BEVRIJDING UIT gevangenis KARDINAAL MINDSZENTY
ZATERDAG 29 OKTOBER 1965
(Van een medewerker)
De Hongaarse communistische partij heeft een reputatie
in het consequent doorvoeren van systemen. Nu, tien jaar
nadat de opstand van 1956 bloedig werd neergeslagen,
weifelt de partijleiding. Zij wil, zal en moet het „Nieuwe
Economische Systeem" doorvoeren, maar daarvoor moet
het mes in eigen vlees en is er hulp nodig van vakmensen
die in de afgelopen jaren hard voor het hoofd gestoten zijn.
Het onhanteerbaar gebleken systeem van de van boven
of tot in de kleinste details geregelde planeconomie wordt
langzamerhand afgelegd ten gunste van een vrijere econo
mie met grotere verantwoordelijkheid op lager niveau. Be
grippen als winst, concurrentie, directiebeleid, arbeidspro-
duktiviteit en economisch nut moeten gedachten en daden
van de Hongaren gaan beheersen. Hongarije heeft voor de
invoering daarvan een jaar langer uitgetrokken dan de
meeste andere socialistische landen: tot 1968.
DE PARTIJ schrikt terug voor
de gevolgen: er moeten hoofden
vallen van mannen die vanwege
hun politieke betrouwbaarheid
functies in het economisch leven
hebben gekregen waarvoor zij de
bekwaamheid missen. De initia
tieven en adviezen van deskundi
gen die jarenlang alleen al als ge-
Volg van politieke passiviteit een
Rechtvaardigde promotie mis
liepen zijn nu weer broodnodig.
Wanneer het Nieuwe Economi
sche Systeem halfslachtig door
gevoerd wordt zullen de verwach
te resultaten uitblijven.
Experimenten
Nuchter realisme
Een van de bruggen over de Donau in Boedapest. Op de achtergrond het oude keizerlijke kasteel, symbool van lang vervlogen
tijden. De regering-Kadar besteedt veel aandacht aan het uiterlijk van de prachtige stad.
Tien jaar geleden. Kardinaal Mindszenty bij de ingang van zijn paleis in Boedapest. Links een van
de verzetsstrijders, die hem uit zijn gevangenis bevrijdden. De gezichten van de andere Hongaren op
de foto zijn, om hen te vrijwaren van represailles, onherkenbaar gemaakt
DE OORLOG IN VIETNAM
houdt de Amerikaanse politiek in
zijn greep gevangen, terwijl in de
Amerikaanse legatie in de Hon
gaarse hoofdstad een eenzame
oude kardinaal het leven van een
gevangene leidt. De Hongaarse
regering weigert kort en goed
met de Amerikanen te onderhan
delen zolang de Vietnamese oor
log voortduurt. Die onderhande
lingen zouden in de eerste plaats
moeten gaan over een herstel
van de normale diplomatieke be
trekkingen, die tien jaar geleden,
na de mislukte anti-communisti
sche opstand, verbroken werden.
Lenin in de vlammen.
Nut en eigenbelang
nieuwe begrippen
voor de Hongaren
„Er liggen hier talloze gevoelighe
den die uiterst voorzichtig benaderd
zullen moeten worden. Het is niet zo
eenvoudig voor de partij om bedrijfs
leiders en directeuren te vervangen,
die hun positie te danken hebben aan
een politiek wapenfeit uit vroeger ja
ren.", aldus een adjunct-directeur van
een Hongaars bedrijf. Hij inge
nieur is al jaren niet gepromoveerd
omdat hij geen lidmaatschap van de
communistische partij wil aanvragen.
Zijn chef heeft geen bijzondere scho
ling, maar is wel lid van de partij.
Eerst hebben ze al het initiatief,
alle werklust en creativiteit uit da
mensen geslagen en nu moet dat plot
seling allemaal weer terugkomen. Het
is altijd wat anders en je bent nooit
ergens zeker van," zegt een kleerma
ker uit Boedapest het mij bondig
Vroeger was het ook niet altijdeen
vetpot, maar toen was ik tenminste
eigen baas." Nu werkt hij zonder in
teresse acht uur per dag voor de staat.
