Arij van der Ende
Zingen voor een 100-
jarige burgemeester
Z'n carrière begonnen
met het bakken van
scheepsbeschuit
VIERENVEERTIG JAAR
BAKKER BIJ DE COÖPERATIE
stap] 3
o
Glasschilderingen
SCniEDAMSCIIE COURANT ZATERDAG 27 JUNI 1970
HEILDRONK MET
GEVOLGEN
gf3c,oo'ti3caa.oe6<3L€>aB?,Js "frfcjcï.
door
Gerard
Lutke Meijer
EEN NUTTIG
RECEPT
ROGGEBROOD
VOOR HET VEE
EEUWIG
NACHTARBEID
WEDEROM
M.C.M.DE GROOT
DE GEEST IS
ER UIT
Duizenden Schiedammers
hebben
koek van
4
mijn deeg
Schiedam Behalve een goedbak ker, was de heer Van der Ende in
dertijd ook een goed zanger. Hij was lid van de Koninklijke Zang
vereniging Schiedams Mannenkoor Orpheus en een van zijn gli
rieuze herinneringen is de serenade, die deze zangvereniging s;
men met de leden van het orkest O.B.K, aan erevoorzitter Buigt
meester M. L. Honnerlage Grele bracht.
Schiedam Iedere Schiedammer kent de thans 7o-jarige Arij v.d.
Ende als de bakker van de coöperatie en het is waar: sedert Hij
daar zo tijdens de eerste wereldoorlog in dienst getreden is, heelt
de Coöperatie Door Eendracht Sterk geen trouwer medewerker ge
had en geen ijveriger propagandist dan hij. Hij gaat op beide prat.
Op het feit, dat hfj het lekekrste banket van Schiedam heelt gebak
ken en na dat banket nog tijd vond voor het maken van duizenden
en nog eens duizenden eierkoeken, en op het feit, dat hij na v -
brachte dagtaak uittrok voor huisbezoek en menig Schiedamme
voor de coöperatieve gedachte heeft gewonnen.
,,De eerste bedrijfsleider, waaronder ik heb gewerkt, had vijftig ba
len bloem gekocht," zo vertelt hij trots, „en die heb ik een jaar
lang elke middag na het banket bakken aangesproken ->oi mijn
eierkoeken.
Het was begin 1918 en Nederland
zat niet zo best meer in zijn
eten als gevplg van de geal
lieerde blokkade en de uitvoer
naar Duitsland. De 2050 leden,
die de DES toen had, hebben
zich die koeken dan ook best la
ten smaken. Na de wapenstil
stand werd het geleidelijk be
ter; begin 1919 konden we weer
wat kopen voor de bakkerij en
de banketbakkerij. We kregen
het drukker én drukker en er
kwam personeel'"bij, daar in de
Boterstraat, en september 1919
besloot de bedrijfsleider om die
banketwinkel in de Hoogstraat
te openen, die thans gewijd is
aan de verkoop van alkoholi-
sche dranken. Dank zij de kwa-
liteit van ons gebak en de toe
wijding van ons beiden, Wijsen
broek en mij, werd die winkel
een groot succes."
En geloof maar gerust, dat hij er
met hart en ziel voor gewerkt
heeft, die Van der Ende, want
zo is hij. Nu nog hoewel drie
kwart eeuwen oud gaat hij
als er in het Sint Jacobs Gast
huis, waar hij woont, een gezel
lige avond zal worden gegeven,
aan het werk in de keuken oir
1 wat lekkers te bakken. Hi;
stopt er alles in wat er ir
hoort; hij geeft zich helemaal.
„Ik doe het graag," zegt hij
„ik ben er altijd voor te vinder
om wat lekkers te maken, er
de gelegenheid is daar ook goec
voor elkaar: mooie ovens ei
werkbanken."
De opening van die winkel in ili
Hoogstraat heeft heel wat voo
hem betekend. Hij was er die
eerste dag een der officiële ge
nodigden en dronk er een glaas
je van de erewijn. Na een heil
wens op het succes van de nieu
we winkel hief hij het glas ten
tweede male.
Voor een heildronk op wie? Op de
dames in de winkel van De
Gruyter aan de overzij, die la
chend stonden toe te kijken. En
Arij was niet gewend de dingen
half te doen. Zondags ging hij
met een der dames uit naar
Rooie Sien en een paar jaar la
ter beklom hij met diezelfde
dame de trappen van het stad
huis. Maart 1972 zijn ze vijftig
jaar getrouwd.
