DE ZORGEN VAN :S LANDS GROOTSTE CRINDPRODUCENT
Meren worden
mijn
gedicht met
en slib
Wm
Turkse provincie met hoopvolle
perspectieven: ANTALYA
Landbouw en tourisme worden er
met krachtige hand ontwikkeld
m
D
ATATURK IN VELE VERMOMMINGEN
- 't vir
- j
§Ét
De recreatie
mogelijkheden
Nieuwe f-ranse
vogelman
kUBhSm
IllLJ i
i
V B
■Hl
DINSDAG 21 JUNI 1960
i i
-- x
m»mr.
COR BERTRAND.
ude
NS
Ks
Au. - -
Aspendos,
Groeiende grindmeren bedreigen
Limburgse landbouwgebieden
W$?mWWÊ
i
-S
misch oogpunt bekeken volkomen ver
antwoord.
Op grond van dit advies stelde het
provinciaal bestuur aan de ontgrin-
ders voor, dat zij voortaan 40 cent
per ton grind en 20 ct per ton zand
zouden storten in een speciaal fonds.
In ruil daarvoor zou de tot dan toe
bestaande verplichting, dat de ont-
grinders zelf zorg moesten dragen voor
de dichting van de grindgaten komen
te vervallen. Bij de ontgrinders ont
moette dit voorstel weinig bezwaren,
te meer omdat de minister toestem
ming verleende om de gevraagde hef
fing van 40 cent per ton in de grind-
prijzen door te berekenen.
Inmiddels is het voorgestelde fonds
tot stand gekomen. Met de eerste fonds
gelden is de proef, welke sinds januari
van verleden jaar genomen is om met
afvalstenen van staatsmijn Maurits een
gedeelte van een grindgat te Maas-
bracht te dichten, gefinancierd. Zestien
maanden lang hebben twee onderlos-
sers een geregelde dienst onderhouden
tussen de haven van Stein en de grind
meren van Maasbracht. Vijf keer per
week vervoerden deze schepen telkens
500 ton mijnstenen naar een bepaald
grindgat. Deze proef is bevredigend
verlopen. Een tengevolge van de ont-
grindingen ontstane waterplas nabij
Maasbracht, groot ongeveer vijf hecta
ren, is met mijnsteen gedicht. Tot op
twee meter beneden de waterspiegel
kunnen de onderlossers de mijnstenen
lossen. De bovenste twee meter worden
opgevuld met de oude deklagen, die bij
het begin van elke nieuwe ontgrinding
zorgvuldig worden bewaard om de te
ruggewonnen percelen van een vrucht
bare bovenlaag te voorzien. De aan
voer van deze deklagen, meestal in de
buurt van de grindgaten opgeslagen,
geschiedt per vrachtauto.
Dank zij de succesvol verlopen
proef zal de opvulmethode met mijn
steen in de toekomst steeds meer toe
passing vinden. In de haven van Stein
zal een grote bunkerinstallatie wor
den gebouwd, waarin een gedeelte van
de steenproduktie van staatsmijn
Maurits, die 1,8 miljoen ton per jaar
bedraagt, zal worden opgeslagen.
Een tiental onderlossers zal van hier
uit de mijnstenen naar de grindgaten
gaan transporteren. Voorlopig 1000 a
2500 ton per dag en later 4000 ton. De
vergroting van de hoeveelheden aan
te voeren stenen is mede afhankelijk
van de verbeteringen van de scheep
vaart op het Julianakanaal.
Met betrekking tot het vervoer op
grote schaal van afvalstenen van
staatsmijn Maurits naar de grindgaten
te Maasbracht heeft de provincie on
langs een aanbesteding gehouden.
Binnenkort zal de beslissing vallen,
welke maatschappij de dichting van
de grindgaten met behulp van mijn
steen in de toekomst zal gaan uit
voeren. De reeds eerder genoemde
commissie voor de agrarische belan
gen heeft becijferd, dat jaarlijks bij een
vervoercapaciteit van 4000 ton mijn
steen per dag twintig hectaren verlo
ren gegane landbouwgrond terugge
wonnen kan worden. Daar komt nog
bij, dat jaarlijks 3 hectaren landbouw
grond behouden kan blijven tengevolge
van het feit, dat de steenberg van
staatsmijn Maurits geen grote uit
breidingen meer behoeft.
