Canada's „nieuwe waterweg", de
St. Lawrence Seaway, is gereed
V\rijdag opening door koningin Elisabeth
en president Eisenhower
HEKS EN WEERWOLF
IN DE NEDERLANDEN
O'
SALZBURG IS TOCH GEEN» VALKENBURG
w
DECOR VOOR EEN SPROOKJESOPERA
Avondje bij Aicher en zijn poppen thuis
Ook van belang
voor ons land
Volkskunde-atlas van Noord en Zuid
afzockcn- ■BIB IB91
i BB 5
Verklaring van de
Katechismus
ZATERDAG 20 JUNI 1959
(Van een redacteur)
De her-kanalisatie van de rivier de St. Lawrence,
toegespitst vooral op dat deel van deze rivier, dat
grens vormt tussen de Verenigde Staten en Ca
nada, is een miljardenprojekt, waarmede beide lan
den een nieuwe stoutmoedige greep doen naar meer
jyelvaart. De rivier, die nu schepen tot 9000 ton naar
aet hart van het Amerikaanse land voert, zal onge-
1wijfeld een stroom van nieuwe industrieën doen ont
daan. Het project, waaraan een halve eeuw moeizame
Voorbereidingen vooraf zijn gegaan, die behalve het
^merikaanse parlement ook het Opperste Gerechts
hof intens hebben bezig gehouden, is na aanvaarding
van het plan in 1954 in vijf jaar tijds nagenoeg uitge
voerd. Het is te vergelijken met de meest gedurfde
°ddernemingen waartoe ooit regeringen hebben be
goten: Roosevelts irrigatie van de Tennessee vallei
(biet de bouw van 21 stuwdammen, krachtstations en
kanalisatie van de rivier) en de Nederlandse Zuider-
^eewerken. Vergelijkingen gaan altijd mank, wanneer
'hen naar details kijkt. Maar de durf en de onderne
mingsgeest van de volken die ertoe besluiten geeft een
hunt van overeenkomst.
Daar komt voor de St. Lawrence Seaway, de Cana-
yase „nieuwe waterweg", nog bij, dat twee landen na
lange onderhandelingen en disputen over consequen
ts die plaatselijke belangen zouden kunnen schaden,
he handen in elkaar hebben geslagen. Dat laatste is
Vooral op Canadees aandringen geschied. Canada
THE ST. LAWRENCE SEAWAY
f Ontario*
MAINE
U.S.A
t>e volgende week vrijdag wordt de
',5a-way, een nieuwe levensader voor de
J'ylvaart van Canada en de Verenigde
f'mten, niet grote feestelijkheden ge
leid. Alle schepen in de haven van
.Montreal zullen gepavoiseerd zijn en
hüh scheepsfluiten laten klinken wan-
v®er de beide staatshoofden, Koningin
Nisabeth en president Eisenhower, aan
et begin van deze /.nieuwe waterweg"
e eerste sluis zullen openen. De vol
gde dag zal de Engelse Koningin
,®h tocht maken over het deel
an de rivier tussen Montreal en
Ontario-meer waar de vernieu-
'ng zich vooral heeft, toegespitst. Zij
jd zeven van de grootste en modern-
J/r sluizen ter wereld passeren en zij
J?1 haar tocht beëindigen op het punt
"aar tegenover het geheel gerecon-
lrueerde landschap met het nationale
wat op de Canadese oever een enorm
zuil rkrachtstation Is aangelegd. Hier
w[fn he thema's van deze grootste
^/"hnische symphonie tezamen klin-
o5h: het water dat van een hoogte van
yjS voet boven de zeespiegel (ruim twee
maal de hoogte van de Westertoren)
V'a de Niagara-vallen door de grote
^hterikaanse meren tot dit punt is op-
«ystuwd en waarvan de kracht door
,'tUwdammen en elektrische installaties
a stroom wordt omgezet, de parken
i/1 de nieuw aangelegde steden en de
Zatste sluizen die de schepen de toe-
naar de grote meren mogelijk ma-
be grootste sprong omhoog maken
de schepen in het vernieuwde
rt. Welland-kanaal, dat de verbin-
t 'hg vormt tussen de eerste twee gro-
heeft dan ook het grootste deel van de miljardenin
vesteringen opgebracht, die nodig waren voor het
vervangen van de 24 kleine sluizen door 14 grote en
het uitdiepen van de vaargeul, die nu over een af
stand van Rotterdam tot Napels op 27 voet is ge
bracht. Het deelde bovendien samen met de Verenigde
Staten de lasten voor de bouw van een gigantisch
krachtstation met stuwdammen op het punt waar de
rivier het water uit de grote meren krijgt te verwer
