de
1940-DE TWEEDE WERELDOORLOG-1945
HEEFT ZIJ NOG TOEKOMST?
Eerlang nieuwe functie i
J
"N
1941
1942
DINSDAG 3 MEI 1960
PAGINA 6
De geschiedenis van de Neder
landse poëzie, gepubliceerd
tijdens de Duitse bezetting, is
reeds op verschillende manieren ge
schreven. Er bestaat over dit onder
werp een tamelijk polemische litera
tuur, die meestal tot de slotsom komt
dat de gedichten, die in dit tijdperk
verspreid werden, te nauw samen
hangen met de gebeurtenissen om
daarna nog voldoende betekenis te
kunnen overhouden als zelfstandige
gemoedsuitstorting. De meeste van
die gedichten hebben nu al verkla
rende voetnoten nodig om behoorlijk
te worden begrepen door de jeugd.
Het zelfstandige taai-aanbod van de
tekst is te afhankelijk van het ver
klarende feiten-materiaal uit de ge
schiedenis.
Dit is wel zo ongeveer het algeme
ne oordeel van de hedendaagse cri-
tiek over de verzamelbundels en los
se uitgaven, die als „verzetspoëzie"
bekend staan. Natuurlijk kan er uit
zondering worden gemaakt voor en
kele zeer mooie gedichten, altijd nog
treffend door een gevoelige verwer
king van de stof. De meeste verzets
gedichten klinken echter sterk rheto-
risch op de dag van vandaag.
De overtuiging, dat ze deze klank
uitsluitend in hun nadeel laten horen,
Iaat zich nauwelijks bestrijden. Wie
geloven wil, dat er in een of andere
toekomst gunstiger kansen zullen op
doemen voor het oratorische element
in de dichtkunst, lijkt bij onze tijd
haast een eeuw ten achter. In 1960
maakt men zich op om het eeuw
feest te vieren van Max Havelaar,
maar geen sterveling zal er aan den
ken, hoe het ook honderd jaar gele
den is, dat ,,De Schepping" van J. J.
L. ten Kate werd uitgegeven. Immers
dit afschuw-wekkend voorbeeld van
rhetorische ontboezeming in dicht
vorm vindt volstrekt geen lezers
meer.
Welnu: de meeste verzetspoëzie
ligt dichter bij Ten Kate dan
bij Multatuli. Ze mag als ont
boezeming heel oprecht zijn geweest
(en dit was ze)hiermee is niet ge
waarborgd, dat haar overdracht van
gevoelens bestand zou zijn tegen de
verandering van de tijden.
Die verandering trad bovendien
snel in. Na de tweede wereldoorlog
scheen de functie zelf van het ge
dicht zich grondig te wijzigen, zodat
niet alleen de verzetspoëzie, maar
ongeveer het hele dichtwerk van
Henriëtte Roland Holst-van der
Schalk spoedig verouderd leek, toch
zeker in zoverre het uitdrukking gaf
aan maatschappelijke idealen of ver
ontwaardiging. De stijl van de rede
voering werd uitgebannen uit de
vorm van het gedicht. Dit schijnt
voorgoed te zijn gebeurd. Niemand
denkt aan de mogelijkheid, dat er in
ons land en in onze taal nog eens
poëzie zal worden geschreven op de
manier waarop Bilderdijk, Da Costa
en Schaepman het hebben gedaan.
Eerst als dit weer eens (mutatis
mutandis) zou gebeuren, kwam er
plaats voor een vernieuwde waarde
bepaling van de poëzie, die als wel
sprekend protest tegen de bezetting
en haar begeleidende verschijnselen
is geschreven.
buiten het leven van de schone kun
sten.
Als een prognose van de letter
kundige smaak van ons nageslacht
kan worden gegeven door de acade
mische literatuurstudie, dan is voor
het minst opmerkelijk, hoe deze thans
bezig is, twee gebieden te ontginnen,
waarvoor sedert 1880 weinig belang
stelling bestond, namelijk de tijd van
de Rederijkers en de tijd van de Ver
lichting. Het is mogelijk, dat de voor
keur voor deze tijdperken van de li
teratuurgeschiedenis geprikkeld
werd door het besef dat het verwaar
loosde tijdperken zijn, waaruit een
schrander onderzoeker altijd wel iets
vergetens te voorschijn kan halen.