In de afgelopen tien jaar heeft Hon
garije economisch zeker wel resultaten
geboekt, al is de vooruitgang volgens
Hongaren aanzienlijk minder dan de
sprongen, waarvan de officiële publi
caties gewagen. Met veel moeite wordt
de industrie uitgebouwd en gemoder
niseerd, de woningbouw aangepakt, de
Internationale handel gestimuleerd,
maar het heeft Hongarije, zoals de an
dere socialistische landen steeds aan
spankracht ontbroken om een snelle
economische ontwikkeling op gang te
brengen. Voortdurende reorganisaties
en koerscorrecties konden hierin geen
verandering brengen. Nu wordt van de
invoering van grotere verantwoordelijk
heden op lagere niveaus en van betere
materiële stimulansen heil verwacht.
MET SPANNING wachten de Honga
ren op de eerste resultaten van de
economische experimenten, die in en
kele bedrijven gevoerd worden.
„We zullen deze proefnemingen niet
meer uitbreiden omdat we veel men
sen nodig hebben voor de analysering
van de resultaten en de voorbereiding
van de omschakeling van de gehele
economie die begin 1968 plaats zal
vinden", aldus mevrouw Susanne Ha-
vas, adjunct-directrice van het Hon
gaars instituut voor conjunctuur- en
marktonderzoek, in Boedapest. „We
willen met de hervormingen niet zo
veel organisatorische veranderingen te
gelijk doorvoeren. Bedenk overigens
wel, dat we al sedert 1957 met ver
nieuwingen bezig zijn. De hele omwen
teling van het systeem kan niet ge
ëxperimenteerd worden. We hopen,
dat de risico's bij de omschakeling
klein zullen blijven."
Hoewel de hoofdlijnen van de cen
trale planning gehandhaafd blijven en
de Hongaren officieel elke suggestie
afwijzen als zouden elementen van
de kapitalistische markt-economie
overgenomen worden, valt te beluis
teren dat het economisch nut gaat pre
valeren boven communistische princi
pes. Nu factoren van vraag en aan
bod, van kwaliteit, directiebeleid en
arbeidsproduktiviteit in plaats van uit
sluitend de produktie van de van ho
gerhand opgegeven hoeveelheden be
palend worden voor de resultaten en
expansiemogelijkheden van onderne
mingen, zullen de zwakke bedrijven
zich gaan onderscheiden van de ster
kere. „Als het de ene onderneming be
ter gaat dan de andere, zal een arbei
der die bij de betere onderneming
werkt meer verdienen dan hij die in
dezelfde functie bij de slechtere onder
neming werkt", aldus mevrouw
Havas.
„Doorkruist dat niet het principe van
gelijke betaling voor gelijke arbeid?"
„Jawel. Het is niet geheel juist,
maar het is wel nuttig.", aldus mevr.
Havas. „Het inkomen van de bedrijfs
leiders en in het algemeen van de
leidinggevende functionarissen zal in
grotere mate afhankelijk zijn van de
winst van de onderneming dan dat
van de arbeiders."
Het nieuwe systeem speculeert er
op, dat de arbeiders en vooral ook de
leiding uit eigen belang meer en beter
werk zullen leveren. Zij zullen dat
direct in hun loonzakjes voelen. Nu
zijn premiebetalingen uit de winst nog
begrensd. Het begrip „eigen belang"
past echtr niet in de marxistisch-le-
ninistische leer.
„Komt het er zo niet op neer dat
wat goed is voor het individu ook goed
is voor de maatschappij in zijn ge
heel?"
„Ja, dat is het precies," zegt me
vrouw Susanne Havas.
Een van de voornaamste communis
tische principes zegt het juist anders
om: „What benefits society benefits
the individu."
„De kern is hetzelfde. Als het een
onderneming en een werker goed gaat,
gaat het de fnaatschappij oo£ goed.
De interessen van de maatschappij en
van de individu zijn ondeelbaar. Zij
gaan volledig samen", zegt zij.
„Maar een beste arbeider in een min
der goed lopend bedrijf zal minder
verdienen dan een evengoede werker
in een goed lopend bedrijf?"
