spijs voor den geest
BOEKENSTALLETJES langs de Seine
w" ws
BIJ DE WIEG VAN DE DRUKKUNST
mm
Ieder Christendie denkt aan boeken
pioet het eerst denken aan de Schrift
P sSo£efer°JtdSte m°nUmfenten vati de oude christenheid - marmeren
coiagen zit een man, of een vrouw, in een boek te lezen Hii Wikt
laat M êïhoT^f v Zii° ha"-uit«er°ld<j Een enkele maal
naar a t 1° 6 rusten en schijnt hij in gesprek met een
paar genoten, die om zijn stoel staan. Men heeft zich langen tijd afge
vraagd, wie hij is. Het antwoord is intussen door een Frans geleerde
Marrou gegeven: het is de dode, in de toenmalige modetravesti van den
philosophischen dilettant: de „musische mens". Onder de rijke intellec
tuelen van 't derde eeuwse Rome was 't blijkbaar 'n tijdlang mode, zichzelf
op zijn grafmonument te laten afbeelden als iemand, die opgaat in de din
gen des geestes. En die merkwaardige doodsikonografie heeft nog een an
dere bedoeling dan louter ijdel pratgaan op ontwikkeling: zij heeft, naar
Franz Cumont in zijn laatste grote werk heeft bewezen, zelfs een diép-
ernstigen, godsdienstigen oorsprong. De mensen, die zich zó lieten afbeel
den, geloofden en vertrouwden, dat het musische leven en het bezig zijn
met de dingen des geestes den enigen weg vormden die leidde naar een
gelukzalig hiernamaals.
WAAROM zou Je landerijen kopen?
In 't boek zijn duizend schotels rijst.
Waarom zou je paleizen bouwen?
In het boek wacht je ëen gouden huis.
Waarom zou je ver gaan lopen?
[n het boek staat een gouden rijtuig klaar
Waarom zou je een bruid gaan zoeken?
In het boek slaapt Edelsteengezicht.
Wil je het hoogste bereiken?
Duik dan diep in de boeken.
Oud Chinees gedicht.
Montorgueil^ de laatste der grote flaneurs
Parijse tmmntieki de boektmjRafletJu Umgt dt Sgint Cloto Almaty),
„DE LEZER?". SCHILDERIJ VAN HONORé DAUMXER.
Nu !s het voor ons minder belangwekkend, precies
te weten, in welke gedachtenwerelden zij zich verdiep
ten of het die van Plotinus was (die immers mist
omstreeks 240 te Rome leefde en daar zijn camarilla's
vond) of van een anderen neoplatoonsen meester. Be
langwekkend voor ons is veeleer, dat de enkele rijke
christelijke intellectuelen die zich de luxe van een
dure gebeeldhouwde sarcofaag konden veroorloven,
®n uiteraard aangewezen waren op de gewone hei
dense ateliers, dat modecliché van den „musischen
mens" eenvoudig overnamen, en ook zichzelf al lezend
lieten afbeelden.
Alleen, in plaats van de Muze, of den Dichter, staat
hlet ver van hün stoel een andere figuur, even onop
vallend, even vertrouwd als ateliercliché, maar voor
Ingewijden niet te misduiden: de figuur van een her
der met een schaapje op zijn schouders, en een paar
frêle bomen als achtergrond. Die Herder, wie twijfelt
er aan? is een discreet symbool voor hün meester,
Christus. En in tegenstelling met al die andere boeken,
waarvan wij niet weten wat er in staat, raden wij on
middellijk, wat er bedoeld is met de boekrol welke
den christen-dode geboeid houdt. Dat is het boek van
de „ware wijsheid", de Schrift.