Sinds 1954 wordt bovendien nog een
andere methode toegepast om grindga
ten te dichten, namelijk de slibmethode.
Door middel van een twee en twintig
kilometer lange ondergrondse pijplei
ding perst staatsmijn Maurits jaarlijks
enorme hoeveelheden slib naar grind
gaten te Stevensweert. Per jaar worden
op deze manier gemiddeld twee hecta
ren grond teruggewonnen.
Het is zonder meer duidelijk, dat lang
niet alle grindgaten met beide metho
den gedicht kunnen worden, maar het
is wel zo, dat hierdoor het verlies
aan kostbare landbouwgrond aanzien
lijk wordt verkleind. De sterk agrarisch
ingestelde Limburgers zullen het be
treuren, dat niet alle grindgaten in hun
oorspronkelijk^ toestand zullen worden
hersteld, maar de niet-agrariers zijn
daar beslit niet rouwig om. Zij zien rond
bepaalde grind- en zandmeren, o.a. te
Mook, Roermond en Eysden, zoals trou
wens ook reeds in de provinciale plano
logie is voorzien, aantrekkelijke recrea
tiecentra ontstaan.
ln de haven van Stein worden de zgn. onderlossers met mijnsteen gev
Door middel van een 22 kilometer lange pijpleiding viorden grote hoeveelheden
slib van Staatsmijn Maurits in de grindgaten van Stevensweert gespoten.
7_J ij vergelijkingen in nationaal verband bedient Limburg zich graag van
superlatieven, maar dit betekent nog niet, dat dit gewest op elke titel in
de overtreffende trap steeds bijzonder prat gaat. Met name is dit niet het
geval met de titel „grootste grindproducent van Nederland", aangezien de daaraan
verbonden voordelen gepaard gaan met grote nadelen. Tengevolge van de ont-
grindingen op grote schaal Limburg neemt maar liefst 95 van de totale
Nederlandse grindproduktie van 8 miljoen ton per jaar voor zijn rekening gaan
jaarlijks vele hectaren kostbare landbouwgronden in het Maasgebied tussen
Roosteren en Asselt verloren. Dit verlies beperkte zich aanvankelijk tot rond
50 van de te ontgrinden uiterwaarden van de Maas, maar bedraagt thans reeds
75 Vroeger werd alleen het fijne grind gewonnen, zodat er nog vrij veel
materiaal (keien en zand) overbleef om een flink gedeelte van de ontstane
grindgaten te dichten, maar thans wordt ook dit materiaal voor andere doeleinden
gebruikt. Naast het grind, zijn ook het zand en de keien, na bewerking in de
steenbrekerijen, zeer geschikt als split voor wegen, interessante bijprodukten
geworden. Bovendien neemt de vraag naar grind met het jaar toe. Een en ander
heeft tot gevolg gehad dat thans gemiddeld tachtig hectaren landbouwgronden
per jaar worden ontgrind. hetgeen neerkomt op ruim tien hectaren per 1 miljoen
ton grind. Van deze tachtig hectaren worden er hooguit twintig teruggewonnen.
De overige zestig gaan blijvend voor de landbouw verloren. Zij veranderen in
uitgestrekte waterplassen, soms dertig of meer hectaren groot. De Limburgse
grindmeren beslaan reeds een oppervlakte van ruim vijfhonderd hectaren.
Het steeds groter wordende verlies
aan landbouwgronden vormt voor Lim
burg, waar tengevolge van de sterke
industrialisatie toch al veel gronden
aan hun agrarische bestemming wor
den onttrokken, een ernstig; probleem.
Van de ene kant is het vrijwel onmo
gelijk om, gelet op de belangen van de
bouwnijverheid, de ontgrindingen dras
tisch te beperken, en van de andere
kant dulden de landbouwbelangen geen
verder grondverlies meer.