ken. Enorme bekkens moesten daar worden geschapen
om de kracht van het water op te vangen om het in
kostbare elektrische stroom om te kunnen zetten. De
reconstructie van dit deel van de rivier was zo in
grijpend, dat men het landschap aan de oevers even
eens grondig heeft moeten wijzigen. Een aantal his
torische stadjes met huizen, kerken, grafzerken en
historische blokhutten van pioniers zijn door enorme
house-movers" eenvoudig weggereden en een eind
verder het lan<L in gebracht. Aan de rivieroever is
een nationaal park aangelegd, waar men de gedenk
tekens terugvindt die herinneren aan de oorlog van
1812-1814, die zich hier heeft afgespeeld tussen Ame
rikaanse en Engelse-Canadese troepen. Het park, dat
nu recreatiemogelijkheden schept voor duizenden,
vormt een wonderlijk symbool van het treffen van
twee volken, die anderhalve eeuw in een verbeten
strijd om onafhankelijkheid en imperialisme gewik
keld waren en die nu samen op de plaats van wat
eens een slagveld was, aan een nieuwe toekomst
bouwen.
ren echter van juridische aard en had
den betrekking op de acties die door
de Amerikaanse spoorwegen in het Oos
ten en door de vakvereniging van spoor
wegarbeiders zijn ondernomen en die
in het Amerikaanse Congres vele tongen
in beweging hebben gebracht. Er zijn
ook kinderziektes na afloop. Aangetrok
ken door de nieuwe mogelijkheden op
de St. Lawrence zijn allerlei scheep
vaartmaatschappijen, waaronder de
wilde vaart flink vertegenwoordigd is,
de toegangen tot de veertien enorme
sluizen komen verstoppen. Op een zo
grote toevloed was zelfs dit sluizen-
en kanalenstelsel niet berekend. Daar
bij komt nog het tekort aan loodsen,
dat de vaart op de St.-Lawrence voor
lopig althans nog bemoeilijkt. Door de
hoge kosten die de scheepvaart aan
sluisgelden moet opbrengen en boven
dien door de enorme afstanden (Rot
terdam-Napels!) komt een oponthoud
voor een sluis een schip per dag op
twee a drieduizend gulden te staan.
Tenslotte heeft de politiek zich na
het gereedkomen van het enorme
werk weer met de zaak bemoeid. In
het Canadese parlement heeft de lei
der van de oppositie sensatie ver
wekt door niet minder dan een vol
ledige enquête te vragen om „grote
fouten en bijna ongelofelijke vergis
singen" te onderzoeken die volgens
hem in de berekeningen en het in
genieurswerk zouder zijn gemaakt.
Het antwoord yan de St. Lawrence
Seaway Authority, dat door de minis
ter van Verkeer is voorgelezen, was
nogal laconiek. De autoriteiten wijzen
erop, dat bij ieder werk van zo grote
omvang mislukkingen voorkomen. Het
feit wordt echter niet ontkend, zodat
het laatste woord daarover nog wel
niet gezegd zal zijn.
Inmiddels kan nien wel verze
kerd zijn van een grootse openings-
De 800 meter lange „Long Sault Dam" in de St. Lawrence- rivier, die het water van de grote meren opvangt.
nder auspiciën van de Volkskunde
commissie der Koninklijke Neder
landse Akademie van Weten
schappen te Amsterdam en de Konink
lijke Belgische Commissie voor Volks
kunde té Brussel, is nu bij Uitgeversmij.
N.V. Standaard-Boekhandel, Antwer-
pen-Amsterdam, door P. J. Meertens
en M. de Meyer de eerste aflevering
bezorgd van de monumentale Volks-
kunde-atlas. Ze bevat tien kaarten van
bijna een halve meter in het vierkant,
met daarop aangebracht in meerkleu-
MONTRfAt
TO UVCVOOl
27(0 MlliS
NOVA SCOTIA
schappijen geweest die de rivier sinds
1933 regelmatig op- en afvoer. De ka
piteins van de schepen van deze Rot
terdamse maatschappij hebben een gro
te ervaring in het navigeren op deze
ingewikkelde stroom, die met loodsen
aan boord moet worden bevaren. De
schepen moeten voorzien zijn van spe
ciale ankers op het achterschip. Zij
moeten zeer snel kunnen afremmen en
manoeuvreren, om te voorkomen dat
kostbare waterwerken worden bescha
digd.
