kijkt met bewondering naar waartoe
Nederlandse ontwerpers en drukkers in staat zijn. Hoewel
naar Europese begrippen niet echt kostbaar, vormen de batiks
van Vlisco niet zelden het kostbaarste deel van de
bruidsschat. En hoewel geheel synoniem met de kleuren en
patronen uit de vele Afrikaanse culturen aan de westkant van
het continent, worden niet alleen de stoffen in Nederland
gedrukt volgens het halfindustriële batikprocédé dat indertijd
in koloniaal Nederlandsch Indië is ontwikkeld, maar zijn ook
de ontwerpen van Nederlandse origine. In het immense
archief van Vlisco worden met de grootste zorgvuldigheid de
tienduizenden stofmonsters, kledingstukken, appliques,
decoraties, ontwerptekeningen, drukblokken en stalenboeken
bewaard die de onderneming sedert 1846 heeft vervaardigd of
gebruikt. Op veel plaatsen in de tentoonstelling wordt de
relatie tussen Schiedam en Helmond met Ghana als
tussenstop duidelijk. Niet alleen dient een plengoffer bij
voorkeur te worden gegoten uit een fles Schiedamse klare, de
chief dient ook gekleed te gaan in de traditionele Ghanese
Musis 302