Jarenlang heeft het provinciaal be
stuur gezocht naar een goede oplossing
voor dit moeilijke vraagstuk, maar
steeds tevergeefs. Van de aan de ont
grinders opgelegde verplichting om de
grindgaten te dichten kwam in de prak
tijk weinig of niets terecht. Het kon ook
moeilijk anders. De ontgrinders be-
beschikten niet over het nodige mate
riaal om de gaten weer aan te vullen,
althans niet in de buurt van de grind
meren, terwijl het aanvoeren van ma
teriaal van elders te hoge kosten verg
de. Voor de commissie ter bestudering
van de agrarische belangen in Lim
burg was dit overigens geen reden om
het stijgende grondverlies, tengevolge
van de ontgrindingen op grote schaal,
maar voor lief te nemen. Integendeel.
Het zoeken naar mogelijkheden om dit
verlies tegen te gaan vormde een voor
naam onderdeel van haar studie. Zijde
lings kwam bij deze studie ook de
kwestie van de steenbergen van de
Limburgse steenkolenmijnen, met name
van staatsmijn Maurits te Geleen,
Waar het steenstort nodzakelijk moest
worden uitgebreid, ter sprake. Van de
steenbergen naar de grindgaten was
maar een stap. De commissieleden
moesten wel op de gedachte komen om
de afvalstenen van de mijnen te kwali
ficeren als geschikt materiaal om de
grindgaten te dichten. Toen dit eenmaal
zover was, gingen zij na of een dergelijk
plan technisch uitvoerbaar zou zijn, als
mede wat de kosten daarvan zouden
zijn. De resultaten van dit onderzoek
waren positief. De commissie bleek van
oordeel, dat het technisch zeer wel mo
gelijk was om met behulp van onderlos
sers afvalstenen van de mijnen naar
de grindgaten te transporteren. De kos
ten van deze methode om verloren ge
gane landbouwgronden terug te winnen,
zouden, zo becijferden zij, rond ƒ35.000
per hectare gaan bedragen. Privaat-
economisch gezien een onverantwoord
hoge uitgave, maar uit sociaal-econo-
Reeds vanouds waren de inwoners van Pamphylië, de kuststrook langs
de Middellandse Zee, zeer bereisde handelslieden. Zij behoorden
met vele anderen uit de Klein-Aziatische provincies, tot de god
vruchtige mannen, die op de allereerste Pinksterdag vol verbazing te Jeru
zalem stonden te luisteren: „Maar zijn die daar spreken geen Galileërs?
Hoe horen wij^ hen dan ieder in onze eigen taal; inwoners van Pontus
en Azië, van phrygië (Ankara) en Pamphylië?" (Hand: II: 7 - 8.)
Een minder deugdzaam deel van de bevolking hield zich bezig met de
slavenhandel. Volgestouwde galeien brachten hun levende waar naar
SIDE, PERGE en ATTALIUM (Antalya), de grote handelssteden aan de
voet van de Toros Daglari, het Taurus gebergte. Men moet het de Ouden
wel toegeven, ze zijn fijnproevers geweest, want deze kustvlakte is een
waar paradijs. In het noorden en westen behoeden de besneeuwde pieken
van de Taurus als de witte kantelen van een vestingmuur de vlakte van
Antalya tegen de gure winden van de hoogvlakte, 's Morgens om half zes,
als de zwarte draad van de witte is te onderscheiden, aldus de Koran,
roept de Muezzim vanaf de minaret op tot het gebed; op de rode pannen
daken omgeven door hagen van cypressen en palmen beginnen de vele
ooievaars te klepperen, terwijl de rozevingerige dageraad de bergtoppen
in het westen aftast. Karavanen ezels en drommedarissen, beladen met
brandhout, schommelen de stad binnen, luiken knarsen in de schar
nieren; een oude vrouw, gelooid door de zon, jaagt vijf mekkerende
geiten naar de begroeide klippen aan de zeekant. Antalya ontwaakt.... Niet
alleen letterlijk maar ook figuurlijk. Tot voor kort was de vallei nog maar
moeilijk te bereiken. Het dichtsbijzijnde station, Burdur, ligt 150 km
landinwaarts aan de andere zijde van het gebergte. Slechts een nauwe
grindweg voert naar de kustvlakte, nu eens langs kale valleien met
groene of blauwe bergmeertjes, dan weer over sombere passen, waar
wolkenflarden hangen.