De Nederlandse kapitein Steve Aal-
dijk heeft dit jaar bewezen, dat hij
is opgewassen tegen de nieuwe tech
nische sensaties waarvoor hij in April
bh de jaarlijkse vier-meren-race na
de iisperiode weer kwam te staan.
Aaldijk is met zijn schip, de George
Willem Frederic, eigenlijk degene ge
weest die deze nieuwe levensader
voor Canada en de Verenigde Staten
het eerst heeft geopend. De volgende
week zal hij echter bescheiden terug
treden wanneer de Koningin van
Engeland op het hoogtepunt van haar
bezoek aan Canada, het grootste do
minion van het Britse Gemenebest,
de eerste sluisdeur bij Montreal in
beweging zal zetten en plechtige
woorden zal soreken, die vooral iedere
Canadees met trots zullen vervullen.
Zoals bij ieder massaal werk, dat
bovendien nog in korte tijd on
der hoogspanning moest worden
uitgevoerd, hebben zich ook bij het ka
naliseren van de Seaway grote moei
lijkheden voorgedaan. De voorbereidin
gen die een halve eeuw in beslag heb
ben genomen wijzen daar al op. Zij wa-
plechtigheid die ook jn landen als Ne
derland, dat met zijn scheepvaart in de
St.-I.awrence geïnteresseerd is, met
vreugde zal worden begroet. Onze be
langen bij dit grote projekt moeten ech
ter van verdere strekking worden ge
acht. Om er slechts een te noemen:
het feit dat de grote ertsrijkdommen
die de laatste tijd in het noorden van
Canada zijn ontdekt, nu over deze ri
vier naar de hoogovens in het hart van
het Amerikaanse continent kunnen wor
den vervoerd en niet meer aan duik
bootgevaar op zee zjjn blootgesteld,
is een niet te verwaarlozen belang voor
de defensie van het Westen. Daarbij
komt het algemeen economisch belang.
De rivier zal na deze groots opgezette
technische verbeteringen, zeker grote,
stijgingen van vervoer mogelijk maken.
Neemt men de voorzichtigste ramingen
als basis, dan kan eên vermeerdering
van 9 miljoen (gemiddelde van 1950
'54) tot 31 miljoen ton (1959-65) wor
den verwacht. Er zjjn ook ramingen
die tot 50 en zelfs 80 miljoen ton lo
pen. Het totale vervoer op de St. Law
rence bedroeg in 1956 137.*5 miljoen ton.
Daar Nederland tot dusver slechts met
stukgoed te maken heeft, moet het be
lang voor onze scheepvaart ook weer
niet worden overschat. Maar in ge
noemde voorzichtige raming is toch ook
een stijging voor dit stukgoedvervoer
van 1.25 tot 6 miljoen ton verdiskon-
teerd. De Nederlandse reders zi.in
nuchter genoeg om de zaken op de St.
Lawrence, ook met het oog op hoger
genoemde kinderziektes, kalm af te
wachten, maar ongetwijfeld volgen zij
de gang van zaken met grote belang
stelling.
rige symbolen het grillige spoor, dat
dwaallicht, heks, weerwolf, vuurman,
wilde jager, barende vrouw of helle
wagen hebben achtergelaten in de Diet
se landen tussen Duinkerken én Gro
ningen. Een begeleidende tekst is er
niet bij. De lezer moet het doen met
stippen van allerlei kleur en vorm op
de kaart en derzelver verklaring in de
legenda. En het moet gezegd, de eerste
aflevering is een boeiend prentenboek
geworden voor de folklorist, voor de
dialectoloog op de eerste plaats, maar
verder voor iedereen die zich interes
seert voor de onderbouw van onze hui
dige beschaving.
De volkskunde is een wetenschap
die zich bezig houdt met de folk-lore,
d.w.z. de wijsheid van het volk, voor
zover het die niet door officiële instan
ties werd aangepraat. Een ieder wordt
geacht de wet te kennen. De jurispru
dentie van het volk valt dus buiten de
interessesfeer van de volkskunde. Het
gedragspatroon dat de samenleving in
een buurtschap kenmerkt, valt daar
binnen, want de regels die in die kleine
gemeenschap gelden, zijn van geslacht
op geslacht door het volk zelf overge
leverd. De volkskundige is het niet te
doen om datgene wat het volk geleerd
heeft van de officiële artsenijkunde,
maar om de receptenleer die het zelf
aan iedere nieuwe generatie doorgeeft.
