Stoere doelbewuste Schiedamse
bracht
sociale
vernieuwing
AGENDA
COLLECTE VOOR
DIERENBESCHERMING
BRACHT F 7455 OP
Daan vender Zee
STAD I 3
EMILIE CHARLOTTE KNAPPERT LEGDE BASIS VOOR ONS MAATSCHAPPELIJK WERK
XXXI
„Ruige" fort
wordt
uitgebreid
SCHIEDAMSCHE COURANT VRIJDAG IT OKTOBER 19G9
Schiedam lil hel jaar 1SG0, toen Emilic Charlotte Knappert
werd geboren, tcide Schiedam 15.239 inwoners, waaronder
8.166 van het vrouwelijk geslacht. Een vrouwelijk ovenvichi,
dat Emilic getalsmatig maar weinig heelt versterkt, laten
we zeggen varr 1.092 tot 1093. Maar het zit hem niet altijd
in de cijfers, want dit ene Schiedamse baby'tje was voorbe
stemd het leven in heel Nederland aanmerkelijk te veran
deren. De BK-laan is genoemd naar haar grootvader, die
burgemeester van Schiedam was, een deftig man, ingeka
derd in tijd en milieu, jeneverstoker met de jeneverstokers;
patriciër met de patriciërs. ï.ijn kleindochter heelt het in
Schiedam niet tot een straatnaam gebracht, maar wel in
Amsterdam, in Tuinstad Slotervaart, met vermelding:
„Grondlegster van het maatschappelijk werk in Nederland''
als bijschrift op liet naambordje.
door
G. LUTKE MEIJER
Er is op deze dag een bijzondere reden om Emilic te gedenken: Het
is zaterdag zeventig jaar geleden, dat ze in Leiden een Volkshuis
stichtte, het eerste Volkshuis nieuwe stijl in Nederland, middelpunt
van een nieuwe sociale bewogenheid en ontmoetingsplaats tussen
arbeidersjeugd, studenten en professoren. Emile Charlotte Knap
pert werd er directrice en daarmee hart van een reveil, dat men
in Leiden misschien nog harder nodig had dan elders in het land.
Zelf schreef zij in haar memoires over het Leiden van die dagen:
„Woon eens in Lelden op het einde van de 19de eeuw, zonder ge
raakt te worden door het levenslot der fabrieksbevolking en tot het
inzicht te komen, dat er twee Leid ens zijn: dat der Universiteit
met omgeving en dat der fabrieken met de hunne".
Deze sociale bewogenheid heeft Emilie van. huis uit meegekregen,
Daarin manifesteert zich iets van het geweten der rijke branders
van Schiedam, dat ook in recenter jaren zich nog telkens heeft
doen gelden. Dichtte ds. Francois Haverschmïdt, alias Piet Paal-
tjens, niet over Zwart Schiedam en sprak hij niet zijn afschuw uil
over de ellende langs de boorden van de Schie? Emilie was leer
linge van deze vrijzinnig protestantse do miné en overstelpte hem
ter catechisatie met zoveel vragen, dat hij de verzuchting slaakte:
„Ja, maar kindje, dat weet ik niet; dat moet je aan de profes
soren in Leiden vragen?"
"Later 20U ze veel contact met die professoren krijgen. Het was in
haar jonge jaren nog heel ongebruikelijk, dat een meisje studeerde
en de universiteit bezocht. Enkele vrouwelijke tijdgenoten hebben
-net taboe kunnen doorbreken,
maar Emilie niet. Daarvoor
stond ze te sterk onder de in-
a vloed van haar vader, die een
'zoon was van koudwaterdok-
ter" Laurentius Knappert, zelf
eigenaar van twee branderijen
en later hoofd van de Spaarbank
Anno 1820. Niet direct een con
servatief man, maar hij heeft
kennelijk toch zijn leergierige
dochter niet de mogelijkheid ge-
„boden als studente naar de uni
versiteit te gaan. Emilie deugde
niet voor de huishouding, die het
voortand was van alle meisjes
in haar tijd. Haar moeder, zelf
een dochter van burgemees
ter Laurentius Knappert, leed
schipbreuk met haar sterk con
servatieve opvoedingspogingen.
