OORLOG EN
VERZET
In boek,
en toneel
1940-DE TWEEDE WERELDOORLOG-1945
Haec Libertatis
Ergo
„SO PROUDLY WE HAIL"
D
Toneel bezel slechts
bescheiden plaats
een
1943
1944
1945
DINSDAG 3 MEI 1960
PAGINA 12
Vervolg van vagina 10)
derlanden in de opstand tegen Spanje te
verenigen niet kon verwezenlijken, be
stond er toch in ons land een zekere ma
te van godsdienstvrijheid, waarvan alle
niet-Calvinisten konden profiteren. De
ze verdraagzaamheid strekte zich niet
alleen uit tot de eigen landgenoten;
steeds is hier ook asiel verleend aan
ontelbare vreemdelingen. Wij wijzen in
dit verband op Descartes, die in 1629
hier de vrijheid vond om zijn filosofi
sche ideeën uit te werken; op de talrijke
Joden, die verdreven uit Portugal, in
Amsterdam een toevluchtsoord vonden
en op de Hugenoten, die einde 17e
eeuw uit Frankrijk verdreven, naar ons
land uitweken. Deze geesteshouding
was voor Schiller aanleiding in 1788 om
in zijn Geschichte des Abfalls der Ver-
einigten Niederlande te verklaren, dat
Holland aan elke gekrenkte en ver
drukte burgerrecht verleende; dat Am
sterdam in tijden vstn geestelijke druk
nagenoeg de enige vrijhaven voor alle
IHPnin^or i<5 trpumop*
Stei niertegenover de opvattingen van
het nat.-socialisme. Dit stelde de
staat als doel in zichzelf, waaraan
religie, opvoeding, wetenschap, indivi
du en gemeenschap volledig onderwor
pen zijn; hij is de bron van alle recht
en recht is. wat nuttig is voor de staat.
Het diende zich aan als een wereldbe
schouwing, die de gehele mens voor zich
opeiste. Er bleef dus niets over van de
rechten van de kerk. Men plaatste de
Duitser kortweg voor de keuze tussen
Christus en het Duitse volk Dit alter
natief werd bij talrijke gelegenheden
door de Duitse bisschoppen afgewezen
en in 1941 verklaarden zij uitdrukkelijk:
,,Het gaat om het zijn of niet zijn van
het Christendom en de kerk in Duits
land" Op dit gevaar van het totalitai
re stelsel was in Nederland aan katho
liek- en protestants-kerkelijke zijde
reeds enkele jaren eerder gewezen
In de nationaal-socialistische leer valt
verder de nadruk op de onverbrekelijke
samenhang tussen mens en land. Zo ko
men wij tot de door Alfred Rosenberg
ontwikkelde Duitse mythe waarin hij
uitgaat van het bestaan van een supe
rieur. arisch ras waaraan al wat waar
devol is in de cultuur is te danken Als
laatste vertegenwoordiger van dit supe
rieure ras zag Rosenberg het Duitse
volk. Het voortbestaan hiervan werd
echter bedreigd door het Jodendom Op
deze wetenschappelijke nonsens baseer
de men de Jodenvervolging, die. toen
tijdens de bezetting ook in ons land maat
regelen tegen de Joden werden geno
men. in februari 1.941 leidde tot een sta
king in Amsterdam en tot het moedig
protest van prof. Cleveringa te Leiden.
Ook hier bleek het Nederlandse volk
trouw aan zijn tradities. Deze rassen
leer moest echter ook dienen als recht
vaardiging voor de Duitse drang naar
expansie. Krachtens zijn superioriteit
had het Duitse volk recht op de hegemo
nie in Europa en in de hele wereld. Het
felle nationalisme, dat we reeds in de
eerste helft der 19e eeuw aantreffen bij sans sépuitürê" van' Jean-PauT' Sartre
de Duitse dichter Arndt, beschouwde
Nederland als een deel van het grote
Duitsland. Het nationaal-socialisme be
tekende daarom niet alleen een aantas
ting van al de verworvenheden van ons
volk, maar ook een aanval op het on
afhankelijk voortbestaan van een zelf
standige Ned. staat. Het .Nederlandse
volk heeft God z{j dank in over
grote meerderheid de volkomen tegen
stelling tussen zijn opvattingen en die
Van het nationaal-socialisme ingezien en
het stelsel afgewezen
J OOMES
Een scène uit Marie Octobre" van Julien Duvivier.
it artikel mag tussen de achthon
derd en duizend woorden bevat
ten, zo luidt de afspraak. Indien
ieder woord de titel kon bevatten van
een boek, e< n stuk, een film, waarin
oorlog en verzet aan de orde komen,
dan zouden we hier niet eens alle wer
ken kunnen opsommen, Iaat staan er
iets over zeggen. Dit betekent, dat we
ons zéér ernstig zullen beperken, slechts
een fractie van de bestaande werken
zullen noemen en slechts hier en daar
een aanvullende opmerking zullen ma
ken.
