MAAR dan ook: grote woon terrassen,
centrale verwarming en studieruimte
D
Werkers
Tegen verstarring en monotonie
Tegen balcons als vogelkooitjes
Huren
DONDERDAG 8 NOVEMBER WORDT IN NEDERLANDLOOOMOOste NAOORLOGSE WONING OPGELEVERD
IN EEN BESCHOUWING NAAR AANLEIDING DAARVAN, ZEGT ARCHITECT E. GROOSMAN
Geloofsvragen
FAUNA 1?
onwijk in Lvnbamjen beUnStelhng" in" ei|en landwoningen
Wold; Weet> dat hier een man
an zal er ook een oplossing moe
ten komen voor het vraagstuk
der verwarming. Momenteel is
slechts vijf procent der Nederlandse
woningwetwoningen voorzien van een
centraal verwarmingssysteem. In
Zweden en Zwitserland is vijf procent
niet voorzien van dit comfort. Ge.
durende zeven maanden is de bruik
baarheid van het overgrote deel der
woningwetwoningen hier te lande dus
ingekrompen tot soms minder dan de
helft van de totale oppervlakte. Een
absurde situatie, die ook niet behoeft
te worden gehandhaafd op grond van
prijsoverwegingen, integendeel, kan
men zelfs zeggen. Er zijn nog andere
zaken, die nu al de aandacht vragen
van de toekomstige woningbouwer,
zegt de heer Groosman.
Als ik nog jong was en een
huis zocht, zou ik het RAI-
gebouw afhuren en een
£r°te protestbijeenkomst beleg-
ph" roept de Rotterdamse archi-
pct E. F. Groosman uit. Uit deze
htboezeming blijkt al dat de man
le als ontwerper van o.a. wonin-
|etl in Amsterdam, Amstelveen,
Meidoorn, Rotterdam (onder an
dere de Parkflat, voorts com-
PJexen in Schiebroek en Lombar-
'len) naam gemaakt heeft, maar
p°ral bekendheid kreeg als pro
motor van de systeembouw, zich
pet dat resultaat van één mil-
]h°en na-oorlogse woningen niet
ePaald in de handen wrijft. Het
"ad naar zijn stellige overtuiging
peller gekund. „Maar de woning-
°uw is een politiek instrument
Soweest en daarom steeds het
ind van de rekening. Werd hij
maar behandeld als de projecten
an de rijkswaterstaat, die meest-
al zonder een woord van discussie
phaat en parlement passeren".
et kan bijna niet anders, of ons
psprek komt terecht op de fa-
Deksmatige bouw van woningen.
f Gn zal de heer Groosman echter
lGt op fanatieke toon de voor
den van de systeembouw horen
Psommen. Hij vertelt er eerder
per op de rustige manier van
eniand, die weet dat ons land er
P de duur niet onderuit zal kun-
hen.
H. St.
X \j£
„STAPELBOUW IS ONONTKOOMBAAR"
den zullen behoren, maar hoeveel wo
ningen zijn op hun introduktie bere
kend?
Ja, en dan de systeembouw. De heer
Groosman heeft destijds het
Franse systeem Coignet aan Ne
derlandse normen aangepast en on
danks veel weerstand is het behoor
lijk van de grond gekomen. Dat de
prijs van systeemwoningen nog altijd
niet lager ligt dan die van de tradi
tionele verwondert hem niet: investe
ring in machines, fabrieken, trans
port is relatief hoog, maar naarmate
de lonen in de bouwnijverheid stijgen,
of deze nu zwart of wit zijn, zal de
balans steeds duidelijker doorslaan
naar de fabrieksmatige bouw van hui
zen. Een groot percentage der arbei
ders daar is immers ongeschoold, het
werk geschiedt voornamelijk binnen,
en men is het experimentele stadium
wel te boven. Dat monotonie een ge
vaar is dat bij systeembouw op de
loer ligt, geeft de heer Groosman toe
hij is er evenwel van overtuigd dat,
nu de aanloopmoeilijkheden zijn over
wonnen, het mogelijk is nieuwe vor
men te bewerkstelligen met groter
afwisseling.
De eerste stap was: een nieuwe ma
aier voor de oude vormen. Het komt
er nu op aan die nieuwe manier doel
bewust te hanteren en er werkelijk ar
chitectuur mee te bedrijven. Natuurlijk
jullen de bouwvoorschriften niet aan
dergelijke ontwikkelingen mogen voor
bijgaan. „Verordeningen moeten er nu
eenmaal zijn, maar ze mogen niet be
lemmerend werken op de vooruitgang
in de architectuur en de bouwtechniek".