Als wij dat eenmaal weten, laat de vermomming
ons verder onverschillig. Dat de man den phlloso-
phenmantel draagt, en bij een zonnewijzer zit, en
als twee droppels water gelijkt op zijn heidensen
collega, is wel interessant, maar enkel als een cul
tuurhistorische bijkomstigheid; het tekent de atmo
sfeer van die dagen: het is een monument uit den
tijd der vervolgingen, de christenen kunnen nog niet
veel meer dan voor den dag komen met een gesluier
de, alleen voor ingewijden verstaanbare belijdenis.
Maar de belijdenis is er des te treffender om. De
volksman, die niet of nauwelijks kan lezen in die
dagen, krast een klein symbolisch figuurtje op den
tegel van zijn graf in de catacomben: een herdertje,
een anker, een duif, een schip. De intellectueel, die
gewend is te lezen en een pompeus grafmonument
moet bestellen, laat zich afbeelden verdiept in de
heilige Schrift.
Eigenlijk moet iedere christen, dunkt ons, die
denkt aan „boeken" altijd het eerst denken aan de
Schrift. En het is een van de vreemdste dingen In
onze van boeken overstroomde samenleving dat het
Boek der Boeken soms schijnt te verdwijnen achter
de stapels en stapels secundair christelijke lectuur
óók en met name onder christenen. Wat waren
wij, wat waren alle boeken van wis heden en ver
leden zonder de heilige Schrift?
Velen van ons kunnen zich niet meer indenken, wat
de Schrift, als „gewoon" gelezen boek, eenmaal in de
christenheid heeft betekend. Als u Ravenna bezoekt cf
Rome, en daar rondwandelt langs de kostbare muren
waarop de oude mozaïeken nog zijn bewaard, dan ziet
u geen beeltenissen zo dikwyls als de auteursportretten
der geïnspireerde schrijvers. In het schip van Sant'
Apollinare Nuovo te Ravenna zijn beide hoge muren
van het schip van onder tot boven overdekt met
mozaïeken, maar wat ér domineert, zijn de statige,
zwijgende gestalten van de heilige schrijvers. Tussen
de ramen staan ze, bij tweeën of drieën, krijtwit in
hun gewaden op den diepblauwen achtergrond: de grote
en kleine profeten, de evangelisten, de apostelen die
de brieven schreven.
Allen hebben een boekrol of een codex in de hand-
sommigen schrijfgerei bij zich. In een andere kerk
van Ravenna, San Vitale, zijn de vier evangelisten
rond de muren van de altaarruimte afgebeeld- daar
zitten zij in een landschap te schrijven, by hun'le.„e
naars, en de bezoeker onderscheidt pen Lkw"
perkamentbladen, mes, puimsteen, en leren koker met
boe .trollen. In een derde gebouw te Ravenna, de graf-
amer van keizerin Galla Placidia, staat de heilige
aurentius afgebeeld met zijn rooster; hij was diaken
en derhalve de lezer van het evangelie en de bewaker
van de heilige Boeken in de grafkamer; en daarom
heeft hij een open codex in de hand, waar de leeslinten
uit wapperen als uit een hedendaags missaal; en tegen
over hem staat de open boekenkast, waar op de plan
ken tussen andere boeken der beide Testamenten .op
een ereplaats de vier Evangeliën liggen: met de namen
er duidelijk op, en in prachtige banden.
En zo is het altijd: de gans^ oudchristelijke kunst
ligt vol met rollen, perkamentbladen, schrijfgerei,
boeken en uitgerolde vellen: en dat alles suggereert
beter dan honderd homilieën wat de heilige Schrilt
ook in de fantasie van die dagen betekende.
En kunnen wij vergeten, dat degene die het studie
programma voor de middeleeuwen opmaakte
Augustinus, in zijn boekje De Doctrina Christiana
alle toenmaals gangbare vakken schikte rond de studie
van de Schrift, ja ze alle op *de rij af naar hun
innerlijke waarde toetste aan het criterium van dienst
baarheid voor het verstaan der Openbaringsdocu
menten?