Het mag opmerkelijk heten dat het to
neel veel minder tot ue literatuur van
oorlog en verzet heeft bijgedragen dan
de film en het boek.
Over boek en film behoeft men maar
even te mijmeren en de titels komen
bij tientallen opzetten. Denkend aan to
neel. heeft men enige moeite. In de her
inneringen liggen vooraan: Bevrijd
Voik, door een viertal Nederlandse au
teurs samengesteld en onmiddellijk na
de oorlog in ons land vertoond Daarna
Steinbeck's De Vliegenvanger, in de
oorlogsjaren stiekem gelezen, na de oor
log in het openbaar gespeeld Het stuk
behandelt het verzet der Noren tegen
de Duitsers. Het bekende stuk Morts
van de strijd tegen de onderdrukkers.
Een beknopt, maar buitengewoon
boeiend boek is De Duitse Tijd van
J. Meulenbelt, en als uitvoerig en
klemmend onüerdeel van Onderdruk
king en Verzet moet genoemd en
aanbevolen worden de Kroniek der
Jodenvervolging, op zichzelf ai een
meesterstuk van Mr. Abel Herzberg.
Met het Dagboek van Anne Frank,
De laars op de nek van Maurits Dek
ker, De donkere kamer van Damo
cles van W. F. Hermans (evenals bij
Sartre is hier het verzet meer aanlei
ding dan thema) en de Tweede Wereld
oorlog in kort bestek van prof.
Brandt hebben we enkele van de be
langrijkste Nederlandsche bijdragen
aangegeven.
Bij de film kan het niet op. Die heelt
nauwelijks een oorlogsroman of oorlogs
stuk ongemoeid gelaten en aan de be
staande reeks nog eigen verzinsels toe
gevoegd. Als we beginnen met de reeks
van zeven films, die Frank Capra in op
dracht van de Amerikaanse regering
heeft gemaakt, noemen we al meteen
een van de beste produkten, die de oor
log behandelen. De journaals slaan we
maar over: ze zijn ontelbaar in alle
landen. Maar tussen de meesterwerken
La Bataille du rail van René Clément
en Un condamné a mort s'est échappé
neemt de Duit.ce folteringen ais aanlei
ding tot het uitwerken van een existen
tialistisch motief. Het Franse stuk Un
ami viendra ce soir verbeeldt regel
recht de ontmoeting van Franse verzets
lieden en Duitse usurpators en Zuck-
mayers Des Teufels General neemt
zelfs het Duitse verzet tegen Hitier tot
onderwerp
De oogst aan boeken valt niet te
schatten. Afgezien van geschiedenis
sen van de tweede wereldoorlog zoals
de hoeken van Churchill. Eden. Mont
gomery en de geschriften over Hitier,
de uitvoerige geschiedenis van Görlltz
en Thorwald over de tweede wereld
oorlog, is daar het opmerkelijke boek,
eveneens van Thorwald, getiteld Wen
sie verderben wollen, waarin beschre
ven wordt, hoe graar von Strauffenberg
en de Russische generaal Wlassov, po
gingen doen om met een Russisch leger
Stalin's regiem omver te werpen. De
laatste weken hebben we zien verschij
nen, zelfs reeds in vertalingen: het
verschrikkelijke hoek Danieila (over
het lot der Joodse vrouwen in Duitse
handen). Voorwaarts kameraden, we
moeten terug het enorme boek Der
Nürnberger Prozess (Opmars naar de
galg), en, van Heinrich .7011, Biljard
um halb zehn, aanzienlijk genuanceer
der dan de meeste oorlogsboeken in ro
manvorm. Van Duitse zijde is nog
een bewonderenswaardig boek ver
schenen van Friedrieh Sieburg, getiteld
Die Lust nrn Untergang, over de oor
log en vooral de gevolgen van de oor
log op de huidige Duitse samenleving.