Niettemin wordt dit vergetene dan
toch getoetst aan het openbaar recht-
Het wordt dus een vraag van be
lang voor de verzetspoëzie, of er ooit
in de toekomst een wedergeboorte
kan worden verwacht van het opzet
telijk oratorische gedicht. Die vraag
is zuiver speculatief. Veranderingen
in de stijl laten zich buitengewoon
moeilijk voorzien of voorspellen. Zelfs
al zou iemand de algemene richting
kunnen aanduiden, waarin een nieu
we ontwikkeling van de poëzie zich
zal bewegen, dan toch zouden er zich
binnen de algemeenheid van die rich
ting zoveel bijzonderheden van stro
ming en vertakking voordoen, dat de
profetie hierdoor alle betrouwbaar
heid verloor. Voorloper van iets
nieuws is de kunstenaar zelden bij
volle bewustzijn, want zodra hij het
zelf weet, vertoont het oorspronke
lijke in zijn werk reeds het karakter
van een programma.
Tekenen, die veranderingen in de
smaak enigermate voorspel
baar maken, moet men dus niet
zoeken in het werk van de kunste
naars, die momenteel het hoogst
staan aangeschreven, zelfs niet al
zouden zij een onbetwistbare genia
liteit vertonen. Wil men er toch en
kele betrappen, dan dient men het
oog te richten op de onderzoekingen
van geleerden of op de voortgang
van ontdekkingen en uitvindingen
vaardigheidsgevoel, dat in -de litera
tuurgeschiedenis onontbeerlijk is.
Heel wat geschriften van vroeger
tijd werden terecht vergeten. Wie
echter het volledige werk van een
vergeten rederijker opnieuw uitgeeft,
moet hiertoe wel aangemoedigd wor
den door het besef, dat dit werk ten
onrechte werd vergeten. Hetzelfde
geldt voor het werk van allerlei dich
ters en schrijvers uit de 18e eeuw,
met inbegrip van Bilderdijk, die te
genwoordig in de literatuurweten
schap heel wat stelliger wordt ge
waardeerd dan het lange tijd het ge
val is geweest.
Wat de uitvindingen en ontdek
kingen aangaat, zijn wij nog
erg in het onzekere over de
toekomstige ontmoeting van televi
sie en literatuur. Hetgeen op dit ge
bied wordt vertoond, mag soms ver-
rassend heten, doch wekt de indruk,
de flauwe aanloop te zijn van een
ontwikkeling, die zich binnenkort
sterk zal gaan versnellen. Afgezien
van de algemene vraag, hoeveel
geestkracht, die in het verleden vrij
wel uitsluitend werd opgeslorpt door
de zogenaamde alpha-vakken, thans
wordt gericht op de bèta-faculteiten,
laat zich verwachten, dat de com
municatiemiddelen, waarover de
mens in de tweede helft van de twin
tigste eeuw beschikt, een dringende
behoefte zullen opwekken aan alge
meen communicabele zaken van
kunstzinnige aard. Voorlopig is de
radio geen prikkel tot opleving van
de welsprekendheid gebleken. Maar
de radio is ook nog lang niet wat ze
zijn moet! En de televisie staat pas
aan haar eerste begin!