STUDIE OP
ZOLDER
Er waren in het gezin twee dienst
boden. maar stromend water
was er nog niet en 's avonds
moesten de dochters des huizes
met een kaars in een blaker
naar bed; zij sliepen daar ach
ter gele gordijnen. De meisjes
moesten éénmaal in de week
de hooien helpen met de afwas
en het wasgoed: ze kregen
daarvoor in de keuken een bak
met kokend water. Later moes
ten ze dan rekken, persen en
mangelen en strijken wat ge
streken moest worden, de losse
boorden en de overhemden.
Emilie verzette zich koppig te
gen deze huishoudelijke plich
ten en verschanste zich achter
haar boeken. Bij een paar tan
tes aan de Tuinlaan heeft ze
ZATERDAG
Irene 20.00 uur
Arcade 2u.no uur
Aki rijke 20.00 uur
NLgn. Deïkerk 20.OU uur
Do Rank 20.00 uur
SI'OKTrON'DSENBAD
22-jarig beslaan van ce Schiedamse
scneid^rechters vereniging
Instuif: bier- en wijnfeest
OCe jaarfeest Ode on Rotterdam
Qh\ Fiiraaktie voorstelling
Dansavond Prema
19.00 uur
Vie
waterpa.
ov;rds trgden.
MAANDAG
Irene
2U.U0 uur
Ec. opleiding Meyers en de pater
Arcvde
19.CO UUL"
X.K.Y. Adviesbureau
Al c wide
19.30 uur
Advitisbiueau St. Wilkbrorüus
Arcade
20.00 uur
Bridge Schiedam '50
Ger- Jong
dbuk
20.00 uur
Vrouwenbond X.C.V.B.
Chr. Soc.
Bol.
19 00 uur
Catechisatie
Chr. Soc.
Be!.
19.00 uur
I.S.W.
Chr. Soc.
Bel.
20.00 uur
o.s.v.
Irene
Arcade
Arcade
Arcade
Are j de
Ciir. Sou. Eel.
Chr. Soc. Be!.
Chr. Soc. Bel.
Chr. Soc. Bel.
20.00 uur Kerkkoor der XH Gemeente
19.30 uur E.H.B.O.
19.30 uur St. Eloy
20.00 uur K.S.M. Orpheus
20.00 uur Excelsior Zangvereniging
18.30 uur Jeugdtoonkunstkoor
20.00 uur Toon kun stkoor
14.00 uur Bridgeclub
10.00—12.00 uur Huisvrouwengvmnastick
TENTOONSTELLINGEN:
Galerie Punt Vier t/m zondag. Een Hoezen, schilderijen
Schiedam De collecte voor de Dierenbescherming, die 4 oktober is
gehouden, heeft 7455,73 opgebracht. Dit bedrag omvat zowel de
lijstcollecte als de collectes met bussen. Voor de Dierenbescner-
ming is op die dag 4,6 ton papier opgehaald. Dit heeft 278 opge
bracht. De organisatoren van de collecte zijn zeer tevreden over de
opbrengst, die 41 procent hoger ligt dan die van de collecte van
19C3.
letariaat. Ze had daarbij de
steun en medewerking van de
professoren Drucker, Van der
Vlugt en Greven, alle voorstan
dei's van de Toynbee-beweging,
die in die jaren opgang maakte.
„Eensdeels openbaarde dit zich
in een beweging, die van boven
af de laagste volksklassen wilde
bereiken en opheffen uit econo
misch en geestelijk gebrek. Het
waren de Toynbee-mensen, die
op initiatief van. prol. v. d.
Vlugt, na een gloedvolle verde
diging op de debating society
en la Ier onder leiding van de
latere Amsterdamse hoogleraar
mr. S. R. Steinmetz, een goed
en dankbaar werk gedaan heb
ben onder de Leidse arbeiders
bevolking. Begonnen met het
huren van een leeszaaltje aan
de Haarlemmerstraat, zou zich
later uit dit denkbeeld, het werk
vooral van prof. Drucker, het
Leidse Volkshuis ontwikkelen.