Maar laten we vooral niet vergeten:
La Tragédie de la Deportation, een
lijvig boek met officiële gegevens, die
men na lezing nooit meer vergeet.
Ook wat Nederland betreft moeten
we zeer onvolledig zijn, maar we mo
gen niet verzuimen, de aardacht te ves
tigen op het formidabele werk Onder
drukking en verzet, dat in verschillen
de delen een volledig beeld geeft
van Robert Bresson ligt een hele reeks
Franse oorlogs- en verzetsfilms, die
soms zeer verdienstelijk de zaken ver
tellen Men denke bijvoorbeeld aan
films als Jericho, Marie Octobre en
Nuit des espions.
Denemarken excelleerde met De ro
de Aarde, een felle film van het ver
zet. En de Russen hebben niet opge
houden films te maken over de oorlog.
Hei begon met De Regenboog en ein
digde voorlopig met Het lot van een
mens. De Engelsen hebben The way
ahead van Carol Reed op hun naam
staan, een van de beste uit een lange
reeks. De Amerikanen A walk in the
sun, So proudly we hail, The path of
glory en vele andere, meestal de min
dere van de Franse. Bij de Duitsers tref
fen we zeer verdienstelijke werken aan
naast andere, die we niet voor vol aan
zien. Naast Der Untertan van Staudte
bijvoorbeeld verbleekt Hundc wollt Ihr
ewig leben van Frank Wisbar. Na Die
Mörder sind unter uus is Wir Wunder-
kinder twijfelachtig van houding, hoe-
wei knap van vorm. En Nederland
levert tenslotte zijn bijdrage met
L.O.L.K.P. van Max de Haas en met
Leger in gehouwen steen, een korte
film van Theo van Haren Noman. Twee
films, die er zijn mogen. En dat zijn
dan enkele tite's. die in dit korte be
stek niet mochten ontbreken, enkele
van de zeer veie, van de ontelbare.
Dbg
IUIjilllhlllllltllllllli!llllllilll|nilllllilllll1IIMIIIilllllllllllMllllllinillllflliUlllllll1lllillllillilllll!UIIIIII!!l!llll!IIITIIIIM::
luim
Vervolg van vagina 10)
10 JULI: Geallieerde landingen op Sici
lië.
25 JULI: Mussolini .afgetreden" (en
.gearresteerd).
Begin van een reeks hevige luchtaan
vallen op Hamburg.
23 AUGUSTUS: Eerste grote nachtelijke
luchtaanval op Berlijn.
8 SEPTEMBER: Bekendmaking van de
capitulatie van Italië.
12 SEPTEMBER: Mussolini door Duit
se "alschermjagers bevrijd.
29 SEPTE IBER: Tienduizend Joden in
Amsterdam, onder wie de voorzitters
van de foodse Raad. gegrepen.
Eerste Silbertanne-moord te Meppel:
De S.S. in samenwerking met de
1 Siciierheits oiizei beantwoordt het
terechtstellen van vooraanstaande
1 N.S.B.-ers door het verzet met een
reeks moorden, waarvan ook de
schrijver A. M. de Jong in zijn wo
ning te Blaricum het slachtoffer is
geworde...
13 OKTOBER: Italië verklaart Duits
and de oorlog.
13 NOVEMBER: De Landwacht, een
nationaal - ocialistisehe hulppolitie,
door Seyss-Inquart bij verordening in
gesteld.
27 NOVEMBER: Roosevelt, Churchill
en Tsjang Kai Tsjek in Cairo.
2 DECEMBER: Roosevelt, Churchill en
Stalin in Teheran.
2 FEBRUARI: Alle Portugese Joden
worden overgebracht naar Wester-
bork.
14 FEBRUARI: Himmler in ons land.
1 APRIL: Zwarte prijs van vet: f 64,-
per kilo.
10 APRIL: De Russen in Odessa.
13 MEI: Decreet van de Rijkscommis
saris: Uitzonderingstoestand" in ge
val van invasie.
4 JUNI: De geallieerden in Rome.
6 JUNI: Invasie. D-day: grote landin
gen in Normandië. De bevrijding
schijnt nabij. 22 verzetsmannen bij
Overveen gefusilleerd.
13 JUNI: Eerst V-l op Engeland.
20 JULI: Mislukte aanslag op Hitier.
Himmler opperbevelhebber van het
leger in Duitsland.