Jat gebeurde op zaterdag 25 au
gustus 1946 en in Breda, waar
deze geliefde oud-burgemeester
zijn honderdste verjaardag
vierde. „Wij gingen met onge
veer 120 zangers en muzikanten
naar Breda, het was kort na de
oorlog en nog distributietijd,
maar we hebben in Breda toch
lekker gegeten. Er waren bij de
zangvereniging veel distilla
teurs en die zaten doorgaans
goed in de bonnen. Allemaal
hebben we oud-burgemeester
Honnerlage Grete de hand ge
drukt. Hij kwam er voor in de
tuin en was nogal aangedaan".
De burgemeester was de 10e au
gustus honderd jaar geweest.
Orpheus had reden om die ver
jaardag te herdenken, want de
jarige hoorde tot de oprichters
van bet mannenkoor in 1866;
hij was de laatste van de vijf
tien die nog in leven was. Ook
had hij mee het initiatief geno
men tot de oprichting van Oefe
ning Baart Kunst. De 430 feest
gangers waren de eerste trein
reizigers, die weer over de
Mocrdijfcbrug reden: deze was
pas hersteld en zou de volgende
dag weer voor het normale ver
keer in gebruik worden geno
men. De directie had, om Or
pheus en de honderdjarige bur
gemeester ter wille te zijn, spe
ciale instructies gegeven. De
Mocrdijkbrug was versierd; de
irein reed er stapvoets over. De
bezoekers kwamen om half één
in Breda: de muzikanten met
de pluimen op hun kepies, do
leden van Orpheus met een wil
le anjer in liet knoopsgat. Bic-
oase zangers zorgden voor de
officiële ontvangst.
Het was een lange stoet die onder
muziekgeschal tweemaal de
woning van de jubilaris pas
seerde. De jarige stond fic
rechtop te wuiven in de tui
van zijn woning. Later in „Cor
coidia", na een feestlied te zi
ner ere, volgden de toesprakei
Zelf voerde hij ook nog h<
woord om te bedanken; zij
stem was helder en goed ve
staanbaar. „Tachtig jaren zit
gen, dat is toch werkelijk gee
kleinigheid", riep hij onder a
gemene hilariteit. Hij kwaï
nog met een tegengeschen'
een som gelds, bestemd voor i
aankoop van een nieuw c
schoon muzieklied.
De heer en mevr. Van der
Ende in het rusthuis. Aan de
wand een Ehinees bord, aan
denken van een werkgever.
Schiedam Een aardige heri
nering aan grootvader Piet
van der Burg uit Maasland h
■ren wij uit de mond van zi
kleinzoon, de thans 75-jari
Ary van der Ende. De oude v.
Burg was huisschilder
maakte in de avonduren,
dikwijls bij kaarslicht, fraa
schilderstukken op glas,
meestal hun weg vonden na
de boerderijen in de omgevi
van Maasland.
Nu nog vindt men ze hier en da j
als bovenlicht boven deuren
ramen. Het zijn landschapp
met koeien en kerktorentj*
niet onverdienstelijk op 1
glas gezet, 's Avonds als
lampen branden, straalt er i
licht door naar buiten, zot
ook de voorbijganger er van
nieten kan.
„Ik was negen jaar toen ik vc
het eerst in Maasland logeen
bij oom Gerrit Vreugdenhil,
bakker. Zat ik aan de wal
kant, dan tikte grootvac
waarschuwend tegen de n
omdat hij bezorgd was dat ik
in zou vallen. Zijn zoons
kleinzoons hebben nu een sci
dersbedrijf; ik geloof niet
zij de volkskunst van het gl'
schilderen hebben voortgez,
Het zou aardig zijn eens in
oude familiepapieren te neuzi
Hoeveel beschilderde glar
zouden er nog over zijn? M
zegt dat er één van die ru[
100 jaren oude schilderstukl'
nog te zien in restaurant
Ridderhof bij Maassluis. Ik
het leuk vinden wat meer o;
grootvaders leven en zijn sc,
derwerk te horen. Zelf weet
alleen, dat het een vriende
man was en dat hij 75 jaai
geworden".
Maaslands huisschilder Van der Burg was een talentvol
kunstenaar.
Zie, zo kan het gaan met een jon
gen, die van zijn vader, de oude
slager Van der Ende, geen sla
ger mocht worden. Toen hij als
elfjarige knaap van school ging
begon hij meteen met zijn le
venstaak. het bakkerswerk.
„Ga maar naar oom Gerrit in
Maasland", zei moeder en daar
werkte hij dan in de bakkerij
van Gerrit Vreugdenhil aan het
Kerkplein, samen met vier ne
ven en twee knechts onder toe
zicht van oom Gerrit; drie
nichten verkochten het brood,
de kruidenierswaren en de
scheepskaak in de winkel.
