kostte aan vijftig
agenten het leven
GROOTSCHEEPSE MISLEIDING DOOR DUITSE CONTR A-SP ION AGE
Engelse contactmannen liepen
in de val
DINSDAG 3 MEI 1960
PAGINA 13
De oorlogsgeschiedenis zit vol „ster
ke verhalen". M.en zou ze kunnen
lezen als thrillers wanneer de
feiten, waar het bij deze lectuur om
gaat, niet zo diep tr agisch waren. Een
van die haast ongelooflijke geschiedenis
sen heeft zich afgespeeld in het seinver-
keer tussen Nederland en Engeland;
het is de affaire die na de bevrijding
bekend geworden is onder de naam
„England-Spiel". Om dit „spel" achter
af te begrijpen moet men goed bedenken,
dat in de oorlogsjaren alle normale ver
bindingen tussen het bezette Europa en
de vrije wereld verbroken waren. Het
is wel gelukt via Zwitserland, Zweden
en Spanje mededelingen uit Nederland
naar Engeland te smokkelen, doch
de voornaamste contactmogelijkh-id
waarop men terugviel was de geheime
radiografische berichtenwisseling.
De Nederlandse geheime diensten
te Londen zonden per vliegtuig agen
ten uit naar ons land. Ze werden
's nachts per parachute neergelaten,
„gedropped". Het woord „agent" heeft
in dit geval niets met de politie te ma
ken. De agenten hadden de opdracht ge
gevens, die zij verzamelden over de
gang van zaken in het bezette gebied,
door te geven naar Londen; ze moesten
sabotagegroepen oprichten, in contact
treden met verzetsmensen enz. Het be
hoeft geen betoog, dat er wel enige
moed voor nodig was om dergelijke ta
ken te verrichten- Het seinen geschied
de in code.
Het England-Spiel heeft hierin be
staan, dat de Duitse contra-spionage er
in geslaagd is een ontstellend groot aan
tal van deze agenten te pakken te krij
gen terwijl men dit in Engeland eerst
zeer laat in de gaten heeft gekregen.
mag spreken. Taconis werd na zijn ar
restatie aan één stuk ondervraagd
en hoe van negen uur 's avonds tot
de volgende voormiddag. Hij heeft ech
ter niets losgelaten.
De „Prinz Eugen"
De arrestatie van Lauwers geschied
de vlak nadat hij aan het seinen was
geweest. Hij had zojuist, in code uiter
aard, een bericht doorgegeven, waarin
stond, dat het Duitse schip „Prinz
Eugen" in Schiedam zou liggen. Lau
wers weigerde zijn code af te geven.
Een man van de Duitse peildienst ging
toen in zijn tegenwoordigheid aan een
tafel zitten en zei, dat hij het bericht
binnen twintig minuten toch wel ontcij
ferd zou hebben. De agent wachtte ge
spannen af. Inderdaad, na korte tijd
sprong zijn tegenspeler op en zei: „Al
so, der Prinz Eugen liegt in Schie
dam......"
Hca was het mogelijk, dat de Duit
ser het bericht zo snel kon ontcijferen?
teurs en drie marconisten op deze wij
ze gevat.
De parachutisten, die direct na hun
„dropping" in Duitse handen vielen,
kregen, heel begrijpelijk, de indruk,
dat er in Londen verraad was ge
pleegd. Dit werd nog erger toen do
Duitsers bij de verhoren aan de agen
ten lieten merken, dat ze van alles
en nog wat wisten over de situatie in
Londen. De ondervragers zeiden: je
bent daar en daar opgeleid, je hebt
les gehad in een vertrek, dat er zus
en zo uitzag allemaal gegevens,
losgepeuterd bij vorige verhoren. De
verbijsterde agenten vonden het in
die situatie niet nodig zich nog extra
moeilijkheden met de Duitsers op de
hals te halen. Zij gaven dus weer nieu
we gegevens af en op deze wijze kon
de Duitse contra-spionage een heel
zendsysteem opbouwen
In Londen dacht men, aat men een
heel stel Nederlanders in het bezette
gebied aan het werk had, terwijl er in
feite een Duits spel werd gespeeld. Het
werd voor Schreieder en de zijnen haast
te mooi om waar te zijn. Er kwam een
opdracht uit Londen om de zender Koot
wijk op te blazen. Dit kon niet gene
geerd worden zonder dat Londen arg
waan zou krijgen. Schreieder redde zich
uit het geval door het uitgeven van een
persbulletin, meldende, dat er een po
ging was gedaan een dynamietaanslag
te plegen op een zender in Nederland,
waarbij de meeste daders door landmij
nen waren gedood en gewond. In de
zelfde geest ging er een telegram naac
Londen met daarbij nog de mededeling,
dat Taconis met zijn beste medewerker
was ontsnapt. Londen antwoordde, dat
aan Taconis een onderscheiding was toe
gekend
Een andere misleidingsaffaire speelde
zich af met de agent Jongelie, die na
'zijn arrestatie weigerde ook maar iets
mee te delen. Zonder zijn gegevens kon
de Duitse contra-spionnage nie* een zend-
lijn-Jongelie met Londen openen. Aan
de overkant zou men dan echter argwaan
krijgen wegens het ontbreken van het
seinverkeer. Er is toen over een andere
verbinding aan Londen bericht, dat Jon
gelie bij zijn „dropping" een hersen
schudding had opgelopen. Later werd
gemeld, dat de agent gestorven was. In
werkelijkheid zat Jnngelie gevangen in
Haaren
De behandeling na de oorlog van ae
zaak tegen v. d. Waals, een van de
hoofdfiguren in het verraad rond het
England-Spiel. Men ziet hem rechts
voor. Er ontstond niet zelden een le
vendige discussie tussen de getuigen.