21 JULI: Begin van de periode van
razzia's voor de „Arbeitseinsatz".
15 AUGUSTUS: Geallieerde landing in
zuid-Frankrijk.
23 AUGUSTUS: De Parijse Maquis bindt
de strijd aan met de bezetters. Roe
menië capituleert en keert zich te
gen Duitsland.
3 SEPTEMBER: Brussel bevrijd.
5 SEPTEMBER: Dolle dinsdag: vele
Duitse instanties ontruimen in het
westen des lands hun bureaus, de
NSB-ers hun kantoren.
8 SEPTEMBER: Eerste V-2 komt in
Engeland neer.
12 SEPTEMBER: Amerikaanse troepen
over jden in Zuid-Limburg de Ne
derlandse r ns. Nog dezelfde dag
wordt er een rechtstreeks gesprek
tussen de illegaliteit en de geallieer
den .angs een geheime telefoonver
binding gehouden. De mogelijkheden
van het samenspel worden groter dan
ooit.
14 SEPTEMBER: Maastricht de eerste
bevrijde stad.
17 SEPTEMBER: Luchtlandingen bij
Arnhem. Eindhovep, Grave en Nijme
gen (Operatie Market) en snelle op
mars in Noord-Brabant ^Operatie Gar
den).
De regering te Londen gelast de spoor
wegstaking.
19 SEPTEMBER: Duits bombardement
op het zojuist bevrijde Eindhoven (227
doden).
21 SEPTEMBER: Oprichting van de
stoottroepen in het bevrijde zuiden.
27 SEPTEMBER: Einde van de strijd
bij Arnhem.
2 OKTOBER: Ramp van Putten. Gevolg
van een nachtelijke schietpartij tussen
verzetsstrijders en Duitse militairen.
541 mannen uit het dorp als repre
saille-maatregel gefusilleerd. Tal van
huizen gaan in vlammen op.
7 OKTOBER: Begin van een maande-
lange periode van systematische raz
zia's op mannen van 17 tot 50 jaar.
23 OKTOBER: Eerste grote crossing
over de Rijn.
24 OKTOBER: Na een aanslag op een
S.D.-man, ölschlagel, worden bij wij
ze van represaille 29 Amsterdam
mers in de Apollolaan gefusilleerd.
Nadien vele dergelijke fusilleringen
met name in het westen van het land
10-11 NOVEMBER: Razzia's te Rotter
dam.. 50.000 mannen weggevoerd.
15 NOVEMBER: Razzia's in Amsterdam
17 NOVEMBER: Razzia's in de Noord-
Oostpolder nder persoonlijke leiding
van Rauter, de opperste chef van het
Duitse politie-apparaat in ons land.
21 NOVEMBER: Begin van dagenlange
razzia's in Den Haag.
16 DECEMBER: Begin van het Arden
nenoffensief onder de Duitse generaal
Von Rundstedt.
12 JANUARI: Einde van het Ardennen
offensief.
14 JANUARI: Begin van massale eva
cuaties uit Limburg.
2 0JANUARI: Roermond, Venlo en Tiel
ontvolkt.
JANUARI: Zwarte prijs aardappelen
560,- per mud-
4 FEBRUARI: Churchill, Roosevelt en
Stalin confereren te Yalta over de be
zetting van Duitsland.
23 FEBRUARI: Optreden van het twee
de minis'erie Gerbrandy. Turkije ver
klaart de oorlog aan Duitsland en Ja
pan. In de volgende dagen door Sy
rië, Egypte, Libanon, Arabië, Irak,
Iran en enige Zuidamerikaanse sta
ten gevolgd.
FEBRUARI: Zwarte prijs tarwe 26,-
per pond.
7 MAART: Een Duitse auto, waarin
naar later blijkt Rauter zit, wordt bij
de Woeste Hoeve door verzetsstrijders
beschoten. Ter plaatse worden enige
dagen later 117. elders in het land
honderden gevangenen gefusilleerd.
De Amerikanen trekken bij Remagen
over de Rijn.
13 MAART: Koningin Wilhelmina voor
het eerst weer in ons land
MAART: Zwarte prijs kaas: ƒ20 per
ons.
6 APRIL: Rusland zegt het neutrali
teitsverdrag met Japan op.
12 APRIL: Roosevelt sterft.
13 APRIL: V/enen geheel in Russische
handen.
(Vervolg op pagina 14)