„Iedereen moet werken naar zijn
mogelijkheden en zal van de maat
schappij krijgen naar behoefte," zegt
mevrouw Havas. Om haar lippen aar
zelt een glimlach. Zij kijkt strak naar
de kamermuur, een zachtgroen vlak,
waar je doorheen zou kunnen turen.
„Wij zijn nog in een periode van het
socialisme en nog niet aan het com
munistisch systeem toe. Daarom wordt
er geen schade aan de idealen toege
bracht."
IN FEITE zijn de idealen allang
vervaagd. Voor het niets ontziende
streven naar het in de eerste jaren
nabij lijkende doel is bij de werkers
en de partijleiding een nuchterder rea
lisme in deplaats gekomen. Het com
munistische ideaal is vooruitgeijld en
omhult zich met de nevelen van de
toekomst. Iedereen laat dat graag zo.
De Hongaarse economie is sterk af
hankelijk van de internationale han
del. Daar gaat het nu om. Steenkool
en bauxiet zijn vrijwel de enige bruik
bare grondstoffen die het land ople
vert. Volgens mevrouw Susanne Ha
vas heeft de handelsbalans die in de
afgelopen jaren soms forse tekorten
toonde, zich thans verbeterd. „In de
eerste helft van dit jaar zijn de expor
ten met tien percent toegenomen, ter
wijl de importen ongeveer op hetzelf
de peil gebleven zijn. Dit is vooral
het gevolg van een juistere voorraad-
politiek van een reeks bedrijven. Soms
stonden de voorraden grondstoffen in
geen verhouding tot de behoefte. Daar
zijn nu flinke besparingen op bereikt."
zegt zij.
Zij gelooft niet, dat de geleidelijke
invoering van het nieuwe systeem van
de buitenlandse handel nu al de verbe
tering van de handelsbalans mede
heeft beïnvloed, al bereikten enkele
ondernemingen die meer vrijheid van
handelen hebben gekregen al goede
resultaten. Een voorbeeld daarvan is
het „Medicor"-bedrijf dat medische
instrumenten produceert en verhan
delt. „Omdat deze onderneming de
structuur van de export veranderd
heeft is hetzelfde deviezenbedrag be
reikt met minder kosten in Hongaar
se forinten," aldus mevrouw Havas.
„De beste produkten zijn in de uitvoer
gekomen en de slechtere produkten
heeft men voor de export laten vallen",
zegt zij.
De nieuwe economische werkmetho
den zullen geen verandering brengen
in de politiek van de buitenlandse han
del van Hongarije, maar wel zal de
praktijk van het handeldrijven veran
deren. De vernauwing van de banden
tussen industrie en handel is een van
de eerste vereisten van het nieuwe
systeem. Met name de posities van
een reeks staatshandelsondernemin-
gen die tot nog toe alle internationale
handel over een brede sector van het
bedrijfsleven in handen hadden, zullen
worden herzien.
Tot nog toe hingen de resultaten
van de buitenlandse handel die van
doorslaggevend belang zijn voor de
ontwikkeling van de Hongaarse econo
mie er alleen maar vanaf of de
betrokken staatshandelsondernemingen
al dan nite winst boekten. Of het toe
leverend bedrijf daarbij onder de rode
streep werkte was voor deze resulta
ten van geen belang. Nu worden de
producerende ondernemingen direct
geïnteresseerd in de internationale han
del. Het komt vaak voor, dat de in
voer van nieuwe arbeidsmethoden en
machines via aankoop van licenties
of anderszins door de staatshandels
ondernemingen op gang wordt ge
bracht. De handelsorganisaties advise
ren geregeld over investeringen of
over produktie waaraan zij in ver
band met export behoefte hebben.
Hoewel een aantal uitgezochte bedrij
ven al rechtstreeks zaken kan doen
met het buitenland is het zeker niet de
bedoeling dat alle staatshandelsorga-
nisaties opgeheven worden.
„Daar waar het nuttig effect groter
is, blijft een handelsonderneming be
staan."