Studenten traden er persoonlijk
op tot geestelijke verheffing en
ontspanning van de arbeider, en
met succes". Aldus kan men
thans lezen in „De Geschiede
nis van het Leidse Studenten
corps".
van haar 18de tot haar~22stë In een tijd toen de eenvoudige ar-
werkende meisjes met kleine
beurs In 1915 werd zij ten
slotte directrice van een School
voor Maatschappelijk werk in
Amsterdam, de oudste school
ter wereld cp dit gebied, en
daar heeft zij dan haar ideeën
overgedragen aan een genera
tie van maatschappelijke wer
kers, dè maatschappelijke wer
kers, die thans de dienst uitma
ken. Zo heeft deze Schiedamse
branders doch ter betekenis ge
kregen voor ons hele vaderland.
Wanneer wordt ook haar naam
vereeuwigd bij het vernoemen
van een Schiedamse straat?
gestudeerd op een studiekamer
tjes op zolder. Onverzettelijk
werkte ze aan haar ontwikke
ling in de eenzaamheid van dit
vertrek.
Onderwijzeres dat vond Emilie
ttog wel een toelaatbaar beroep
voor een meisje en in 1882 is ze
klaar voor dit vak: ze wordt
lerares Frans aan een meisjes
school in Scheven!ngen, een wat
stoere, eenzelvige, sober leven
de, hardwerkende vrouw, een
doordouwer met ergens in haar
karakter de sociale gespleten
heid, die ze van haar vader
tnoet hebben geërfd en door
haar omgang met prof. Oort,
een theoloog uit Leiden, en haar
°om ds. Jan Knappert nog ver
sterkt. Als catcchisante was ze
zelfs in Schiedam al leidster
van een zondagsschoolklasje
van de NPB of wat daaraan
voorafging. In Leiden zette ze
dat werk voort en thans met
diploma's godsdienstonderwij-
2eres.
HET LEIDSE
VOLKSHUIS
Het Volkshuis, dat zij in 1899 on
der haar leiding kreeg, groeide
uit tot een centrum van de so
ciale bewogenheid van die ja-
ren» gericht op de geestelijke
verheffing van het Leidse pro-
beide rs er nog wei mg oog voor
hadden kwam Emilie Knappert
welbewust met haar nieuwe ge
dachten. En welke initiatieven
waren het niet? Zij riep los van
alle diakonate invloed een wijk
verpleging in het leven, zij zette
zich in bij lessen en cursussen
Frans, Engels, sterrekun-
de, meetkunde, staathuishoud
kunde, muziek, zij wist studen
ten en professoren voor het on
derricht te vinden, een comple
te Volksuniversiteit in een tijd
toen nog niemand daaraan
dacht. Zij wilde „het volk de
ziel der natuur en de ziel der
kunst openbaren", zoals zij het
zelf formuleerde. „Jongens en
meisjes, die als kuddedieren le
ven en werken, stompen af en
„alles en alles moet worden
aangewend om hen hiervoor te
bewaren".
NAAR BUITEN
Ze deed meer: zij trok met Leidse
fabrieksmeisjes in het weekend
naar buiten; zij werkte aan jon
genskampen in Etten-Leur. Ze
stichtte het „Buitenverblijf De
Vonk" om de jeugd in contact
te brengen met de natuur. Een
halve eeuw geleden, d.w.z. in
1919, stichtte ze in Noordwijker-
houl het huis De Vonk, dat een
warme herinnering heeft nage
laten in het hart van duizenden
landgenoten. Het werd een zon
dags- en vakantiehuis voor
Schiedam Zeer binnenkort zal
het fort aan het Bart Verhallen-
plein in Groenoord de van
oude boomstammen
geïmproviseerde, „ruige"
speelplaats voor de jeugd
worden uitgebreid met enkele
nieuwe voorzieningen. De wens
van de wijkvereniging, dat het
gemeentebestuur meer aan
dacht aan de kinderspeelplaat
sen in de nieuwe wijk zal wij
den, gaat dus in vervulling. Het
is nog maar een bescheiden be
gin, maar er zullen enkele nieu
we schommels worden ge
plaatst.