Laten we eens aannemen, dat de
ontginningen van de literatuurweten
schap en de toenemende ontwikkeling
van de communicatiemiddelen niet
zonder invloed zullen blijven op de
aard van de poëzie, dan lijkt het al
lerminst uitgesloten, dat er straks
ruimte komt voor een nieuw soort
oratorische uitdrukkingswijze in vers
vorm. Die zal onder zulke omstandig
heden misschien meer lijken op
Schaepman dan op Lucebert. Zou zo
iets werkelijk het geval zijn, dan werd
de verzetspoëzie gemakkelijker ge
waardeerd met de normen, waarom
ze van nature vraagt. Ze zou dan
evenzeer het karakter kunnen aanne
men van een profetisch geluid als dit
het geval is geweest met het oor
spronkelijke geuzenlied uit de 16e
eeuw, dat ook niet altijd meester
lijk van vorm is, maar dat de basis
legde voor de ontwikkeling van de
klassieke literatuurtaal bjj Hooft 'en
Vondel, Revius en Huygens.
Op het ogenblik zjjn de redenen,
waarom de verzetspoëzie niet
hoog wordt aangeslagen, over
zichtelijk genoeg. Ze behoren echter
even duidelijk tot het tijdperk 1945-
1960 als de verzetspoëzie zelf be
hoort tot het tijdperk 1940-1945.
Onwillekeurig denkt iedereen over
de tijd, waarin hij zelf bewust leeft,
als over een beslissend tijdperk. Wat
thans verkondigd wordt aangaande
het verleden, schijnt onveranderlijk.
De werkelijkheid bewijst niettemin,
hoezeer zulk een apodictisch oordeel
berust op gezichtsbedrog.
Behalve het onmiskenbare feit, dat
de verzetspoëzie haar werk pakkend
gedaan heeft, toen zij actueel was. is
de kans nooit geheel uitgesloten, dat
zjj eerlang een nieuwe functie zal
gaan verrichten als prikkel tot men
selijk samenhorigheidsgevoel. In dit
geval vraagt zij. ongetwijfeld om een
schifting. Alle voortbrengselen van
kunst vragen hierom, alvorens hun
werking buiten de eigen tijd te kun
nen uitoefenen.
ANTON VAN DUINKERKEN.
H
Vervolg van pagina 4)
storing" van Joodse bezoekers in de
bioscopen.
10 JANUARI: Begin van de registratie
van Joden.
11 JANUARI: Oprichting van de Ko
ninklijke Nederlandse Brigade Prin
ses Irene.
13 JANUARI: Herderlijke brief: lid
maatschap van de NSB voor katholie
ken ,,in hoge mate ongeoorloofd".
JJO JANUARI: Mussert brengt bezoek
r, aan de Reichsführer-S.S. Heinrich
Himmler en Hitiers plaatsvervanger
Rudolf Hess in Berlijn.
24 JANUARI: Tobroek door de Italianen
ontruimd.
De Negus terug op Abessijns gebied.
6 FEBRUARI: Drie NSB-ers tot com
missaris van de provincie benoemd.
6 FEBRUARI: Ex-premier De Geer uit
Londen terug in ons land.
9 FEBRUARI; De WA veroorzaakt rel
letjes in de Jodenbuurt ,te Amster
dam, de WA-man Koot wordt op het
Waterlooplein gedood. De „Grüne Po-
lizei" trekt met mitrailleurs de Joden-
buurt in en blokkeert de toegangswe-
gen met opgehaalde bruggen, prikkel-
draadversperringen en hekken. Er
1 verschijnen gele borden met de op-
schriften: Joodse wijk, Joods plein,
Joodse straat.
11 FEBRUARI: Numerus clausus voor
Joodse studenten.
12 FEBRUARI: Joodse Raad. De gevol-
machtigde van de Rijkscommissaris
voor de stad Amsterdam ontbiedt eni-
fe vooraanstaande figuren uit het
oodse leven in die stad en geeft hun
de opdracht, dat men een Joodse Raad
moet vormen.
17 FEBRUARI: Alle beroepsofficieren
moeten zich melden.
22-23 FEBRUARI: Eerste Duitse raz
zia's op Joden in Amsterdam, op last
van Himmler. Generaal Rommel in
Noord-Afrika.
25-26 FEBRUARI: „Februaristaking" in
Amsterdam en omgeving.
2 MAART: Duitse troepen in Bulgarije.
II MAART; In Amerika wordt de leen-
en pachtwet aangenomen.