De huidige gouverneur van Antalya
heeft een open oog voor de touristi-
sche mogelijkheden van zijn provincie.
Vol trots vertelde hij mij, rondrijdend
over, het nieuwe vliegveld, dat de start
baan meer dan twee km. lang Is.
„Please, tell that your KLM", voegde
hij er aan toe.
De gouverneur is een van de weinige
Turkse provinciale bewindhebbers die,
ten tijde van de regering Menderes,
geen lid waren van de Demokrat Parti.
Wat zijn beleid betreft, steekt hij met
kop en schouders boven vele collega's
uit. Omdat de regering-Menderes veel
geld stak in de bouwactiviteiten van de
hoofdstad en in de niet bijster geslaag
de vernieuwing van Istanboel, kregen
de provincies maar een schraal budget.
Daarenboven was men in de provincia
le hoofdstad Antalya Ankara niet bijster
goed gezind, een feit dat de toevloeiing
van gelden uiteraard niet bevorderde.
De gouverneur zat dus in permanente
geldnood, iets waarvoor hij een, in
Turkije nog nieuwe, oplossing vond:
het laten verrichten van noodzakelijke
moderniseringswerkzaamheden door de
dorpsbevolking.
Kostte de bouw van een dorpsschool
normaal enige tienduizenden Turkse
ponden, nu komt de school er voor
bijna de helft van de prijs. De provin
ciale Raad stelt voor de dorpsgemeen
schap een krediet beschikbaar, zodat
ze zich materialen kan aanschaffen.
De boeren bouwen de school zelf on
der toezicht van technische adviseurs.
Niet alleen valt de winst voor de aan
nemer en het arbeidsloon weg, ook
Het Maasgebied tussen Roosteren en Asselt is tengevolge van de ontgrindmee» veranderd i» «in groot mefir.
De haven van Antalya verkeert'thans in opkomst. Nederlandse deskundige werken
aan een uitbreiding en modernisering.
de stenen worden in het dorp gebakken
of als het om natuursteen, gaat, uit
gehakt. Op dezelfde wijze hebben de
boeren van verscheidene dorpen ook
al de toegangswegen tot hun dorp ver
beterd. Toen eenmaal in enkele plaat
sen, zij het wellicht onder enige dwang,
goede resultaten waren bereikt, wer
den andere dorpen „afgunstig". Zij wa
ren bereid mee te doen. Nu is er zelfs
een wachtlijst.
Triest wijst de gouverneur naar de
zuilengalerijen van Perge, de oude
Griekse handelsstad aan de Euryme-
don, .terwijl de chauffeur de bus voor
zichtig over de 2000 jaar oude brug
wringt: „Eeuwen lang hadden we
hier een centrumva n beschaving, la
ter hebben we het contact met de be
schaving verloren en pas de laatste
twintig jaar boeken we weer enige
vooruitgang".
Wanneer hij echter begint te verha
len van de toeristische mogelijkhedeh
in „zijn" Antalya, verandert de droeve
blik alras in een glimlach: „Inderdaad,
het is waar dat Herr Krupp uit Almanya
een contract heeft afgesloten voor de
bouw van een groot toeristenhotel". Dit
hotel zal een 300 bedden tellen en, op
het Hiltonhotel in Istanboel na, het bes
te worden van geheel Turkije. Vermoei
de zakenlieden zullen binnen afzienba
re tijd op het nieuwe vliegveld landen
om hier uit te rusten van het „Wirt-
schaftswunder".
„O, ja, eind 1963 is de nieuwe haven
klaar, die ten westen van de stad zal
worden aangelegd. U weet toch dat
deze wordt gebouwd door uw Neder
landse maatschappij voor Havenwer-
werken?" Een naam waar de goede
man zich bijna in verslikt.