De verdere verfraaiing van de
Jozef Oreliosingel is nog in
voorbereiding. Men is bij Ge
meentewerken bezig een plan
op te stellen en de kosten te be
groten. Als plan en begroting
gereed zijn, zal de Raad er zich
over moeten uitspreken, waar
na ook op dit punt de verbete
ring van de speelmogelijkheden
ter hand kan worden genomen.
De Plantsoenendienst is ook bezig
met een betere uitrusting van
een stuk grond aan het Bach-
plein. Als er niets tussenkomt,
zo vernemen wij, wordt hier
een zeer aparte speelgelegen-
heid gecreëerd.
BURGERLIJKE STAND
Geboren: Siebren Y. z.v. J. Kra
mer en D. Jansen; Nancy, d.v.
C. J. P. Bruijs en J. F. de
Haan; Yvonne B., d.v. J. C.
van Dorp en H. A. Negenman;
Ronymus D. F., z.v. J. D. F.
Companus en A. B. van 't Hof;
Karin, ci.v. T. M, de Kort en H.
J. W. Oosterwaal; Daniëlla d.v.
A. H. J. Greten en Y. Vuurens;
Ane C., z.v. A. C. de Vries en
F. W, Hommel; Martmus W. T.
z.v. W. Goudriaan en W. B.
Koster; Patrick z.v. H. Smit en
H, Overheul; Ronald P. z.v. J.
M. du Buf en J. J. Kreuger.
Overleden: M. van der Werf, 63
jr; C. Lemson 70 jr. echtg. J.
E. Stellingwerf; IV. de Vries, 32
jr; C. Walenfcoer, 67 jr. echtg.
P. van der Beek; J. Flecken, 72
jr; L. P. van der Drift 78 jr; 3VI.
A. II. van der Veen, 74 jr.
Ze vond het prettig toen ze van
Chris hoorde, dat hij naar de
kerk wou gaan, en toen hij de
eerste keer even vóór haar de
kleine zijdeur in de Lange
Kerkstraat binnen ging en voor
haar uit over de oude grafzer
ken en de stenen tegels liep,
verhaastte ze haar tred om
hem even aan te stoten, het
geen hem een zichtbare blijd
schap gaf, en om hem de man
te wijzen, die hem voor een
dubbeltje een goede plaats in
een bank gaf.
Met haar kerkboekje in de hand
bewoog ze zich rustig als ene.
die volmaakt met haar omge
ving vertrouwd was, naar dp
rijen vrouwenstoclen in her.
middenschip, cn Chris volgde»
haar fragiele gestalte tot ze op
haar stoel had plaats genomen.
Eerst toen keek hij rond.
Er kwam iets machtigs over
hem. De grote ruimte, de zwa
re pilaren, de als in een amfi
theater oplopende banken, die
het middenschip omsloten, de
rond één van die pilaren ge
bouwde preekstoel, de recht
daartegenover oprij'zende zwa
re regeringsbanken, de notabe-
lenbank met haar groene gor
dijntjes, de hoge gebogen goti
sche vensters, het grote pijpor
gel, de devote schare in het
rond, dat alles overweldigde
hem. Het was een nieuwe we
reld, die hij was binnen ge
gaan. En toen uit de grote ver
zilverde orgelpijpen de eerste
tonen over de hoofden vloten,
greep een zeker ontzag hem
aan.
Dut zware orgelgeluid rees in een
vloed van klanken over hem
heen. trok hem opwaarts in een
ongekende sfeer, verbijsterde
hem bijna. En toen de dominee
langzaam het trapje naar de
preekstoel opklom, en met zijn
zwarte toga en witte befje bo
ven de grote open bijbel ver
rees, volgde hij onder een diepe
indruk al dat voor hem ongewo
ne gebeuren.