De heer Groosman betreurt het in dit
verband dat met de Alexanderpolder,
bet grote uitbreidingsplan van Rotter
dam geen nieuwe weg is ingeslagen.
,Dat had een voorbeeld van woning
bouw kunnen worden voor de hele we-
Resumerend stelt onze gesprekspart-
ler vast, dat de hedendaagse woning
bouw nog voor vele verbeteringen vat
baar is, het produktiepeil niet op de
laatste plaats. „Over enkele jaren zal
dch de geboortegolf van na de oorlog
doen gelden; er zal alleen voor die
generatie een aantal van 65.000 wonin
gen nodig zijn. Hoe moet die stoot wor
den opgevangen binnen het bestaande
programma? En dat terwijl er in ons
exporteren naar Duitsland...
HANS STEVENS
noodzakelijker wordt. Het proces van
de verstedelijking zal tenslotte heel het
gebied van de randstad in zijn greep
vatten. De bewoners van een klein
dorp zullen vroeg of laat deel willen
hebben aan alle facetten van het leven,
hefr pr°bleem. De kern daarvan is, dat
therendeel der bevolking het huis
Vg6t tu'n prefereert, terwijl door de trek
Won ^orP naar stad, van platteland naar
"bcentra, juist de stapelbouw steeds
De ervaring heeft aangetoond, dat
de radiovoordrachten van mgr.
Prof. H. J. H. M. Fortmann, pre-
v,.. sident van het Groot-Seminarie
Vhsenburg, een gretig gehoor hebben
«evonden. Na de in boekvorm uitge-
DtOfv,'1 6erste serie, die „Actuele geloofs-
.foblenien" werd genoemd, is nu ook
Woi eede serie lezingen gebundeld en
Ep,J,,11* ongewijzigde vorm. „Geloofsvra-
13 heet dit boek. Het bevat vieren-
VoiSj® causerieën. Wie deze heeft ge-
en d ,is> die met wijze gematigdheid
v Veel begrip voor de moeilijkheden
lonLde moderne mens belangrijke ge-
eruiT^rheden op een voor ieder be-
Uiti iiihe manier bespreekt en nader
."'"egt- De keuze van de onderwerpen
lervaeer actueel, zodat elke belangstel-
sni lezer zich door dit boek aange-
ko«° n kan voelen. Omdat het gespro-
s,h woord vaak niet voor ieder aan-
pn in zijn volle betekenis te volgen
te onthouden is, mag de bundeling
deze voordrachten een goede ge-
d„ te worden genoemd, daar men al
ii,,5 immers in staat wordt gesteld in
ï.i? geestelijke rust de inhoud ervan in
xvZ te nemen. Deze is dit meer dan
aard; „Geloofsvragen" is een uitga
ve yan de firma Dekker en Van de
egt N.V. Utrecht-Nfjmegen.
E. F. GROOSMAN
en waar is het volle leven met al zijn
moderne uitvloeisels én uitwassen
beter te verwezenlijken en te genie
ten dan in de stad? De heer Groosman
is zijn eigen voorbeeld: van zijn zeven
broers en zusters is er maar één zusje
achtergebleven in het Zuidibevelandse
vlek Ovezande, en dan nog alleen om zijn
moeder te verzorgen. „Als het Sloe-
plan niet gauw klaarkomt, is Zeelands
economie ten dode opgeschreven zegt
hij terloops.
Metropolisatie dus, om een stede-
bouwkundige term te gebruiken, en de
consequentie daarvan, is: stapelbouw.
Hoe nu het controversiële karakter van
heer Groosman is een zeer bruikbaar
compromis mogelijk, namelijk in de
vorm van ruime woonterrassen. Niet de
bekrompen balconnetjes, die het de ge
bruikers nét toestaan even van de bui
tenlucht te proeven en soms met één
stoel al volledig zijn uitgebuit, maar
voortzettingen van de woonruimte in de
openlucht met een minimum oppervlak
te van twaalf vierkante meter. Duur?
Architect Groosman schat dat voor de
ze aanzienlijke zelf noemt hü het es
sentiële vergroting van de woonmo-
gelijkheden de huur met twee kwartjes
per week zal moeten stijgen. Het woon-
terras zal de tuin nooit kunnen ver
vangen, nooit volledig tegemoet kun
nen komen aan dat instinctieve verlan
gen naar een eigen stukje grond, maar
vormt in de gegeven omstandigheden de
best denkbare compensatie.