Zeekaak bakt niet iedereen en
Arij werd dus meteen al specia
list: Neem een baaltje bloem,
kneed het met de hand in 20 li
ter water en een half pondje
gist. Met de braak, een kantige
stang, wordt het stijve deeg in
de trog goed doorgekneed. Is
het voldoende gebraakt, dan
wordt het gemangeld in de uit
rolmachine tot het een lap
deeg is van de juiste dikte. Die
wordt dan in egale repen gesne
den, afgestoken en geponst.
Daarbij worden dan de gaatjes
niet erg: in gedroogde toestand
de kaak op de schieter gelegd
en in de oven geschoven. Na
een uur bakken kwam het in de
droogoven, een ruimte boven
de gewone oven. In her, hoogsei
zoen verwerkte Vreugdenhil al
dus per dag veertig baaltjes
meel tot zeekaak. Als ze droog
waren gingen de platte koeken
in een ton; het vaatje werd met
dissel en drijfhout dichtgesla
gen. De loggers namen bij hun
eerste reis tien ton kaken mee.
Als er wat overbleef was dat
niet erg in: gedroogde toestand
bleven ze zeven jaren goed. Na
„het afsnijden" aan het einde
van het seizoen was er ook nog
vraag naar deze scheepsbe
schuiten: Menig Vlaardings
vissersgezin leefde er des win
ters van. Geweekt in half water
half melk vormden zij het
avondeten voor vele hongerige
magen.
In de viereneenhalf jaar, die Arij
bij zijn oom doorbracht, leerde
hij ook roggebrood bakken. Dat
was bestemd voor de paarden
en het vee. Het deeg werd vroe
ger met de voet getrapt, maar
hoewel het becstenvoer was,
vonden de boeren dat toch min
der fris en op hun verzoek
kneedden zij het bij Vreugden
hil al met de hand. In water
dichte troggen werden de bro
den 's avonds in de oven ge
schoven en eerst de volgende
avond er weer uitgehaald.
Op vrijdag kwamen de boeren
naar Maasland. Ze kwamen
met de kros (caros), een boe
renwagen, met voorin onder de
bank een bak voor de boodscho-
ten. Ik had, zegt de heer Van
der Ende, de taak daar de
boodschappen in te doen. En na
afloop van het bakkerswerk
moest ik de straat op om het
brood te bezorgen. Ik werkte in
die tijd van 's morgens half zes
tot 's avonds zeven. Toen ik
zestien was zei oom: „Nou
wordt het tijd, dat je eens er
gens anders gaat kijken. Ga
maar eens vragen bij Bakker
Persoon in Schiedam. Die had
een brood- en banketbakkerij in
de Vlaardingerstraat. Ik ben
daar ook viereneenhalf jaar ge
weest: eike nacht om half een
beginnen. Als ik zondagsavonds
uitging, dansen of zo, dan met
een uit de danszaal aan het
werk. De eerste tijd bij mijn
oom twee kwartjes per week,
met de kost. Later bij Persoon
werd het vijf gulden én de
„broodkorsten".
Die nachtarbeid begon Arij te
vervelen en daarom zocht hij
een andere baas: Papenhuyzen
in de Hoogstraat. Maar hier
was het zondags werken gebla
zen, hetgeen ook niet zo lekker
is. Hij wisselde wat, maar het
werd maar niet beter. En pas
sant leerde hij het banketbak
ken. Hij was 22 toen hij bij de
Coöperatie begon één uit 48
sollicitanten en de keuze is
blijkbaar niet slecht geweest.
Toen Arij van der Ende 46 ja
ren later alsciieid nam en hem
een eremedaille in zilver op de
borst werd gespeld, zei de heer
C. Schriel, de voorzitter van de
Coöperatie, althans: Van der
Ende heeft de banketbakkerij
van de coöperatie helpen» op
richten en er een bloeiend be
drijf van gemaakt."
Inderdaad, vele tienduizenden
Schiedammers hebben van zijn
gebak gesmuld. Onder bedrijfs
leider Leenmans maakte hij te
gen Sinterklaas speculaas en
marsepein en alles wat er bij
hoort.
Alles van te voren gereed: hon
derd balen speculaas in kisten
verpakt stonden voor de drukke
dagen gereed en je had er geen
omkijken naar. Schelpen, bo-
lerballons, janhagel, sprits,
cake en fijne taarten, ze kwa
men in een ononderbroken
stroom uit de handen van Van
der Ende en zijn collega's
Touw, Witsen, Cuzier, Coilig-
non, Wolzak, Driel, Kunemau,
Van Ruiven en De Koning. In
de winter werden het boterlet
ters, gevulde speculaas en wat
niet al. Veertien knechts waren
aan het werk, vele bezorgers op
sjouw. „Toen hadden wij 2800
leden en ons gebak was zelfs
hekend bij doktoren, dommees,
ziekenhuizen en kloosters."