Daar hief de prediker zegenend
de beide vlakke handen om
hoog. De brede mouwen van
zijn toga vielen in bevallige
draperiën daarlangs neer, en
de mannen rezen, alle hoofden
bogen onder de zegen Gods, die
uit de mond van de prediker
vloeide.
Als werktuigelijk was Chris mee
opgestaan met de mannen, die
naast hem zaten in de bank.
had hij mee devoot het hoofd
gebogen. En even werktuigelijk
had hij geluisterd naar de
preek, naar het gezang van de
schare, naar het ontzaglijke or
gel, dat in zijn zware naspel de
dreun van een godsoordeel over
de menigte scheen te drijven.
Dat alles sloeg hem met een be
klemming van ontzag. Het was
een openbaring. Het was de
tijd, die stil had gestaan. Want
zoals die schare daar zat moest
ze er reeds ecuwen geleden
hebben gezeten. Daarbuiten
waren de vormen veranderd,
daarbuiten was uit de oorspron
kelijke vissers- en kleine koop
mansstad de jeneverstad ge
groeid, daarbuiten was de al co-
holmeester van Schiedam opge
staan in een almachtige be
heersing van zijn domein. Maar
hier, in dit kerkgebouw, dat een
beeldenstorm had doorstaan
nog vóór de beeldenstormonde
maatschappelijke verhoudingen
in de oude stad had vernietigd,
hier was de tijd gevangen, hier
waren de eeuwen overheen ge
togen zonder haar uiterlijke
sporen na te laten, hier was de
plaats van do rust voor allen.
die zes dagen elke week daar
buiten zwoegden voor de glorie
van een titanische meester. De
tegenstelling tussen die rustige
kerk en haar zingende menigte
met de orandertjen en fabrie
ken, wuarin dag aan dag werd
gejacht en gejakkerd voor het
schamel bestaan van de arbei
dersgezinnen en de winst van
de fabrikanten, was volstrekt.
Zoals de tegenstelling volstrekt
was tussen de hele zondag en
de werkweek, tussen de kerken
de, wandelende, zich vermeien
de massa en de voortgezweepte
onder het kreunend geluid van
machines en motoren. Schie
dam op zondag was een vreed
zame stad vol rust, zoals Schie
dam m de werkdagen van de
week een stad van de zwartste
verdoemenis was.
Vein het kerkgaan op de zondag
morgen maakte Chris Landstra,
voortaan een vaste gewoonte.
Hij raakte met de ganse kerk
dienst vertrouwd zoals hij ver
trouwd was geraakt met zijn
kantoor en zijn grootboek, met
de cijferroerselen van het jene-
verbedrijf. Het kerkbezoek ver
hoogde zijn uiterlijk aanzien;
de vezels, die hem aan het mid
denplan bonden, werden er vas
ter door; hij was nu voorgoed
opgenomen in de achterban, die
gereed stond om de Van Welde-
rens te vervangen op de kanto
ren en in de maatschappij.
Maar door dit alles bleef toch zijn
innerlijk onberoerd. De schone
kanselwoorden vloeiden langs
hem weg, overspoelden nauwe
lijks even zijn gedachten. Hij
bleef een jonge man zonder
overtuigingen, zijn leven rustte
slechts losjes op de uiterlijke
staat van een bescheiden wel
stand, zijn verlangens gingen
nier uit naar de zaligheid van
een hemelbestorming of de
doem van een grootse helle
vaart, zijn leven was omheind
door kleine aspiraties van
maatschappelijke groei en lich
te zinnendrang, zoals het bleek
veld in zijn hofje omheind wa3
door het lage hek, waarop de
buren hun pas gewassen onder
goed te drogen hingen.
Als de avond over de zondag was
heenge vallen en zijn diepe
sluiers allerlei handelingen aan
de zichtbaarheid onttrok, wan
delde iedereen weer. Maar nu
niet meer van het station naar
het Hoofd en weer terug, nu
zwermde de menigte uit naar
de buitenwegen, naar de dij
ken, de polderlanen, de Dief-
hoek, vrij van de zwarte stad,
die opdonkerde legen de vale
lucht.