De middelbare opleiding zal over eni-
ge tijd de normale scholing worden
voor bijna iedere jongen en meisje, en
ook nadien zal de maatschappij verde-
re., studie eisen. Het leven wordt inge
wikkelder rijker aan diploma's, steeds
meer deelbaar in specialismen. Die
studie zal voor een belangrijk deel thuis
moeten geschieden. Aangezien de
woonkamer door de aanwezigheid van
televisie voor dit doel ongeschikt is ge
maakt, moet naar andere ruimte wor-
I den omgezien. Een apprt vertrek zal
van een woning behoren, eventueel ook
dienstbaar te maken aan andere doel
einden. Natuurlijk kan ook een slaap
kamer geschikt zijn om er zich met
een studieboek terug te trekken, maar
dan dient er toch een bepaalde ruim
te beschikbaar te zijn, een eis waarin
de bouwverordeningen nog niet voor
zien. „De bestaande maxima laten te
weinig ruimte voor hetgeen de toekom
stige maatschappelijke ontwikkeling
noodzakelijk maakt", zegt de heer
Groosman. In dit verband noemt hij
°ok de koelkast en de wasmachine, ap
paraten die binnen enkele jaren tot de
normale uitrusting van ieder huishou-
llllllllllllllllliiiiiiiiiiiillllllllllllillllllllilllllillllllllilllllillllii
^uette van een door de Rotterdamse architect E. F. Groosman ontworpen tv„ onwijk in Lomv_.. torenil F (d t t l)
6t kleuterschool en speelplaatsen. De eengezinswoningen tellen vijf kamers de étagewoningen ^(^Zt^aard^ de toren'lat^es <dne ln totaal'
drie kamers. De laatste zijn bedoeld voor de kleine gezinnen en bejaarden.
hPe Woningbouw in ons land, zo zegt
staat in feite voor een onoplos-
Er w
on
W£
r waren in 1960 op bouwwerken in
ons land (afgezien van weg- en
aterbouwkundige projecten) in
totaal 109.000 arbeiders werkzaam,
waarvan iets minder dan de helft in
de woningbouw. Bij de gehele bouwnij
verheid, met inbegrip van alle aanver
wante bedrijfstakken, waren naar schat
ting 400.000 personen betrokken, dit is
tien procent der beroepsbevolking.
llllllllllllllllllllllllllllllllllllliilllllllllllllllllllllllllilllliliiilill
iiiiiiiiMMiiiiiiiiiiinMiiiiiMiiiiiiiiMiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimitiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiMiiiiiiiiiniiiiiiniiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiin
Eén van de 262 etagewoningen, gebouwd met premie in de categorie A.
in bet Zwolse uitbreidingsplan Dieze-oost, zal volgende week donderdag
tot de miljoenste na-oorlogse woning worden uitgeroepen. Uiteraard een
tè mooi aantal om onbewogen aan ons tweede miljoen te beginnen. Er zal
die dag dan ook uitgebreid verwijld worden bij deze mijlpaal volgens een
weldoortimmerd programma van bet ministerie van Volkshuisvesting en
Bouwnijverheid. Voordat in aanwezigheid van koningin Juliana de mil
joenste woning officieel door minister mr. J. van Aartsen zal worden ge
opend, is er een bijeenkomst in de stadsschouwburg „Odeon waar de mi
nister en Anton van Duinkerken toespraken zullen houden, de laatste onder
bet motto „wonen en laten wonen en een film over het na-oorlogse bouw-
program wordt vertoond. De koningin zal vervolgens een bezoek brengen
aan bet miljoenste buis en een défilé gadeslaan, georganiseerd door instan
ties die werkzaam zijn in de bouwnijverheid. De dag wordt met een feeste
lijke avond besloten.
Eén miljoen is overigens een grootheid die niemand meer aanspreekt.
Het wordt al duidelijker als men dit getal omzet in dagelijkse resultaten:
dan komt onze naoorlogse woningproduktie neer op de bouw van gemiddeld
160 woningen per dag. Dat betekent natuurlijk niet, dat onze woningvoor
raad in die 17 naoorlogse jaren met een miljoen is toegenomen. Jaarlijks
gaan namelijk meer dan tienduizend buizen door allerlei oorzaken verloren,
een aantal dat zich de komende jaren vermoedelijk zal verdubbelen in bet
kader van de krotopruiming. Toch is bet ons gelukt sinds het einde van de
tweede wereldoorlog onze totale inventaris aan woningen met ongeveer één
derde te vergroten.