MEN heeft van de grote eeuwen der Oude Kerk
dikwijls met opgetrokken wenkbrauwen ver
klaard, dat die tijd aan overschatting leed van het
litteraire element in de beschaving. Het was een echte
tijd voor „gens dq -lettres", en in de Kerk niet minder
dan daarbuiten. De humane opvoeding bestond eigen
lijk in een opvoeding tot geletterd man, dat wil zeggen
iemand die de oude literatuur beheerste en er, liefst
"1 het publiek, over kon praten, of neen, over rede
voeren.
In de Kerk werd dit dan, dat men de H. Schrift
oor en door kende, mitsgaders haar commentatoren,
en over beide eindeloos, erudiet en vroom kon preken
of schrijven.
Men kan daarvan denken wat men wil (en bedenken
dat er betrekkelijk weinigen konden lezen, en de
honderdduizenden het moesten doen met luisteren)
maar. er stak een diepe wijsheid in die hoogschatting
van het Boek. en de boeken daar om heen. En wel de
overtuiging, dat een mens niet leeft van brood alleen
en dat zijn vroomheid niet kan leven van gebed alléén
(vooral als hij geraakt is door den demon der critische
intellectualiteit) en dat de hoofdspijs voor den geest
het boek is.
Van alle kanten hoort men tegenwoordig, dat er
z°7el,gelezen is a]s vandaag' nog nooit
zó slecht dat iedereen zonder de minste piëteit dooi
de gedachtenconstructies van anderen draaft onge
veer zoals sonunige toeristen door al te rijke musea;
dat niemand de klassieken meer leest, die immers
m die lastige talen zjjn geschreven en in' een ver
taling toch niet tot hun recht komen; eindelijk, dat
er een grote honger is naar het waarlijk klassieke,
en met name naar de klassieken van ons grote
katholieke verleden.
Of het waar is beter blijft men daar buiten. Maar
op elk van die punten kan men toch ook met .een
opmerking reageren, die wel niet bedoeld is als een
tegenspraak, maar meer als een betutteling, die het al
te boude wat nuanceert Wat het slechte lezen be
treft,- dat heeft zijn goede kant: onwillekeurig wordt
men het zat, en houdt er mee op te lopen waar men
niet thuishoort, en oefent zijn geest aan andere en
wellicht betere dingen: want veel van het veel gelezene
s al die aandacht nauwelijks waard.
Hetzelfde geldt voor het doordraven van boeken,
lie voor alles concentratie en geduld vereisen. Wat
le klassieken betreft, die zijn vandaag toegankelijker
ian ooit, ook al slagen boze lieden er hoe langer hoe
meer in, de training, welke de oude talen meebrengen,
uit het pedagogische gymnastieklokaal te verbannen
tot opluchting van al degenen die dat lastige toestel
niet aan kunnen. Want het is niet waar, dat men het
Handboekje van Epictetus of de anecdotes van Plutar
ch us of de Gesprekken met zichzelf van Marcus
Aurelius of andere gulden boekeiï in het Qrieks moet
lezen; de vertalingen zijn ruim voldoende, en zij be
staan er in overvloed.
Zoals een groot classicus uit Oxford in een geestig
boekje aantoonde, zijn het enkel de alleroudste, als
Homerus, die bij een vertaling werkelijk veel, té veel,
verliezen. Maar in onze fase der Europese bescha
ving, en bij de tegenwoordige verbreiding van het
vertaalde boek, hoeft niemand te klagen, dat hij zijn
klassieken moet missen.
En zoals de Romeinen hun helleense wijsheid putten
uit Seneca én Cicero, zo kunnen wij onze hele traditie
vinden bij de Vaders, de middeleeuwers, en waarom
niet bij de groie klassieken in de drie talen die wij
allen min of meer op school geleerd hebben: en die
bovendien weer vertaald zijn. Geen mens, die een goed
stel hersens heeft, en een natuurlijken smaak, en een
gezonde sensibiliteit, en die van lezen houdt (en waar
de geest werkt, daar draait het tóch uit op lezen)
hoeft vandaag de grote bladzijden, waar iemand hem
op wijst, of waar hij van hoort, te missen. Die zijn er,
voor iedereen. In onze eigen literatuur zo goed als in
die van vroeger en van elders.
