i?40-JDE TWEEDE WERELDOORLOG-1945
DE HONGERWINTER
Vrouwen pal in
de hongerwinter
GOD, LAAT ZE NIET HOESTEN
DINSDAG 3 MEI 1960
PAGINA 14
i!i,iiiiii|!|i|,|||i|,i|,|,||i|,i,|,,,||||,i|,|,||,|i,|ii|ll,i,,|lll|inM,ll|II|,|il||(iil,||M)liiiI|iliiii1(|ini||u,(|,||||l|||ll|IIIiiil,||Iniiiiiiiiiii|I||||||||nniniiuiiniiiiiiiiiiiiinii„lilinliimiuliiniiiiiillmnimiiilinl
ervo g van pag. 12) staf van Eisenhower, luitenant-gene- 5 MEI: Einde van Hp ppypphfon in 9.R .Tl"TT .TTTancfa 7iffiM« rn_:u..
17 April: De Wieringermeer onder
water gezet.
23 APRIL: Russische troepen in de bui
tenwijken van Berlijn.
25 APRIL: Telegram van Eisenhower
aan Seyss-Inquart via de comman
dant der Binnenlandse Strijdkrachten.
De Amerikanen en de Russen ontmoe
ten elkaar aan de Elbe.
28 APRIL: Mussolini gelikwideerd. Hit
ier trouwt met Eva Braun.
2! Eerste voedseldroppings.
50 APRIL: Bespreking tussen de chef
staf van Eisenhower, luitenant-gene
raal Bedell-Smith en Seyss-Inquart
bq Amersfoort in aanwezigheid van
prins Bernhard.
Hitier pleegt zelfmoord.
APRIL: Zwarte prijs „Consi"-sigaret-
ten: 80.- per pakje.
2 MEI: De eerste Canadese vrachtau
to s met levensmiddelen in Rhenen.
ItaHö Van Duitse legers in
3 MEI: Duitse generaals bij Montgo
mery.
4 M1JI: De capitulatie van de Duitse
legers in West-Europa in Montgome
ry's hoofdkwartier op de Lunebur-
gerheide getekend.
5 MEI: Einde van de gevechten in het
westen. Blaskowitz tekent te Wage-
ningen het bevel van de overgave.
7 MEI: Schietpartij op de Dam in de
hoofdstad.
De algemene capitulatie in Eisenho
wers hoofdkwartier te Reims onder
tekend. Onvoorwaardelijke overgave
van alle Duitse strijdkrachten.
8 MEI: Canadese tanks in Amsterdam.
21 MEI: Himmler pleegt zelfmoord.
24 JUNI: Optreden van het ministerie
Schermerhorn-Drees.
26 JUNI: Oprichting te San Francisco
van de Verenigde Naties.
17 JULI: Begin van de conferentie te
Potsdam.
25 JULI: Eerste zitting van een Tribu
naal. In 's-Hertogenbosch. De land
verraders worden berecht.
26 JULI: Amerika, Engeland en China
stellen te Potsdam een ultimatum
aan Japan.
6 AUGUSTUS: Atoombom op Hiroshi
ma.
8 AUGUSTUS: Rusland verklaart de
oorlog aan Japan.
9 AUGUSTUS: Atoombom op Nagasaki.
14 AUGUSTUS: Japan capituleert.
2 SEPTEMBER: Einde van de tweede
wereldoorlog: ondertekening van de
onvoorwaardelijke overgave van Ja
pan in de baai van Tokio.
Op 18 september 1944 kondigde de Nederlandse regering in Londen
de spoorwegstaking af. Toen daar in ons land gevolg aan werd
gegeven kon de reactie daarop van de bezetter nauwelijks uit
blijven. Zij bestond hierin dat alles wat nog aan vervoersmogeïijkheid
overbleef onmiddellijk in beslag werd genomen. En dat had uiteraard
een rampzalige uitwerking op de toch al precaire voedselpositie in ons
land. In het bijzonder voor wat betreft de grote steden, Amsterdam,
Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Delft, die in het nog bezette gebied
lagen. Maar in feite bevonden alle vier miljoen Nederlanders, die in
het Westen woonden, zich na de débacle van de geallieerde troepen bij
Arnhem in de benarde en benauwende positie van ratten in de val.
Op 11 oktober reeds viel in Amsterdam, bij gebrek aan kolen, het
gas uit. Voor wat betreft hun warme maaltijd waren de bewoners toen
m hoofdzaak aangewezen op de magere hap eten, die zij van de Cen
trale Keuken konden betrekken. En een goed stuk van Nederland
werd nu steeds dreigender geconfronteerd met het barre verschijnsel
van de hongersnood, dat zij tot dan toe slechts kenden uit berichten in
de krant. In China leed men honger, in Nederland was dat onmogelijk
Maar de ramp voltrok zich nochtans.