De kruidenkennis die de moeder haar
dochter overlevert, is van volkskundig
belang. Waaraan ziet de boer dat er
ander weer op til is? Waaraan, dat hem
de merrie een vrouwelijk veulen zal
werpen? Waaraan, dat er binnen de
drie dagen een dode valt in het dorp?
Waaraan hoort hij dat de ploeg goed
door de voor gaat? Dat de slag van het
rad de deugdelijkheid bewijst van de
radmaker? Dit zijn allemaal vragen die
de moderne stedeling, de officiële cul
tuur gaarne afdoet met de term bij
geloof. Uit het bovenstaande zal intus
sen gebleken zijn, dat de volkskundige
zich minder interesseert voor de bijbel-
k. tieren, het Ontario- en het Eriemeei,
kanaal, dat over korte afstand ze-
sluizen bevat, op enkele plaatsen
rt ''s rnet tweerichtingsverkeer, zodat
schepen elkaar als in een vreemde
jykewalk ontmoeten, overbrugt een
U 'BSrw
^igteverschil van bijna 100 meter. De
l^hnische verbeteringen scheppen ook
ie,
s'jT mogelijkheden voor grotere zee-
v; ePen, die nu van de mond der ri-
in de Atlantische Oceaan tot de
r°te steden in het hart van het land
q/D afstand als van Rotterdam via
v'braltar naar Napels kunnen afleggen.
y°°rheen kon slechts met kleine sche
lf de vaart op St. Lawrence worden
..Verhouden. De Nederlandse Oranje
Jh, gecombineerd met de Shell lijn,
®eri van de eerste scheepvaartmaat-
i het zevende deel van de "Ver-
i *ring van de Katechismus, een to-
jN nieuwe bewerking van de oude
Jatters (uitgave Malmberg, Den
>°sch) hebben samengewerkt dr. L.
W. Smit,- mr. J. C. P. Oomen en
G. A. Teeuwen S.V.D. De behan-
stof omvat de lessen 49-55. Even-
van de vorige kan men ook van
deel getuigen, dat de schrijvers
N bewonderenswaardig stuk werk
If
e^ben geleverd, waarmee zij hun le-
ten zeerste aan zich hebben ver-
'°ht. De inleiding in de Tien Gebo-
is meesterlijk, evenals de verkla
ag van de deugd van godsdienstig-
**4. Steeds staat de positieve aanpak
de voorgrond. Godsdienstonderricht
*6
tL' het goed zijn, behoort die kennis
j, de te delen, die de gelovige over-
AVe aan God vergemakkelijkt. Door
6*e gedachte, dunkt ons, hebben de
!üteurs zich steeds laten inspireren.
sN volgt hun uiteenzettingen geboeid
%L°ntdekt aldus de grote rijkdom van
tfAdbaring en kerkleer. Aan de vere-
6 van het H. Hart wordt uitvoerig
Coacht besteed, rekening houdend
do laatste belangrijke publikaties
Vs®r dit onderwerp. De behandeling
de Maria-devotie munt uit door
<iv gezonde probleemstelling. Hier en
éi®ral elders gaan de schrijvers geen
h./düjkheden uit de weg. Zij verkla-
tw' het geloof voor de mens van van-
wiens noden en behoeften zij
Va®d blijken te kennen. De behandeling
Vpd het vierde gebod, waarbij ook de
L„houding tussen overheid en onder
den in Kerk en Staat uitvoerig wordt
V^roken, is o.i. voortreffelijk ge
legd. Wij Rebben slechts enkele pun-
d uit dit uitstekende zevende deel
v-dgestipt om een indruk te geven
hp,i het gunstige oordeel, waartoe het
boek ons dwingt. Wij kunnen dan
hC biet anders dan met grote voldoe-
Yr, g constateren, dat de tot nu toe
Schenen zeven delen van de kate-
tChiusverklaring onze Nederlandse
L/b'ogische literatuur aanzienlijk heb-
b verrijkt.