En wat het laatste punt betreft: de honger naar
ïet waarlijk goede, die waarheid vraagt geen lang
pleidooi. De mensen van actie en van verstrooiing
hebben toch óók, als hun geest niet stomp is, bij tijd en
wijle honger naar ideeën; en komen die ideeën door de
oren binnen, dan heeft de man aan de radio en op
het spreekgestoelte ze toch weer uit boeken, herkauwd
in geconcentreerde uren, en ten leven gewekt op een
nieuwe en niet altijd desastreuze manier. Over de
mensen, die niets ter wereld stellen boven het smaken
van een grote bladzijde in een rustig uur daarover
is het beter te zwijgen: dat zijn de lieden waarvoor
de boeken geschreven, en wier geesten altijd weer
met onuitsprekelijke genietingen verzadigd worden.
Maar als dit geldt voor de boeken, wat dan te zeg
gen van bet Boek? Geen boek is zo dikwijls en prach
tig gedrukt als de Schrift. Op het laatste Oordeel zal
blijken welke christenen de goddelijke spijs het gretigst
hebben genoten.
T. VAN DER MEER.
De Maren» mm» xpn symbool de leent».
Fragment van 'n mozaïek in Je San Vitale u Ravenna
Van onze Parijse oorrespondent).
ïVat waren ze aardig, die boekenstalletjes langs
de Seine, die zwaar met zink beslagen kisten,
op de kademuren geplaatstwaarin het zo ge
noeglijk scharrelen was, als in oude familie-
rommel. Maar deze sfeer behoort tot het ver
leden, al bestaan ds stalletjes nog steeds, te
behoren nu eenmaal tot de romantiek, die voor
een vreemdeling aan het begrip Parijs vastzit
Met de Eiffeitoren, het zitje aan de boulevard,
de Marché-aux-puces en nog enkele andere be
zienswaardigheden, die door Parijse ogen heel
anders worden bekeken, dan door vreemde. Die
soms zelfs alleen nog maar hoor vreemde ogen
bekeken worden, want het is merkwaardig hoe
de buitenlanders nog steeds bij het Parijs van
1889 of 1900 zijn gebleven.
Ontegenzeglijk geven die boekenstalletjes iets
schilderachtigs aan de grijze kademuren, waaraan
niemand aandacht zou schenken, die langs dat prach
tige landschap wandelt, dat het stadsbeeld van Parijs
tussen de eeuwenoude Pont-Royal, en de Pont-Sully tot
hét schoonste van alle steden maakt, een rustig rivier
gezicht, omgeven door ongeëvenaarde eeuwenoude
monumentenpracht
Er was een tijd dat het flaneren langs die boeken en
prentenkisten werkelijk een stukje Parijs leven was.
Toen professoren en.geleerde priesters, boekenlief
hebbers en studenten er ontdekkingen konden doen:
toen verloren handschriften daar weergevonden wer
den en toen de kostbare kaarten van Bleauw er nog
écht waren, en toen men er een gravure, een jeugd
werk van een inmiddels beroemd geworden meester,
voor enkele stuivers kon meenemen.
Die tijd is voorbij. Een ernstig mens zoekt er niet
meer. De laatste der grote flaneurs uit de heroieke
tijd is verleden jaar gestorven, Montorgueil, een jour
nalist zonder fortuin, die zijn zakgeld gebruikte om
een bibliotheek op te bouwen. En wat voor een biblio
theek!
Daar Montorgueil geen erfgenamen had, liet hij zijn
bibliotheek na aan de pensioenkas der journalisten.