Niettemin: nog altijd is de lijdensweg van de woningnood niet geheel
afgelegd, zij bet dan dat bet einde in zicht begint te komen. Op 1 ja-
WIJ WONEN
nuari bedroeg het statistisch woningtekort ofwel het aantal „ongewenste
samenwoningennog rond 73.000, en dat terwijl sinds 1958 toch jaar
lijks meer dan 80.000 nieuwe woningen aan de voorraad werden toegevoegd.
Voor 1962 staan er zelfs 90.000 op bet programma. Het voortduren van de
nood wordt in belangrijke mate bepaald door de verhouding tussen woning
wetwoningen en andere buizen. De eerste categorie is bestemd voor ar
beidersgezinnen en groepen met overeenkomstige inkomens, waar de nood
nog altijd bet zwaarst drukt, de rest wordt uit particuliere beurs betaald, al
of niet met overheidssteun. Van dat naoorlogse miljoen is ruim de helft ge
bouwd in opdracht van gemeenten en woningbouwcorporaties met subsidie
van bet Rijk; de overige woningen zijn in de particuliere sector tot stand
gebracht.
Na de oorlog is de behoefte aan woningen relatief zeer sterk gestegen.
Een der verklaringen voor dit verschijnsel is de zogenaamde gezinsverdun
ning: men trouwt eerder en leeft langer. De overheid heeft tot 1930 de om
vang van de toekomstige woningbehoefte steeds onderschat. Men dacht in
dat jaar dat men met een produktie van 53.000 woningen in vijftien jaar het
tekort teniet kon doen. Daarna is langzaam het inzicht gegroeid, dat dit
tempo bij de ontwikkeling ten achter bleef. Momenteel is berekend, dat
men alleen al voor de groei der bevolking 30.000 buizen per jaar nodig beeft,
maar voor de jaren na 1970 niet minder dan 70.000, Houdt men rekening
met de noodzakelijke vervanging van krotten, dan zou met het huidige
produktiepeil bet statistisch tekort jaarlijks met 15.000 a 20.000 huizen
verminderen. Voorzichtigheidshalve kan worden verwacht, dat niet vóór het»
jaar 1970 een enigszins normale woningmarkt zal functioneren, op voor
waarde, dat onverkort aan een programma van 90.000 woningen per jaar
wordt vastgehouden. Dit zou overigens betekenen, dat al in 1973 de twee
miljoenste naoorlogse woning kan worden begroet. Vergeleken met de
periode van 1911 tot 1943 hebben wij bet bouwtempo dan verdrievoudigd
en komen wij op een dagelijks resultaat van 250 buizen. Een imponerende
krachtsinspanning inderdaad, maar belaas bitter noodzakelijk. Pas bij het
bereiken van dat tweede rekord zal onze vreugde onvermengd kunnen zijn.
West-Duitsland, Zwitserland, Zweden en Noorwegen zijn ons nog voor
in woningprodukliviteit. Zulks blijkt uit een rapport, dat de economische
commissie voor Europa van de Verenigde Naties in 1960 publiceerde. In
dat jaar kwamen in ons land per duizend inwoners 7,4 woningen gereed,
tegen 10,5 in de Bondsrepubliek: 9,3 in Zwitserland: 9,1 in Zweden en 7.5
in Noorwegen. Op Nederland volgt Frankrijk met 7,0, daarna Denemarken
(6,1), Engeland (5,9) en tenslotte België met 5,7.
PI ETER VAN DER MEER: DE
MAN VAN HET VIERKANT
hoogbouw te omzeilen? Volgens de later bepaald tot de essentiële uitrusting
IIIIIIIIIIIIIIIHIHIMillIlllllMilIMIMI
k heb geprobeerd als man van mijn
tijd een aandeel te leveren in de
strijd tegen de „verstarring van
de woningbouw", zoals dat heet,
maar er zal nog heel wat studie no
dig zijn om mijn ontwerp in een ste
debouwkundig geheel in te passen",
zegt de dertigjarige student-archi
tect Pieter van der Meer uit Delft,
eerste-prijswinnaar in de woningbouw-
wedstrijd van B.N.A. Hij heeft er
zich dan ook toe beperkt een zo effi
ciënt mogelijke indeling van een huis
Dit is één der vele varianten op het thema vierkant van Pieter van der Meer. De hoek links ontbreektmaar kan des
gewenst worden gevuld met een vertrek, een balkon, een open plaats of iets dergelijks. Ieder huis beslaat twee ver
diepingen met een verbindingstrap in de woonkamer.
te maken, zonder zich af te vragen,
hoe met die woning wijken zouden
zijn op te bouwen, hoe het straten
plan moet verlopen, en of er systeem
bouw dan wel de traditionele bouw
methode aan te pas diende te ko
men.