Men ziet hier Schreieder in debat met
mr. Oud.
uiiiiiiiiiiiniimiiiiiiiiiiHuiiiiiiiHiiiiimiimnmmrtHiiiiiin
gecompliceerd en de samenwerking
was verre van ideaal. Er deden zich
allerlei competentiekwesties >oor. Het
gevolg hiervan was, dat het hoofd
van de Nederlandse geheime diensl
wel de inhoud van de binnenkomende
telegrammen kreeg, maar dat hij niet
de tekst zelf kon controleren
In Duitse handen
Twee jaar lang is de zendlijn-Lauwers
in gebruik geweest. Een paar duizend
telegrammen werden er in die tijd tus
sen Engeland en Nederland uitgewisseld.
De mededelingen, die Londen zoge-
Lauwers en Taconis
De gehele affaire is in 1942 begonnen
met de arrestatie van enkele agenten,
van wie de Duitsers enige seincodegege-
vens loskregen. Het is moeilijk achter
af te beoordelen of de personen in kwes
tie hun gegevens al dan niét lichtvaar
dig hebben losgelaten. We moeten in
aanmerking nemen, dat de verhoren
vaak zeer zwaar waren en dat de in
structies aan de agenten een zekere vrij
heid tot spreken lieten.
Men had in Engeland bjj de oplei
ding van de agenten gezegd: „De
Gestapo beschikt over middelen om
zelfs de moedigste man aan het pra
ten te krijgen. Als je gearresteerd
zou worden moet je dus bij het ver
hoor na enige tijd, zogenaamd onder
druk, maar je code vertellen. Geef
echter nooit je „security check" af."
De security check bestond hierin, dat
men bij het seinen bewust bepaalde,
van te voren afgesproken, fouten
maakte, waardoor degene, die de te
legrammen ontving, kon weten, dat
er iets niet in orde was met de
agent.
Hun security check schijnen de eer
ste arrestanten inderdaad niet te heb
ben losgelaten, maar de Duitsers kon
den intussen uit de verkregen gegevens
al het een en ander van de zendcode
reconstrueren. In het bezit van deze ge
gevens kreeg Joseph Schre.eder, een be
langrijke figuur bij de „Sicherheitspoli-
zei", begin maart 1942 de kans zijn eer
ste 'grote slag te slaan. Een ,-,Neder
landse" handlanger van de Duitsers
was binnengedrongen in een verzets
groep. De verrader kwam op deze wijze
in contact met twee parachutisten, Lau
wers en Taconis. Het gevolg was, dat
de Duitsers deze agenten konden arres
teren.
Het is hier de plaats te wijzen op een
van die bewijzen van de onverzettelijk
heid der agenten, waarbij men zonder
overdrijving van ware heldhaftigheid
Dit was er gebeurd: Lauwers had het
bericht gekregen van een Nederlandse
verzetsgroep, waarin Duitse handlan
gers waren binnengedrongen. Langs die
weg had de Duitse contra-spionage zelf
de marconist het bewuste bericht toe
gespeeld. De Duitser, die het bericht
zogenaamd ontcijferde, behoefde hele
maal niets te decoderen: hij kende de
inhoud van het bericht al vooraf.
Het is begrijpelijk, dat Lauwers, die
dacht dat het bericht wèl ontcijferd was,
aan verraad begon te denken. Het had
geen zin nog langer weerstand te bie
den tegen de zware druk van de Duit
sers. De agent gaf zijn gehele code
afDaarmee kregen de Duitsers een
belangrijke troef voor hun „spel" in
handen.
Lauwers is daarna voor de Duitsers
gaan seinen. Hij ging hiermee zijn boek
je niet te buiten. Bij de opleiding in
Engeland waren de parachutisten er a)
op voorbereid, dat bjj een eventuele ar
restatie de Duitsers druk op hen zouden
uitoefenen om voor hen te werken. De
instructeurs hadden gezegd: „Doe dit
maar. Zolang je voor de Duitsers werkt,
ben je een voordeel voor hen; ze zul-
len je dus niet dadelijk doden. Je hebt
nog de kans te ontsnappen en boven
dien: wanneer je door het toepassen van
je security check Iaat weten, dat je ge
arresteerd bent, is het voor ons moge
lijk met de vijand een spel te spelen.