Met welbehagen dronken
wij ons glas Augustijner
bier leeg. De gehele dag
hadden wij door Salzburg ge
lopen om te zien of het mis
schien nog iets anders dan
muziekstad was. Er was in ons
een driftig stokebrandje ont
staan toen ons pieus bezoek
aan Mozarts geboortehuis op
een teleurstelling was uitge
lopen. Manuscripten, brieven,
Wolfgangs eerste viooltje en
een reeks vervelende portret
ten, het had ons niets gedaan.
Buiten, in de Getreidegasse
staken van alle winkelgevels
verrukkelijk schone uithang
borden met baldadige krullen,
waarvan het verguldsel zacht
jes glom in de regen. En wij
doolden door hoge, smalle
straatjes, die in onontwarbare
bochten op schemerachtige
binnenplaatjes uitliepen, of op
de breed gebedde Salzach-
stroom. Wat een decor! dach
ten wij. Muziekstad? Kom
toch, gewoon een exotisch
Valkenburg. Wat zouden die
duizenden dagjesmensen uit
Beieren hier zoeken, dit gie
chelende dirndl met hun bonte
schortjes, en die jongens met
hun vette, leren broeken? Toch
geen muziek. Alsof we in Val
kenburg waren, hadden wij
de heuvel beklommen, naar de 1—
vesting op de Mönchberg die 3aldadtoe krullen en glimmend verguldsel van de uithangborden wend waren, moesten wij de
als een Cauberg het stadsbeeld m Getreidegasse. hoogste eer aan de muziekstad
beheerste. Terug waren wij kende namen terugvonden, en de steek gelaten. De vergelij- gUI^nen-
op het heel intieme Peters- wel catacomben, als in Val- kende voorstelling die wij ons
kerkhof beland, waar we geen kenburg. Edoch, toen had het in enkele uren van Salzburg T|c, ers vai8 de Peters-
uit de muziekgeschiedenis be- beeld van Valkenburg ons in hadden gevormd, paste ineens JLZ beschouwden het
niet meer als een vriendelijke ges-
Ons bier spoelde gul. De Le ^lgensu Oostenrijk toen wij
fantasmagorie ging in nevels nscbmaus bestelden. Wy
op. Het werkelijke beeld dat hadden dl* als een nationaal
daarvoor in de plaats kwam, Serec A aangepr^ezien gekre-
was echter niet zonder beto- ^'e,n' L, ,e d zou
vering. Buiten op het plein L een boven zijn
nieuwe Festspielhaus, dat vol- netten Die Zauberflöte, dat in mann Aicher limonade met een
gend jaar kla^r moet zijn. Het Oostenrijk behoort tot „Kun schijfje citroen drinken, Limo-
wordt grotendeels in de rots je nog zingen,- zing dan mee", nade, dat is niet iets waaraan
uitgehakt en het gaat zo'n 35 Inderdaad hoorden wij enkele men zich in het dagelijkse le-
miljoen gulden kosten. De ar- uren later, toen wij ons naar ven te buiten gaat. Maar wij
chitect, Clemens Holzhausen, het theater bij het Mirabel- geloven dat limonade de drank
maakt de grote zaal geschikt park hadden begeven, een uit liefelijke sprookjes is, de
voor 2600 bezoekers. De bouw stampvolle zaal ongeveer nectar van de feeën. Vandaar
is een karwei dat geheel Oos- 500 mensen zachtjes mee- dat wij in Salzburg limonade
tenrijk met spanning volgt. neuriën. Niettemin was het hebben gedronken.
Wij hadden een blik om- een grootse ervaring Aicher In Tomaselli zijn wij weer
hoog geworpen naar de 'lapi- vmss»
daire grimas van Papageno. BUI .Afe&É? M
Natuurlijk: Salzburg was mu- B||fi mÊmÊk -éül
ziekstad, en niet zozeer een jffiBS Jira
tweede Valkenburg. Alle sou- |Hg| tWr
venirwinkeltjes verkochten MHl Jrpt C.'- gfl
portretjes van Mozart. Wij ;.M« Ér
veegden het schuim van het
bier van onze mond en gingen
naar buiten. Op het moment
dat wij de fontein terzij van
de dom passeerden, raakte de j
hemel ineens vervuld van de
helderste carillonklanken. Een
v. YJY Y,
klokken, de schoonste van heel BjMHMlÉÉHÉfei
de wereld." L.
Wij deelden zijn waardering.