De rantsoenen werden steeds geringer, de „warme" hap van de Cen
trale Keuken steeds minder substantieel en steeds meer gericht op het
volksvoedsel van die dagen: de suikerbiet; het schaarse stuk bruin brood
werd steeds kleffer. En naarmate er minder te eten viel, werd er meer
over eten gepraat. Waar mensen bij elkaar waren werd geconverseerd
of over de oorlogstoestand „het gaat zó lang goed, tot wij er bij neer
vallen" óf over eten, over lekker eten; over een gewoon stuk écht.
vooroorlogs wittebrood bijvoorbeeld.
Maar inmiddels werden de mensen ziek van de honger. Sommigen
vielen gewoon neer op straat, anderen wanneer zij in de rij stonden
bij de Centrale Keuken. Daar werd met een huiveringwekkende on
verschilligheid naar gekeken. Wat kon men anders doen dan onver
schillig zijn?
Degenen die geld hadden, rekten hun bestaan via de zwarte handel
Maar een pond tarwe kostte op de zwarte markt f 35, een kilo suiker
f 110, een kilo aardappelen f 12, een pond kaas f 50, een pond vlees f 45
Wie hield dat lang vol? Trouwens, ook de zwarte markt had tenslotte
weinig „aanvoer" meer en toen viel er alleen nog maar te ruilen;
betalen had geen zin meer en de prijzen werden slechts gehandhaafd
om de verhoudingen aan te duiden.
Maar er moest toch gegeten worden. En de geïsoleerde stedelingen
gingen nu hun eten zélf halen. Zij ondernamen hun „hongertocht" naar
het platteland. Zij liepen over de Afsluitdijk naar Friesland; de uit
verkorenen hadden de beschikking over een gammele fiets, de rijk
gezegenden over een handkar of een bakfiets. En zij ruilden hun
horloges, tapijten, lakens en wollen dekens bij de boeren tegen erwten,
bonen, kool of aardappelen. Sommigen van hen echter bezweken onder
weg; er waren er ook die bij hun terugkeer aan de grens van*hun stad
werden aangehouden door Land wachters. Dat betekende: in beslag
name van het voedsel.
Maar velen konden in het geheel niets ondernemen. Waren oude
mensen in staat om op hongertocht te gaan? Wist de professor hoe hij
een bakfiets moest besturen?
Mensen werden ziek van de honger. Mensen stierven de hongerdood
Zij moesten begraven worden. Maar er was geen hout voor doodkisten
Er was geen passend vervoer om hen naar het kerkhof te brengen
Mensen werden dus per bakfiets begraven en in bordpapieren dood
kisten Sommigen werden ook „clandestien" door de familie ter aarde
besteld, want in dat geval behield men de distributiebescheiden. En
daar kon je wel niet véél op krijgen, maar het telde toch mee. Voor
sommigen duurde het weken eer zij aan de beurt waren om begraven
te worden. In de Zuiderkerk in Amsterdam lagen soms 70 lijken op
gestapeld en er werd gerucht gemaakt met ratels en windbuksen om
de ratten van de stoffelijke rester af te houden.
Schrijver dezer regelen herinnert zich een jongetje van een
jaar of acht. Eind april 1945 scharrelde hij door de Amsterdamse
Jordaan, een lepel
ygU tengevol-
minstens 15.000.
„Vandaag kregen we het Zweedse brood en de margarine. Ik had de tafel
gedekt in de Zweedse kleuren, een blauw kleed met de eerste gele crocussen
uit de tuin en toen ik het blad binnenbracht met het halve brood voor ieder
en het halve pakje margarine had ik een brok in mijn keel. R. at het achter
elkaar op, zeventien jaar, heeft altijd honger. P. at de helft op en nam de
rest mee naar bed, de veiligste plek. Moeder, met haar magere gezichtje,
kon er nauwelijks een hap van eten, want die wilde het bewaren voor de
jongens". Dat lees ik in mijn „Honger-dagboek" van vijftien jaar geleden,
toen wij in het westen ivisten wat hongersnood was. Hongersnood: als er
vandaag geen eten is en morgen ook met en de eerstkomende weken niet,
dan verliezen we langzaam maar zeker onze krachten en dan is er geen
ander einde dan doodgaan.