Het is hier nog allemaal in opkomst,
pas de laatste twintig jaar komen eT
toeristen. Tijdens de tweede wereldoor
log is het begonnen. Antalya, badplaats
je in het neutrale Turkije, trok vele
„bezoekers" van Duitse en geallieerde
zijde, die probeerden elkaar militaire
en politieke vliegen af te vangen onder
het genot van ijsgekoelde wodka met
sappelaap.
Het eerste grote hotel dateert pas
van 1952, het stadje heeft derhalve nog
veel oorspronkelijks. Een nog sterk
landelijke bevolking, behept met de me-
diterane lethargie: mannen die tegen
een muurtje hangen te slapen, vrou
wen die, ineengedoken, op de hoek van
de straat een tukje doen. En er is nog
niet eens veel kans, dat ze opgeschrikt
worden door luid toeterende auto's.
Het genus der aapjeskoetsiers tiert
hier nog welig en levert service tegen
werkelijk concurrerende prijzen. De
garde van de lastdragers profiteert
eveneens van de betrekkelijke afwezig
heid van gemotoriseerd vervoer: niet
alleen sjouwen ze cement aan voor de
bouw van een stuwdam in de Akse
rivier buiten Antalya, ook binnen de stad
ziet men er vele lastdragers. Hier loopt
er een met een bos drie meter lange
buizen op zjjn rug en manoevreert zich
behendig om een hoek zonder ettelijke
voorbijgangers te onthoofden; ginds
steekt er een over met liefst zes mand
flessen op zijn rugzadel. Inderdaad, ge
zadeld als hun grote concurrenten, de
pakezels, lopen ze met afgemeten pas
sen door het straatgewoel.
Over enkele jaren zal dit beeld radi
caal veranderd zijn. De bevolking
neemt snel toe: Sinds 1955 is het aan
tal inwoners verdubbeld tot 60.000.
Men verwacht dat het aantal toeristen
per ja.ar, dat nu al boven de 10.000
ligt, binnen enkele jaren tot een veel
voud zal gaan oplopen.
e gouverneur en zijn raad kijken
echter niet alleen naar de toe
rist, maar ook naar de zaken
man, de industrieel. Eind 1960 moet de
nieuwe hydro-elektrische centrale ge
reed komen. Hij zal bijzonder goed
koop stroom kunnen leveren, want hij
wórdt gevoed door het smeltwater van
de Taurus, dat zich via vele rivieren,
vanaf de klippen in de delftsblauwe
zee stort. Goedkope stroom voor de in
dustrie: twee schoenfabrieken draaien
al, een katoenfabriek is in aanbouw.
De nieuwe haven zal geschikt zijn
voor liet verladen van katoen, cit»w-
vruchten en het rijke chroomerts dat
hier wordt gevonden. Nu moet alles
nog door beroepsequilibristen op wan
kele houten lichters naar de zeesche
pen op de rede gebracht worden.
Uiteraard zijn diverse projecten ver
achter op het ontworpen schema, het
zij door geldgebrek of door onkunde.
Dat is niet verwonderlijk. Eeuwen ach
terstand worden niet in enkele jaren
ingehaald. Het élan waarmede in An
talya gewerkt wordt, dwingt toch wel
bewondering af. In deze provincie
wordt ook aandacht besteed aan het
platteland. Op landbouwstations wordt
gewerkt aan verbetering van de ka
toen-en citruscultuur, in eerste instan
tie om concurrerend te kunnen expor
teren, maar ook de boer zelf trekt hier
profijt van de door de overheid geïn
vesteerde gelden.
Aantrekkelijk is een bezoek aan het
dorpje Sollak, ten oosten van Antalya.
Via de door de boeren zelf aangelegde
weg komt men bij het dorpshuis. De
muren hangen er vol met foto's van
Ataturk, met en zonder bontmuts, in
smoking of in uniform, kortom een
complete garderobe. De mannen laten
hun katoenvelden zien; de bezoeker
moet de voortreffelijke aardbeien proe
ven in hun modern verbouwde huis.