Hoewel wij in onze vaderstad,
zo vol met de beste Hemony-
klokkenspelen, wel wat ge
stond in donker brons Mozart, s^and opgedirkte zuurkool met
- - worst. Programma's van de
De gezellige fontein en de verweerde muren van de dom geven
het plein iets intiems.
onmiskenbaar.
muzikale evenementen van
Heldere carillonklanken in de muziekstad.
met zijn vrouw, dochters ei bij zinnen gekomen. Zoals
tyoioi,uiKu vau P°PPen in bun eigen huis te Amsterdammers naar Ameri-
rij hadden achterhaald Salzbürg lagen'"spoedïg naTs't ontmoeten. Welk een sprook- cain gaan, drinken Salzburgers
dat Salzburg op ruim ons bord. Dat was nu jammer. lesachbge aankleding, welk hun kop koffie bij Tomaselli.
honderdduizend inwo- De „Muzikalischer Frühling" een schitterende kostuums, Daar leest iedereen een krant,
ners zeven theaters telt, of was een dag eerder geëindigd, welk een wondere poppen- die men in een rieten houder
liever: concertzalen waarvan de „Festspiele" zouden pas wertdd en intussen die vir- met handvat gepresenteerd
enkele geschikt zijn voor eind juli aanvangen. Die tuoze Mozart-muziek die voort- krijgt. Men kan kiezen uit
opera-uitvoeringen. De twin- avond speelde alleen het Salz- stroomde me,; be vaart van de vijftig verschillende dagbla-
tig kerken in de stad mag men burger Marionetten Theater Salzach- Als men kiJkt naar den, of uit de verzameling tijd-
's zondags voor het merendeel van Hermann Aicher die hier het bljna materieloos beweeg schriften en weekbladen. Zo'n
ook als concertzalen beschou- vlotweg Professor Hermann der marionetten en keer op voorraad nieuws is meer dan
wen. Wij waren gaan kijken Aicher werd genoemd, welke verrast wordt met de voldoende om tot de realiteit
naar het beroemde Festspiel- titulatuur hij waarschijnlijk scboonste invallen der fanta- te komen. Mogelijk hebben de
haus. Geleund tegen een beeld- aan het bezit van zijn baard sle.' A men in een Perfe?te Salzburgers Tomaselli hard
je van Papageno, de clown uit te danken had gelijk onze bril 8elu)-dsweergave zijn favorie- nodig als vluchthaven, waar
Mozarts Zauberflöte, hadden telkens een 'spontaan „Herr tonu boort zingen, weet men ze zich kunnen onttrekken
wij gezien hoe hard werklie- Doktor" vermocht te ontlok- 2 eindelijk in Salzburg, dat aan de sprookjessfeer van hun
den, ook op deze zondag, naast ken. Hermann Aicher, de in jGn muziekstad is met een stad. Deze sfeer laten ze graag
het bestaande gebouw bezig Nederland zo gewaardeerde decor voor een sprookjesopera, aan ae toeristen,
waren aan de bouw van. het gast, speelde met zijn mario- In de pauze kan men bij Her- HENK SUÈR
vastheid van het volk, voor zijn kate-
chismuskennis. Behalve het officiële
geloof dat de kerk blijft leren, lee't
buiten de preek om de overgeleverde
eerbied voor zekere tekenen. Onder de
leer van de ene God ligt de volksleer
van de demonen en goede geesten, erf
goed van een Germaans heidendom, dat
door de zielzorger op het dode spoor
gereden werd van het bijgeloof.
Deze wat gepopulariseerde uiteen
zetting ter verklaring van de eerste
aflevering van de Volkskunde-atlas.
Want het spoor van vuurman en
weerwolf leidt inderdaad terug naar
een verleden, het geloof in geen van
beiden wordt door kerk of maat
schappij gesanctioneerd, het is bijge
loof. Vaak werd dit gekerstend. Als
een ouderwetse boer een kruisteken
maakt als hij begint te zaaien, lijkt
dit een vroom gebruik. Diezelfde boer
zal de eerste drie dagen van novem
ber niet zaaien, want zo meent hij
tijdens die zgn. springdagen groeit
het gewas met de wortels in de lucht.
Dit lijkt minder op christendom dan
op het geloof in een kwade demon
uit een voor-christelijke periode. En
het vermoeden ligt voor de hand. dat
het kruisteken van daarnet de geker
stende vorm is van een heidense be
zweringsformule. Zekerheid of zeer
grote waarschijnlijkheid kan slechts
verkregen worden na een systema
tisch onderzoek. En daarmee houdt
zich de volkskupde dan ook bezig.