Gevraagd naar de bijzonderheden van
zijn ontwerp haalt hij een enorme col
lectie kleine tekeningetjes te voor
schijn, sommige met ontbrekende
hoekjes, andere in de vorm van een
ruit. Het vierkant zo was trouwens
de naam van de inzending is de ba
sis van dit huis. Met eenheden van
2.40 bij 2.40 meter heeft hü een wo
ningwetwoning van twee verdiepingen
geconstrueerd, bruikbaar als eengezins-
huis, maar evengoed toepasselijk in
etagebouw. De keuken bijvoorbeeld heeft
precies de oppervlakte van 2.40 bij
2.40 meter, maar kan desgewenst met
ditzelfde formaat worden uitgebreid, al
leen gaat dit dan ten koste van de
Sinds 1951 is de huur van het Neder
landse huis niet minder dan zes
maal verhoogd. Tot dat jaar was
de huur „bevroren" op het peil
van mei 1940. Teneinde te voorkomen
dat de prijs met onverantwoorde schok
ken zou stijgen. Het huurpeil der voor
oorlogse woningen bereikte dit jaar 246
pet. van het niveau van 1940. De rege-
ringspolitiek is erop gericht omstreeks
1966 de cyclus der huurverhogingen te
beëindigen. Met tweemaal een stijging
van 11 pet., in 1964 en 1966, zal een
verdrievoudiging van het vooroorlogse
peil worden bereikt. De bestaande ver
schillen tussen het huurniveau voor
oude woningen en de kostprijshuur van
woningen die nu tot stand komen, zul
len dan zijn opgeheven.
woonkamer. Vierkant is voorts de hal
met toilet en meterkast. De trap naar
de bovenverdieping is in de woonka
mer geplaatst. Zo zijn er nog enkele
vondsten die van het gebruikelijke
stramien afwijken. Maar het voornaam
ste voordeel vindt Pieter van der Meer,
dat men met die kleine vierkante een
heid een grote variatie kan scheppen in
het gevelfront. Vier-, vijf- en zeskamer
woningen kunnen zonder bezwaar naast
elkaar worden gebouwd: men kan hoe
ken laten inspringen, er balcons van
maken of als woonruimte benutten
in welk laatste geval een apart ka
mertje ontstaat. Het ruitsysteem geeft
vastheid, zegt de ontwerper, en kan
tot een hoogte van 8 verdiepingen zon.
der betonskelet worden opgetrokken.
Pieter van der Meer wacht verder
de loop der gebeurtenissen af zonder
deze al te zeer te willen beïnvloeden.
Het is niet juist zoals geschreven is
dat zijn project al bijna aan de praktijk
toe is. Er bestaat nog geen enkel con
creet plan tot uitvoering, anderzijds zal
deze bekroonde inzending niet het lot
wachten van een stoffig archiefstuk.
Zonodig zal de heer Van der Meer,
als medewerker op een architectenbu
reau, zelf moeite doen om zijn idee ge
stalte te geven, maar eerst zal het de
partement moeten reageren. De minis
ter heeft in elk geval beloofd de be
kroonde ontwerpen in studie te nemen.
Vraagt men Pieter van der Meer
naar zijn oordeel over de woningbouw
zoals die heden ten dage in ons land
bedreven wordt, dan zwijgt hij voor
namelijk. Hij vindt het in zijn positie,
zo aan het begin van zijn carrière,
wat pedant om het rapier van de
kritiek nu al te trekken tegen zijn
collega's. Hetgeen natuurlijk niet wil
zeggen dat hij die niet heeft. Er is
verstarring, er is monotonie, met die
algemene conclusie kan hij volkomen
akkoord gaan. „Maar dat probleem
lost de architect niet alléén op". Een
voorbeeld hoe het niet moet, is overi
gens al heel dicht bij de hand. Ter-
PIETER v. d. MEER
loops wijst Pieter van der Meer na
melijk naar zijn balconnetje, een vo
gelkooitje waar net één stoel kan
staan. Maa.' die stoel staat er nooit,
omdat de zon er vrijwel verstek laat
gaan, én omdat hij in ieders vizier
zou zitten. Misschien heeft_ deze te
kortkoming hem mede geïnspireerd
tot zijn „vierkant", waarin de priva
cy der bewoners een dominerende voor
waarde is geweest. Laten we dit, door
de jury hogelijk geprezen, ontwerp
maar beschouwen als het meest wel
sprekende, én hopelijk doeltreffende
antwoord op de vraag, hoe Pieter
van der Meer denkt over de huidige
woningbouw in Nederland.