Met dat voor ogen kwam er de kracht van een leeuw'in je om tegen de
honger te vechten. En toen is gebleken, wat misschien sinds de tachtigjarige
oorlog, toen Kenau Simons Hasselaar op de stadsmuur klom om de Spaanse
soldaten te bestoken, vergeten was, hoe een vrouw vechten kan voor wat
haar dierbaar is en hoe grandioos het uithoudingsvermogen is van een vrouw,
als ze tot het uiterste voor haar gezin moet zorgen.
„Moeder kon er geen nap van eten",
zo was het overal. Ze gaf het veel
liever aan de jongens. De moeders heb
ben in de hongerwinter voornamelijk ge
leefd van hun onverzettelijke wil om
het gezin in leven te houden. Ze hadden
de kracht in zich van de vrouw èn van
de man. Ze moesten wel man en vrouw
tegelijk zijn. Want de mannen, de va
der en de zoons waren of door de vij
and opgepikt om in Duitsland te wer
ken of ze zaten in huis verstopt. Bui
gen, in de tuin of op straat konden ze
izich helemaal niet laten zien. Vanach
ter de gordijnen zagen zij hoe de vrou
wen sjouwden met het bij elkaar ge
zochte brandhout. Want een andere
warmtebron was er niet om te koken,
geen electriciteit, geen gas. Wie buiten
woonde raapte hout bijeen in het bos
het was een navrant gezicht om in de
bosjes, die het dichtst bij de bewoonde
wijk lagen, vrouwen van alle leeftijden,
ook die haast niet meer konden, te zien,
die met een stompe bijl beukten op de
jonge boompjes, takken afbraken en
vervoerden in meegebrachte gehavende
koffertjes en gammele kinderwagens.
Alles was gammel omdat er niets
nieuws te koop was, van de schoenen
waarop je liep tot de pan, waarin je
kookte
Toen liet sneeuwde sleepten ze liet
hout naar huis op een geïmproviseerde
slee. Als ze thuis kwamen in hun koude
huis rnet ijskoude voeten moesten ze van
het verse vochtige hout een uur pro
beren te stoken in de kachel om het
maal te koken van gerantsoeneerde sui
kerbieten en tulpenbollen of aardappel
schillen. Als je eens echte bieten kreeg
was je reuze blij, ivant met vrouwelijke
listigheid kookte je de rode biet door
de laffe, kleffe suikerbiet, dan werd al
les rood en dan zei je te-jen de mannen
aan tafel, dat het gewone biet was. Dan
hadden ze minder tegenzin tegen het
smakeloze voer. Het was ook geen maal
om een man voor te zetten. Maar wat
wil je? Er was niets anders. En de vrou
wen susten dan de kribbigheid en het
slechte humeur en de somberheid met
hun fanatieke vertrouwen op de toe
komst.
Als er weer helemaal niets te eten was
en het klandestiene aardappelvoorraadje
was, zelfs met een strenge rantsoenering
van twee per dag per man, uitgeput, en
de vrouwen de magere gezichten om
zich heen zagen, kwam er een oerkracht
in ze en reden ze op hun fietsen waar
van de rubber banden allang versleten
waren en vervangen door hout of een
hard stuk autoband die je loodzwaar d •-
den trappen, naar de boeren van Noord-
Holland, bedelend om hun laatste sie
raden of handdoeken, die ze hadden
meegenomen, te ruilen tegen erwten en
bonen en rogge en als het kon wat spek.
Wie geen fiets had liep met de hand
kar. Het hele eind, met een lege maag
en sterretjes voor je ogen. De bezet
tingstijd heeft voorgoed een eind ge
maakt aan de lang gecultiveerde ge
dachte dat de vrouwen het „zwakke ge
slacht" zouden zijn. Reuze slim en dap
per waren de vrouwen als het er om
ging de bezetter om de tuin te leiden.
En koelbloedig lieten ze huiszoekingen
doen door de Duitse politie, die naar
mannen zochten, terwijl ze met klop
pend hart in de kast lieten kijken waar
ze een half uur tevoren de naaimachi
ne op de losse plank in de vloer hadden
gezet, waardoor man en zoons in de
donkerte onder het huis waren wegge
kropen. „Lieve God, laat ze niet hoes
ten", bad ze met haar hele hart.
Vrouwen dragen nu een uniform en
vechten mee in het leger als het moet,
zoals bijvoorbeeld in Israël gebeurt.
Maar in de oude versleten huishoud-
schort als onaanzienlijk uniform hebben
de vrouwen in het Westen van het
land ju de hongersnood-winter van de
bezettingsjaren gevochten met al hun
moed en hun vertrouwen en hun im
provisatievermogen tegen de meest
wanhopige sluipvijandde toenemende
ontbering.
V/ie nu zestien of zeventien is, weet
er niets meer van hoe het was toen
hij een wiegekind of een boxkind was
A.Bgl.