13 MAART: Eerste fusillering van Ne
derlanders: de achttien doden (Vijf-
l tien „Geuzen" en drie communisten,
i die naar aanleiding van de februari-
staking waren gearresteerd). Ophef
fing van de omroepverenigingen.
26 MAART: Rost van Tonningen presi
dent van de Nederlandsche Bank.
1 APRIL: Opheffing van de deviezen-
grens.
Bordjes „Voor Joden verboden" in
café's verplicht.
2 APRIL: De padvinderij wordt verbo
den.
18 APRIL: Het Joegoslavische leger ca
pituleert.
19 APRIL: Melk op de bon.
26 APRIL: Aardappelen op de bon.
27 APRIL: Athene bezet.
2 MEI: Afkondiging van het Journalis-
tenbesluit. De gelijkschakeling van de
pers wordt tot in de détails geregeld.
11 MEI: Rudolf Hess daalt in Schot
land, hetgeen de optimisten in een
spoedig einde van de oorlog doet ge
loven.
2 JUNI: Kreta in Duitse handen. Hit-
Ier en Mussolini confereren op de
Brenner.
11 JUNI: Nieuwe razzia's op Joden
(Amsterdam en Den Haag).
18 JUNI: Verplichting tot inlevering
van koperen, loden, tinnen en nikke
len voorwerpen.
22 JUNI: Groot nieuws: De Duitsers zijn
in de vroege ochtend de Sovjet-Unie
binnen gevallen. Zeer veel communis
ten van hun bed gelicht.
30 JUNI: Vermindering van de rantsoe
nen gas en electra.
De illegale organisaties het „Legioen
van Oud-Frontstrijders" en de „Orde
dienst" fuseren. Aangezien de naam
„Ordedienst" het- meest is ingebur
gerd fen wellicht mede in verband met
de camouflage die deze naam op de
klank af oiedt) wordt zij door de com
binatie overgenomen.
22 JULI: Dienstplicht in Nederlands-
Indië.
Eerste luchtaanval op Moskou.
24 JULI: Japan verlangt van de rege
ring Vichy in Frankrijk de bezetting
van Indo-China. Spanningen tussen
Amerika-Engeland en Japan.
26 JULI: Speldjes en propaganda-ge-
schriften van de Nederlandse Unie
verboden.
Eerste groep Nederlandse vrijwilli
gers naar „het Oostfront".
I AUGUSTUS: Voor personen boven de
14 jaar uitsluitend taptemelk.
3 AUGUSTUS: Voorlezing it/ de katho
lieke kerken van een herderlijke brief:
het lidmaatschap van het onder de
NSB-er Woudenberg gestelde Werklie
denverbond is niet langer geoorloofd.
8 AUGUSTUS: Joods geldelijk vermo-
en moet worden gestort bij de Dienst-
stelle „Lippmann, Rosenthal en Co,
Sarphatistraat.
II AUGUSTUS: De centrale werkge
versorganisaties worden ontbonden.
Joods grondbezit moet worden aange
geven (onteigend).
14 AUGUSTUS: Christiansen maakt de
doodstraf bekend van vijf inwoners
van Westmaas, die piloten hebben ge
holpen. Bekendmaking van de vast
stelling van het Atlantic Charter"
door Churchill en Roosevelt: oor
sprong van de Verenigde Naties.
24 AUGUSTUS: Drie artsen komen bij
een in het stationskoffiehuis van Zut-
fen. Tjjdens deze ontmoeting wordt
de grondslag gelegd voor een verzets
organisatie, waarin het eerst alleen
maar om een „bcroepsverzet" is be
gonnen, maar waaraan terstond alle
trekken van een echte illegale orga
nisatie zijn verleend. De organisatie
zal de hele oorlog bekend blijven als:
Medisch Contact.
29 AUGUSTUS: Besluit tot verwijdering
der Joodse leerlingen uit de scholen.
II SEPTEMBER: Razzia's op Joden in
Enschede.