Dun wandelde Chris naast Loesje
en de grenadier naast haar
vriendin. Geviertjes gingen ze
dan de Kethelweg op, het Spie-
nnghoeksche bos door en langs
het kleine watermolentje naar
de Vijf Sluizen en de Vlaar-
dingse dijk. de oude heirweg
van de Romeinen, die eenmaal
de trotse, nu verre, rivier met
zijn machtige zijden binnen
haar bedding moest houden.
't Gebeurde maar zelden, dat
Chris de latere avond thuis
doorbracht. Meestal ging hij
naar het Volkshuis of hield hij
Jan Verbiest gezelschap tot de
laatste trein naar Den Haag.
Thuis zat moeder Landstra dan
in het opgeruimde kamertje
met haar zondagse zwarte ja
pon, waartegen een klein wit
schortje met entre-deux
preuts afstak. Ze werkte neit
op zondagavond, stopte geen
kousen, verstelde geen onder
goed. Ze nèm het ervan, het
was ook voor haar rustdag.
Maar meestal was ze op dia
zondagavonden alleen, alleen
met het Rotterdamse volks-
krantje, dat ze langzaam van
het begin tot het eind placht
door te lezen, alleen met haar
herinneringen.
Nu haar jongens allemaal groot
geworden waren, hun eigen we
gen gingen, en het huisje in het
hofje slechts beschouwden als
een rendez-vous om te eten en
te slapen, voelde zr zich oud
worden
Reeds had ze haar bestemming
volbracht. Ze had het gezin ge
hoed, dat een kleine verzame
ling arbeidskrachten moe.-»t
voortbrengen voor de meester
van Schiedam. Als een kloek
hen had ze over haar kroost ge
waakt tot die meester het zou
opeisen voor zijn dienst. En nu
was ze een huishoudster gewor
den, die nog enkele jaren mis
schien voor de ongetrouwde zo
nen zou mogen zorgen, om dan
opgeborgen te worden in het
Srnt-J acobsgasthuis.
Willem had al een poosje verke
ring, dacht over trouwen. Hein
bracht zijn avonden zoek met
achter vrouwenrokken n te
lopen. En Chris, ja, die begon
ook al met dat juffie van zijn
kantoor, dat had ze wel jun ai-
les kunnen merken.
Hei was de natuur, die nep. Het
was de menselijke bestem
ming, die in haar zonen begon
np te staan. Het wj; de grot**
noodzaak van het leven, dia
'haar langzaam naar het gast
huis zou schuiven.
Ze peinsde daarover voort op die
stille zondagavonden als ze al
leen was met haar krantje en
de letters soms verward raak
ten in haar eigen herinnerin
gen, die over de krant heenwel
den. Maar dat peinzen bracht
haar altijd een tevreden berus
ting m haar lot.
"En dan rezen achtereenvolgens
weer de figuren van haar driis
grote zonen voor haar op. ieder
middelpunt van een eigen nieu
we sfeer, ieder straks onder
houder van een nieuw gezinsle
ven, waaruit woer jonge krach
ten zouden groeien voor do
stad. Dan herzag ze soms haar
eigen jeugd, toen Land-'ra
haar haalde uit de stinkende
omgev'ng van de kaarsenfa
briek. Herzag ze die dode man,
die in zwoegende jaren in een
aïlp<? dodende versuffing u,*«s
gevallen, en die zo akelig zijn
einde moest vinden in de hete
spoeling.
Goddank waren haar kinderen
gebleven buiten die moordende
branderij, werden co behoed
voor een langzame en onverbid
delijke aflapping van hun.
geest. Want het kurkenfabriek
je, waarin Willem zijn brood
volop verdiende, de molen, die
Hein een vast bestaan beloofde,
en het kantoor dat Chris als een
heer onderhield, vroegen
slechts arbeid, geen leven. En
de arbeid was het grote geluk.
Wordt vervolpd