Een aantal boeren heeft inderdaad al
zoveel kunnen sparen, dat ze zich een
verbouwing, beter gezegd een nieuw
huis, konden veroorloven. Zelfs de
elektriciteitsdraden steken al hoopvol
uit het plafond, hoewel het dorp pas
stroom kan krijgen als de nieuwe cen
trale gereed is.
Men mag niet vergeten zijn schoenen
uit te trekken, als men het huis binnen
gaat; het interieur heeft zijn traditio
nele karakter behouden: witgekalkte
muren en fleurige tapijtjes met bont
gekleurde kussens op de vloer. Men
gaat zitten, de benen onder het li
chaam gekruist. Soms komt een klein
meisje een bloemenhulde brengen, en
kele geurige hyacinten; in ieder ge
val komt een zoon aandragen met een
verfrissend glas yoghurt en lokum, een
zoete Turkse lekkernij. In de zinderen
de middaghitte is de propere woning
koel als een grot.
Het zal de bezoeker daarna wellicht
moeilijk vallen weer afscheid te ne
men en terug te rijden langs de oude
heirbaan: links en rechts koren en ka
toenvelden afgewisseld met bananen
of sinaasappelplantages. Zelfs naar Ne
derland worden de vruchten al geëx
porteerd. Verspreid liggen hier de ruï-
Frankrijk heeft weer een nieuwe \ist
gelman": het is de 21-jarige paracM-
Guy Masselin, die reeds een duik v
9000 meter goed heeft volbracht.
ciere
danks de droeve ervaringen van ano
vogelmannen is Guy optimistisch
hoopt hij zijn techniek zo te verbeter*
dat hij nog grotere, glijvluchten
maken, alvorens hij zijn parachute op
moet trekken.
nes uit de Oudheid: Het amphithea*
van Aspendos, dank zij een restaur2"
door de Seldsjoeken in de dertic"
eeuw nog vrijwel gaaf. Ieder jaar .wL.
den er gedurende de maand mf ^er
neelstukken opgevoerd in
van het Antalya festival.
het
Op 70 km van Antalya ligt de ou
stad Side aan de zee. De ëf1 efl
klotsen tegen de duizenden )ajg)1
oude kademuren, waar eens de Sa'eIet
tegen aanschuurden, volgeladen tot„grg
boord. Nu stoelt er een boerenherbe
op de fundamenten van een oud
manshuis. Het voetstuk van een
se zuil schraagt een wankel bal
Was ze eens zonnegodin? Nu g,
ieder geval dukdalf voor visserssc<L
pen. Vergane glorie waarvan de t
dige bevolking geen weet meer heaat
Wel weten de kleine jongetjes a
ze aan de toerist kunnen verdie" gfl
„Goodbye inglis! Americano!" a
rap komen ze aandragen met e
zakje Phoenicische en Griekse
ten. „Effendim, onbesj lira!"
pond, meneer).
De prjjzen worden hoog opgedrej'
door de vele Amerikaanse toerist
die alles kopen wat los en vast
Wegrijdend zult ge nog lange tijd 1 ,g
amphitheater zien aan de rand vaI\rad
stad, welhaast op het strand. ,*.gS
hieraf gezien lijken de vissershuis)
op zwaluwnesten, beschutting zoek®1
samengedrongen onder de kolos. ei
Zal de omwenteling van de 27e
de ontwikkeling van Antalya ver"js
gen? De persoon van de gouverneur
de stuwende kracht achter de Plan!ggl
en bij zijn verdwijnen zou zeker L ti
minder tot stand worden gebrac n
maar aangezien hij nooit een stror"
van de regering-Menderes is geWJ?,fne
en bovendien geliefd bij de bevolk1 .j
lijkt het zeer waarschijnlijk, dat
zijn plannen zal kunnen blijven verór£t.
zenlijken. Het is te hopen voor Anta'>
R.
ITK U
der best bewaarde theaters uit de Oudheid.