De praktijk werd helaas, dat integen
deel de Duitsers een spel speelden mét
Londen
Lauwers heeft zijn security check niet
losgelaten, doch er gebruik van ge
maakt om Engeland te waarschuwen,
dat zijn telegrammen onbetrouwbaar
waren. Een van die waarschuwingen is
volgens de verklaring, welke Lau
wers heeft afgelegd tegenover de Par
lementaire Enquêtecommissie, die na
de oorlog de hele zaak van het England-
Spiel grondig heeft uitgezocht ge
weest, dat in zijn bericht enkele ma
len het woord „caught" (gevangen) ver
werkt was. De achteraf verhoorde Duit
sers achtten het mogelijk, dat de agent
er inderdaad in geslaagd is deze waar
schuwing door te seinen. De Duitsers
vertrouwden Lauwers niet.
Een dramatisch element in deze
historie is nu^ dat op deze waarschu
wing in Londen niet gereageerd is. De
verhoudingen tussen de Engelse en de
Nederlandse instanties waren noggl
naamd van zjjn agenten kreeg, bevat
ten niets dan misleiding. Taconis had de
opdracht in ons land sabotagegroepen
op te bouwen. Een paar weken na zjjn
arrestatie zou de eerste agent „ge
dropped" worden. De komst van deze
man werd aangekondigd over de zend-
lijn-Lauwers. Men antwoordde Londen,
dat de agent daar en daar geparachu
teerd kon worden. Hij zou opgevangen
worden door verzetsmensen. In feite
gingen de Duitsers er op af en namen
de agent gevangen. Zo ging het „spel"
verder. Twee maanden na de arrestatie
van Lauwers had men reeds zes sabo-
Beatrix Terwindt, de enige vrouw, die
h England-Spiel overleefde. Na de
oorlog was zij chef-stewardess bij de
KLM Op het ogenblik woont zij op
Maïlorca. Ze ontsnapte in 1942 naar
Engeland werd vier maal geparachu
teerd ten slotte gevangen genomen,
vier 'dagen lang ondervraagd, naar een
concentratiekamp overgebracht en ter
dood veroordeeld.
oaooiage cv psp»-
Een bijzonder moment in het England-
Spiel is de komst van tie reserve-kapi
tein Jambroes geweest, die geparachu
teerd en gegrepen werd in juni 1942. Hjj
bracht de opdracht mee voor het op
bouwen van een sabotagegroep van 1070
man, verdeeld over zeventien districten.
Hiermee kreeg Schreieder de mogelijk
heid tot een misleiding op fantastisch
grote schaal: hij begon de gehele orga
nisatie op papier op t£ bouwen. Men
meldde regelmatig vorderingen aan
Londen en „bestelde" voor de verdere
opbouw van het sabotage-apparaat
nieuwe agenten, die prompt gezonden
en even prompt weer gevangen genomen
werden. In totaal zjjn er 37 agenten in
deze actie geparachuteerd en er was er
niet een, die bij zjjn aankomst niet met
een in Duitse handen viel.
In de loop van 1943 begon men in Lon
den argwaan te krijgen. De agenten
Dourlein en Boogaert slaagden er in uit
de gevangenis in Haaren berichten over
de gevangenneming van agenten naar
Engeland te smokkelen. Het England-
Spiel eindigde op 1 apri] 1944 toen de
Duitsers, wetend dat de zaak voor hen
toch „kapot" was, het volgende sarcas-
tische telegram naar Londen zonden:
„In the last time you are trying to
make business in Netherlands without
our assistance stop we think this ra
ther unfair in view our long and suc
cessful cooperation as your sola
agents stop but never mind whenever
you will come to pay a visit to the
Continent you may be assured that
you will be received with same care
and result as all those you sent us
before stop so long."
Doel niet bereikt
Haar voornaamste doel heeft de Duit
se contra-spionage met het England-
Spiel niet bereikt. Het gehele spe] was
bovenal begonnen om gegevens uit Lon
den los te krijgen over de invasie van
de geallieerden waar en wanneer? Die
gegevens heeft men niet gekregen,
maar dit kan voor ons Nederlanders
het dramatische van deze affaire met
verzachten:
Het England-Spiel heeft het leven
gekost aan niet minder dan 50 agen
ten Zij zjjn ter dood gebracht f om
gekomen in Duitse gevangenissen en
kampen. Van de 59 die in de tijd
van het England-Spiel boven onsj land
werden afgeworpen zijn er siecnts
negen, acht mannen en eén vrouw
Trix Terwindt die de oorlog
hebben overleefd.
Het England-Spiel is meer dan de ge
schiedenis van een bijzonder §eslfaf^®
contra-spionage. Het is geschiedenis van.
vijftig moedige mannen, die onder zwa
re Duitse druk de heldhaftigste presta
ties hebben geleverd; van de vpnig
agenten, die met hun leven hebben
meebetaald voor ons aller vrijheid.