19 SEPTEMBER: Kiev gevallen.
16 OKTOBER: Odessa gevallen.
23 OKTOBER: De Nederlandse Land
stand wordt opgericht. De (ftganisatie
is bedoeld als een landelijke beroeps
stand van het „tot zelfbewustzijn ge
komen hoerendom". Om lid te worden
behoeft men in het geheel niets te
doen: men is het als men boer of vis
ser is, of tot het gezin of het perso
neel daarvan hoort. Betekenis heeft de
organisatie nooit gehad.
28 OKTOBER: President Roosevelt van
de Verenigde Staten verklaart in een
rede: ,,W:'j zijn verplicht onze rol te
spelen bij de vernietiging van het
Hitlerisme."
31 OKTOBER: Uitbreiding van de
Joodse Raad over het gehele land.
OKTOBER: Opheffing van vele kran
ten en tijdschriften.
1 NOVEMBER: Inwerkingtreding van
het Ziekenfondsenbesluit.
Het Rijksbureau voor Textiel trekt
1600 vergunningen van Joodse textiel
handelaren in.
17 NOVEMBER: Begin van een hevige
tankslag in Noord-Afrika.
22 NOVEMBER: Instelling van de Ne
derlandse Kultuurkamer, die afzon
derlijke gilden voor de verschillende
sectoren van de kunst omvat.
5 DECEMBER: Alle buitenlandse Joden
moeten zich melden voor „vrijwillige
emigratie".
7 DECEMBER: Japanse aanval op de
Amerikaanse vlootbasis Pearl Har
bour, waardoor de slagvloot zware
verliezen lijdt.
8 DECEMBER: Nederland verklaart de
oorlog aan Japan.
II DECEMBER: Duitsland en Italië
verklaren de oorlog aan de Verenig
de Staten.
18 DECEMBER: Rommel in Afrika in
gesloten.
19 DECEMBER: Instelling van de Ne
derlandse Artsenkamer.
1 JANUARI: Volledige nazificatie van
de omroep; één programmablad: De
Luistergids. Te Washington tekenen
26 landen de Declaration by United
Nations".
2 JANUARI: De Japanners bezetten
Manilla.
10 JANUARI: Japanse landingen op
Borneo en' Celebes, aanval op Tara-
kan.
17 JANUARI: De Joden in Zaandam
moeten de stad verlaten.
I FEBRUARI: De eerste groep Joden
naar de „werkverruiming". Quisling
„minister-president" in Noorwegen.
15 FEBRUARI: Singapore gevallen.
Japanse landingen op Zuid-Sumatra.
16 FEBRUARI: Een protest tegen de
Kultuurkamer met de handtekenin
gen van 2400 kunstenaars wordt aan
de Rijkscommissaris aangeboden.
27 FEBRUARI: Slag in de Javazee.
5 MAART: Batavia bezet.
9 MAART: Het leger op Java geeft
zich over.
13 MAART: Koffiesurrogaat op de bon.
10 APRIL: Herderlijk schrijven over de
toenemende rechteloosheid.
Tabak en versnaperingen op de bon.
14 APRIL: Begin van de Arbeitsein-
satz in ons land.
Ook het bedrjj sleven wordt op de wij
ze der „nieuwe orde" in het gelid ge
steld. De Raad voor het Bedrijfsleven
wordt ingesteld.
18 APRIL: Eerste luchtaanval op Tokio.
20 APRIL: De toegang tot het strand
is voor iedereen verboden.
22 APR'L: Engelse „proef-invasie"
(commandoraid) bij Boulogne.
29 APRIL: Invoering van de „Joden
ster".
30 APRIL: .nstelling van het Neder
lands Arbeidsfront.
30 APRIL: Op Java beginnen de interne
ringen. Voor de eerste keer bereiken
verzetsbladen Londen.
3 MEI: Terechs'elling der „72" uit het
eerste „OD-proces".
II MEI: werecptsteiijng der 24 uit „het
Maastrichtse OD-proces".
15 MEI: Beroepsofficieren in krijgsge
vangenschap.
(Vervolg op pagina 10)