„Het is de vraag of het voor een
reeks kleinere bedrijven nuttiger is
om zelf te exporteren dan om gebruik
te maken van een gespecialiseerde
handelsorganisatie," aldus mevrouw
Havas. „In de toekomst willen we dat
rentabiliteit de hoofdrol speelt en niet
de organisatie van de handel. Waar
in de verkoop technische- en arbeids
factoren een grote rol spelen zullen de
ondernemingen in het algemeen vaak
zelf de buitenlandse handel overne
men."
De grotere vrijheid van de onder
nemingen in de buitenlandse handel
is meer schijn dan werkelijkheid. De
handelspolitiek blijft strak in handen
van het ministerie van buitenlandse
handel dat voor elke transactie de
vereiste vergunningen moet afgeven.
Alle bij invoer benodigde deviezen
moeten door het ministerie van Fi
nanciën worden verstrekt. Wel kunnen
handelsondernemingen en bedrijven,
die zelf in- en uitvoeren een eigen de-
viezenpotje opbouwen, waaruit zij hun
handel kunnen stimuleren.
Hongarije schenkt zeer veel aan
dacht aan samenwerking met West-
Europese ondernemingen op basis van
coöperaties. Volgens mevrouw Havas
meent de Hongaarse leidende econoom
prof. Imre Vajda zelfs, dat coöperatie
ve samenwerking tussen Hongaarse en
kapitalistische bedrijven in de vorm
van een naamloze vennootschap op
aandelen mogelijk is. Officieel Hon
garije vindt dit echter veel te ver
gaan. „Er zijn nog meer dan genoeg
andere mogelijkheden. Wij zien graag
coöperaties, maar toillen dat niet in de
vorm van kapitaaldeelneming. Dat ia
prof. Vajda's privé-mening", zegt me
vrouw Havas.
De produktie-coöperaties, waarvan er
met ondernemingen in West-Duitsland,
Italië, Frankrijk en onder meer Oos
tenrijk- talrijke en omvangrijke zijn
afgesloten, zijn een goed instrument
tot uitbreiding van de handelsbetrek
kingen boven het traditionele verkeer
uit. Zij kunnen bovendien de voor da
partnerlanden afzonderlijk gesloten
poorten naar de derde landen openen.
De daadwerkelijke produktie bij deza
overeenkomsten vindt meestal in Hon
garije plaats waar de meeste arbeids
krachten voorhanden zijn. Technisch#
kennis en onder meer ontwerpen ko
men dan uit de hoog-ontwikkelde West-
Europese landen.
Deze samenwerking gaat veel verder
en verstevigt de banden met West-
Europa van het economisch en poli
tiek vast aan Oost-Europa geklonken
Hongarije veel sterker dan bij de klas
sieke uitwisseling van goederen en pa
tenten mogelijk is. En de Hongaren
hunkeren na tien jaar nog steeds naar
vernauwing van die banden, al zegt
mevrouw Susanne Havas in haar on
berispelijke Boedapester kantoor van
het Instituut voor Conjunctuur- en
Marktonderzoek: „Het is een alge
meen streven om de modernste tech
nieken te kopen, waar deze het besta
zijn. Het is onjuist te spreken over Oost
en West Europa. Het zou mooi zijn al>
men over Europa zou kunnen spreken"
een stilaan vergeten figuur
(Van een bijzondere medewerker)
Maar ook zonder Vietnamese oorlog
zóu een netelige kwestie bij dergelijke
onderhandelingen de positie vormen
van de thans 74-jarige primaat van
Hongarije, Joseph kardinaal Mindszen
ty, die tot dusver de Amerikaanse le
gatie niet kon verlaten zonder opnieuw
gearresteerd te worden door de Hon
gaarse politie. Sinds 1949 was de kardi
naal de gevangene van de communis
tische machthebbers. Hij verkreeg
tien jaar geleden, toen de opstand mis
lukte, asiel in de legatie en tot dusver
weigert hij zelf dit stukje Amerikaans
territoir in Boedapest te verlaten zon-
der volledig eerherstel door de Hon
gaarse autoriteiten.