Tot drie maal toe werd dagen lang de veiling der
boeken voortgezet, waarbij oude vondsten, uit de
boekenstalletjes, raison van enkele frankjes damt
zij veel kennis naar zijn bibliotheek gehaald, voor
duizenden en zelfs honderdduizenden francs verkocht
werden, zodat elk der drie veilingen millioenen heeft
opgebracht.
Van onder het stof en uit de grootste rommel had
hij eerste uitgaven van zestiende- en zeventiende-
eeuwse meesters opgediept, of werken, die door be
roemde hand van kanttekeningen waren voorzien.
Maar Montorgueil was reeds tientallen jaren voer
zijn dood opgehouden met snuffelen. De stalletjes
hebben alle betekenis verloren sinds het snuffelen
naar de goede waar een beroep is geworden. Oor
spronkelijk waren die kisten niet anders dan de
bakken, die de tweedehandsboekwinkels langs de kaden
aan de deur plaatsten om zich van oude rommel te
ontdoen.
Zoals vroeger in Parijs elk soort handel zijn eigen
wijk had, waren die tweedehandsboekwinkels voor
namelijk langs de kaden van de linker-Seine-oever
gelegen. Ze zijn daar nagenoeg geheel verdwenen om
plaats te maken voor antiekwinkels. Aangezien het
trottoir langs de kaden werd gemeden door de wan
delaars, die liever het trottoir langs de Seinemuur
namen om van het uitzicht te genieten, verplaatsten
die handelaars hun kisten naar de overkant en zo
ontstond langzamerhand een markt, waarvoor iedere
meter muur verpacht werd.
In een stad waarin de liefhebberij voor boeken zo
groot is, een kunst- en universiteitsstad, heeft de
auctionnau- uiteraard een grote betekenis en er i£
dan ook heel wat auctionnairs in Parijs, lieden die
hun vak wetenschappen beoefenen, die Jt alle
ontvangen en in deftige zaken
van ïf J brengen niet alleen nalatenschappen
Sten™Td T Üefhebbers b«een °P veilingen, maar
aten ook door hun inkopers de venduties afzoeken.
Sommigen van die zoekers uit hun personeel beoefe
nen zelfstandig dat werkje, dat fortuinen kan afwer
pen. Daardoor komen verdwaalde werken van enige
waarde weer in omloop en indien dat volkje niet zo
irriterend was door zijn vaardigheid om u voor een
appel en een ei uw oude boeken afhandig te maKen,
zoudt ge geneigd zijn zijn nut te erkennen.
Ze kopen alles op, wat bij particulieren of op
veilingen, is op te scharrelen. Ze zoeken met grote
handigheid uit wat in bepaalde manden moet worden
gegooid. Een deel gaat dan naar de oude boeken-stal-
letjes van de uitdragers. Een ander deel komt In de
tweedehandsboekhandel, die reeds vrij belangrijke
prijzen weet te maken. De weinige boeken van waarde
gaén naar de auctionnairs of rechtstreeks naar de lief-
hebbers, die hun vaste klanten zijn.
Deze auctionnairs hebben een ongehoorde bloeitiid
gekend voor de afzet van hun rommel, toen tijdens de
beide oorlogen de uitgeverij geheel stil lag, het publiek
meer las dan ooit en de eenvoudigste roman vele malen
de mtgeversprys opbracht Nog erger was het gesteld
met de schoolboeken die ook niet herdrukt konden
voor611' °,mstJeeks de bevrijding moesten de ouders
voor een deerlijk beschadigd schoolboek zes of zeven
maal <je oorspronkelijke prijs betalen wanneer z« hun
kinderen van de noodzakelijke leermiddelen wilden
voorzien.