In een tijd waarin oude beschavings-
resten steeds sneller opgaan in een mo
dern, algemeen cultuurpatroon, is het
zaak vlug te verzamelen wat over is.
Reeds of liever pas voor de
tweede wereldoorlog werd het syste
matisch navragen vanuit een weten
schappelijk centrum begonnen. Kost
baar materiaal moet intussen verzameld
zijn. Dat beseft ieder die de enquête
formulieren regelmatig invulde. De
verkregen gegevens moeten daarna ech
ter tot spreken worden gebracht, het
moet toegankelijk worden gemaakt
voor b.v. historici die de oorsprong van
zovele rariteiten willen verklaren, voor
sociografen en geografen die speuren
naar het aandeel van bepaalde bevol
kingsgroepen of gebieden in dit oudste
cultuurbezit. Allerlei wetenschappers
kunnen nu aan de slag. Met één blik
op een kaart van de volkskunde-atlas
kunnen ze de naam, de inhoud en de
verspreiding van een volkskundige bij
zonderheid nagaan in Noord en Zuid.
Ze kunnen zien cat de rijkste bronnen
werden aangeboord in Zuid en dat met
name een provincie als Noord-Holland
steeds met weinig gegevens uit de bus
komt. Dat het dwaallicht ook wel vuur
bol heet, diggelfjur. stalkaars of hip-
licht. Dat men in bepaalde streken ge
looft dat stalkaarsen of dwaallichten de
zielen zijn van ongedoopten. van mis
dadigers. van boeren die tijdens hun
leven grensstenen verlegd hebben, of
ook wel heksen of boze geesten.
Wat zijn de functies en eigenschap
pen van een dwaallicht? Ook hierop
geeft een kaart antwoord. Het voert
iemand van de juiste weg, het voor
spelt een ramp, het geeft de plaats aan
van een verborgen schat, het klopt op
de deur en laat dan een brandplek ach
ter etc. etc. De wijsheid van het volk
verbaast. De enkele heksen die in de
middeleeuwen de dans ontsprongen,
spoken in de Lage Landen nog rond
van Eemsmond tot Scheldebron. Nu de
heksenwaag niet meer wordt gebruikt,
is het interessant te horen waaraan
men een heks herkent. Maak een kruis
achter de heks, en ze kijkt om! Draai
een sleutel rond op een evangelieboek.
Weer tot stilstand gekomen, wijst hij
het huis aan waar de heks woont! Of
kook een zwarte kip. Dan krijgt de heks
brandwonden! Men ziet de heks ook, als
men achter in de kerk door een trouw
ring kijkt: ze zit dan met de rug naar
het altaar!
De weerwolf wordt ook wel genoemd
kludde, lodder, duinkolle, griephappe,
flodderduvel en wat dies meer zij. De
weerwolf is volgens de meeste streken
een mens, maar van bijzondere aard.
Bijv. een mens met een dierevel, een
mens die zich in een ander wezen kan
veranderen, een mens die de jongste is
uit een gezin van zeven zonen of doch
ters, een mens die door de duivel is
bezeten etc. Overigens, zo meent men
in een streek, kan iedereen weerwolf
worden, als hij de wetten van de ge
meenschap niet nakomt. Een weerwolf
is hinderlijk voor de maatschappij. Hij
springt voorbijgangers op de rug om
zich te laten dragen. Hij verscheurt het
vee en laat zich ook als kinderschrik
gebruiken.
De vuurman laat een vuurspoor na
Als je hem fluit, daagt hij voor je op
Dan is het haasje rep je. Wie nog op
tijd de huisdeur in het slot kan werpen,
u Ij v,°lgende dag een verkoolde
handafdruk in het hout terugvinden.
Uit de diverse beschrijvingen zou men
net vermoeden kunnen krijgen, dat
heks, weerwolf en vuurman na familie
zijn of zelfs tot een en dezelfde demon
herleid kunnen worden.
De atlas rept daar verder niet over.
Hij brengt het verzamelde materiaal
slechts in kaart. De studie kan nu be
ginnen. Een standaardwerk over de
Volkskunde der Nederlanden als vol
tooiing van wat prof. Schrijnen eens
begon? Deze stoute droom zal reëler
worden naarmate de afleveringen ver
schijnen van deze atlas.
s JAN ELEMANS