Al te ongelukkig schijnt de Hongaar
se regering niet met dit netelige vraag
stuk. Het gevraagde eerherstel wordt
geweigerd op grond van de waarlijk
spitsvondige overweging, dat Hongarije
daartoe niet gerechtigd is, aangezien
hij immers „in Amerika is" en dus
buiten het bereik van de Hongaarse ju
risdictie. Anderzijds laat de Hongaar
se regering er echter geen twijfel over
bestaan wat kardinaal Mindszenty te
wachten staat zodra deze een voet bui
ten het legatiegebouw zou zetten.
Aangezien de kardinaal zichzelf nog
steeds beschouwt als de belichaming
van het verzet tegen het communisme
in Hongarije, heeft hij van zijn kant al
le voorstellen verworpen voor een ver
trek naar het Vaticaan waar hij dan
voorgoed zou moeten blijven onder
een door de Hongaarse regering ge
waarborgd vrijgeleide.
Zo komt het, dat de Amerikaanse le
gatie onder voortdurende strenge be
waking staat van naar het schijnt
meer onopvallende communistische
bewakers dan enig ander gebouw in de
communistische wereld buiten het
Kremlin. De sfeer van een beleg is
thans echter iets verzacht nu de kardi
naal niet langer het voornaamste strui
kelblok vormt voor een normaal ver
lopen van het diplomatieke verkeer. In
november 1964 begonnen de Amerika
nen besprekingen met de Hongaren
over een mogelijkheid tot het uitwisse
len van ambassadeurs. Hieraan kwam
vorig jaar februari een eind na een
„spontane" aanval op de legatie van
betogers tegen het Vietnam-beleid van
president Johnson. Amerikaanse diplo
maten weigerden een voet te zetten in
het Hongaarse ministerie van buiten
landse zaken zolang niet alle door de
betogers aangerichte schade was be
taald, maar toen kwamen de Hongaren
met de verklaring, dat ze op zo'n be
zoek en op besprekingen ook in het ge
heel geen prijs stelden, gezien de
„agressie" van de Verenigde Staten
jegens hun communistische bondgenoot
j Noord-Vietnam.
Kardinaal Mindszenty mag geen en
kel contact met zijn landgenoten onder
houden, behalve met de werknemers
van de legatie, die voor zijn eten zor
gen. Hij leeft uiterst sober, drinkt
eleohta af en toe een glas bier, maakt
zelf zijn bed op en is voor zijn lichaams
beweging aangewezen op een dagelijks
wandelingetje op het binnenplaatsje
van de legatie, langs de kolenhokken
en bezems, die dit lapje Amerikaanse
openlucht stofferen.
Zo nu en dan houden de Amerikaan
se ambtenaren hem wat gezelschap,
terwijl de kardinaal op zijn beurt op
zondagen de Mis leest voor de katho
lieken onder hen en een preek in het
Engels houdt. Bovendien ziet de be
jaarde kerkvorst kans een voorraad
snoepgoed op peil te houden, waaruit
hij met gulle hand put voor de kinderen
van de legatie-ambtenaren.
OPMERKELIJK KRAS en levendig
voor zijn 74 jaar (zijn ouders stierven
beiden in de tachtig), leest hij een gro
te hoeveelheid Hongaarse, Duitse en
Engelstalige kranten per dag. Hoewel
hij een televisietoestel tot zijn beschik
king heeft, weigert hij het aan te zet
ten, blijkbaar om aldus te protesteren
tegen het feit, dat de staat ook dit me
dium beheerst en er haar communis
tische propaganda voor weet te spuien,
In zijn gesprekken toont de kardinaal
echter nog goed bij de tijd te zijn. Hij
spreekt met niet-Hongaren Engels,
hoewel hij die taal slechts matig be
heerst. Duits weigert de kardinaal ta
spreken, omdat hij tijdens de oorlog
bittere ervaringen met de Duitsera
heeft opgedaan.
Kardinaal Mindszenty blijft er on
wrikbaar vast van overtuigd, dat hij
een zending te vervullen heeft om zijn
volk (tweederde van de tien miljoen
Hongaren zijn katholiek) te redden uit
de greep van de communistische vij
and van de Kerk. Buiten de legatie ia
hij echter na tien jaar een vergeten
man geworden, hoewel de weinige nog
niet gesloten kerken iedere nondag
overvol gelovigen zijn.