Maar juist die schifting door de mensen van het
beroep is oorzaak dat er langs de kaden niets meer
P vinfien is- Maar althans iets van de oude roem leeft
voort, en de verkopers die er hun broodwinning von
den, gaven zich niet gewonnen. Ze gingen behalve
oude, ook nieuwe boeken verkopen, voorzagen ze van
het zo verleidelijk etiket ,,épuisé"-(uitverkocht), en
dikwijls was hun speculatie raak: de onwetende flaneur
die nog koopjes dacht te halen, kocht, voor een prijs
die meest iets boven de uitgeversprijs lag.
Naar de zin der boekhandelaren was dat gedoe na
tuurlijk niet. Ze protesteerden by de uitgevers die
ophielden aan de stalletjes te leveren, tenzy by gele
genheid van de opruiming van hun „winkeldochters"
De stalletjes waren dus genoodzaakt zelf bij de boek*
handelaar te kopen die hun slechts weinig korting gaf
en zo waren ze dus wel genoodzaakt de pry's te ver-
^en hee" getracht d« stalletjes langs de Seine te
doen verwijderen, maar het gemeentebestuur ging er
me op in. oor het vreemdelingenverkeer moet dat
stukje romantiek behouden blyven,
ziet men er nog wel eens een enkele ver
dwaalde jonge geesteiyke rondsnuffelen, de meer
^Tr<T boekenkoPers uit de clergé, vullen hun
bibliotheek aan in de Rue de Rennes of boulevard St.
Germain, de onderwijswereld doet het by voorkeur
in de omgeving van de Boulevard St. Michel, en de
bibliophielen brengen aangename middagen door in
die bekoorlijke winkels en binnenhuizen der auction
nairs, die men salons voor geestelyk verkeer zou kun
nen noemen.
Wip t>r nvar t
Wie er over nadenkt van hoe enorm gewicht de
boekdrukkunst na 5 eeuwen geworden is, zal in deze
aan het boek gewyde dagen, onwillekeurig zijn ge
dachten laten gaan naar de tijd toen deze revolution-
naire vinding nog een nieuwigheid was.
Niet dat we
in dit korte be
stek over de
persoon van de
uitvinder ein
uitspraak wil
len doen. Daar
voor is deze
strydvraag te
oud, en te zeer
toegespitst. Wij
gunnen Haar
lem de roem
van de bron
zen Coster op
de Grote
Markt, en we
willen Mainz
de zekerheid
niet ontnemen
dat Gutenberg
met recht op
zyn voetstuk
staat, evenmin
«la we Venetië
brons afgebeelde
„De boekdrukkerNaar een oude
v, houtsnede
de aanspraken van de aldaar in
Panfilo Castaldi willen ontzeggen.
Velen houden het voor mogelyk dat inderdaad op
meer plaatsen tegelijk de boekdrukkunst zou zijn uit
gevonden en deze theorie is niet zo onwaarschynlijk
als ze op het eerste gezicht lijkt. Want er bestond, voor
de eigenlijke uitvinding van de drukkunst, wel degelijk
een manier om afdrukken te maken, zij het in vry
primitieve vorm. Het staat namelijk vast, dat het af
drukken van houtsneden van ouder datum is dan de
boekdrukkunst.
Van deze houtsneden maakte men losse afdrukken
„van het blok" én men had het zelfs gebracht tot boek
jes, de zogenaamde blokboeken. Zo'n blokboek bestond
dus uit een serie prenten, soms met onderschrift, in een
houten blok uitgesneden en vandaar op het blad af
gedrukt.
Lykt het nu niet redelijk te veronderstellen dat men
op het idee kwam de letters van zo'n onderschrift, het
snijden waarvan zulk een minutièus en tydrovend
karwei was, stuk voor stuk uit te zagen, om ze ia
andère volgorde voor andersluidende teksten te kun
nen gebruiken?
Hoe primitief deze afdrukken ook mogen geweest
zyn, het bestaan van deze houten letters mag niet ver
geten worden, wanneer men de mogelijkheid onder
zoekt of op verschillende plaatsen tegeiyk gestreefd
is naar vereenvoudiging van het procédé en sneller*
vermenigvuldiging.