Maar de bedrijfsleider ging
met pensioen en toen begonnerj
de veranderingen en daarmee
ook de stille kritiek, die Van
der Ende op de gang van zaken
heeft.
Schiedam „Hoe is het mogelijk
dat de bakkerij van onze oude
DES geheel verdwenen is? Hoe
bestaat het dal er van die oude
coöperatie zo weinig meer over
is?" Wel, de Coöperatie de
Nieuwe Waterweg, ontstaan
door de fusie tussen de Schie-
damse en de Vlaardingse coö
peratie boert wellicht niet on
verdienstelijk, maar de bekom
merdheid van de heer Van der
Ende zit dieper dan de geldbui
del. Wat hij mist is de coöpera
tieve geest, waar hij zo'n vurig
voorstander van is geweest, het
elan, de samenhorigheid.
Hem staat voor ogen wat, vol
gens het oude jubileumschrift
van 1902 oorspronkelijk de be-
doeeling is geweest: „een mid
del om daar zelfwerkzaamheid
tot beter omstandigheden te ko
men voor de arbeidersklasse'
Het is bij de totstandkoming van
de Schicdamse coöperatie we
derom de bekende, zo bijzonder
sociaal voelende heer M. C. M.
de Groot geweest, die haar op
richting financieel heeft moge
lijk gemaakt. Van hfm was ook
het schema voor de winstverde
ling. Net als bij zijn coöperatie
ve drukkerij zou het personeel
moeten meedelen; het grootste
deel zou echter worden uitge
keerd aan de leden-gebruikers.
„Wij kregen", zegt de heer Van
der Ende, „8°/o van de winst in
de vorm van en tantième, 10"/o
ging naar de reserve, 10'Vo naar
onder andere de vereniging van
tbc-bcstrijding en de rest werd
verdeeld onder de verbruikers.
Dat kweekte bij de klant een
gevoel van verbondenheid en
bij ons verantwoordelijkheids
besef, die beide in die eerste
tijd ontzaglijk veel hebben be
tekend".
Hij memoreert hoe de DES in de
oorlogsjaren in de bres ge
sprongen is voor zijn leden en
tegen inlevering van bloem en
bot'er ontzaglijk veel voor hen
heeft klaargemaakt. Eens had
hij voor het bakken van koekjes
voor particulieren negenhon
derd pakjes boter tegelijk; de
mensen spreken er nu nog hun
waardering over uit. Het perso
neel was toen geslonken tot
twee man: Van der Ende zelf
e.n Van der Touw, maar deze
laatste werd vaak weggeroepen
voor de luchtbescherming. Na
de oorlog kwam het ledental op
4.900 en alles ging weer goed.
De coöperatie schonk jubilerende
leden een grote taart en dat
versterkte de band. Dat ge
beurt thans niet meer. De 8°/o
tantième voor het personeel
maakte plaats voor het pen
sioen fonds. Na 5 jaar zou de
8",li aandeel in de winst opnieuw
worden uitgekeerd, maar ook
daarvan is nooit iets terechtge
komen. Toen de DES zestig
jaar bestond waren er 6.000 le
den en die zullen er nu ook nog
wel zijn. Maar wat is er over
van de oude geest?
De coöperatie onderscheidt zich
nauwelijks van andere winkel
bedrijven. De prijzen zijn niet
lager dan bij de concurrent, de
kwaliteit niet beter, de geest
niet anders. Maar wat de lieer
Van der Ende vooral een doorn
in het oog is: de eens zo welva
rende bakkerij is niet meer.
Arij v- d- Entle temidden
zijn collega's. Men vindt
namen in ons artikel.
„Wij waren eeii van de rij
coöperaties van Nederland
namen de noodlijdende co
ratie van Vlaariingen c
Nu hebben zij Volhardt
Den Haag, er bij, en Dordr
en Vlaardingen, Schiedam
Maassluis en de Vooruitgan
Rotterdam. En nu bakker
nog maar net zo veel als
vroeger Vooruitgang bakte
met alle coöperaties sai
Van de 17 bezorgers I
Schiedam er nog maar z
over.
Zo eindigt 'het verhaal van
heer Van der Ende heel
her: Wat in 60 jaar is o
bouwd met het werkend pf
neel en de enthousiaste ieii
is in enkele jaren gesk^opt.,
uitkeren van dividend i
steeds minder en is nu ge,
opgehouden. De spaar^
werd opghaven. De banket
kels zijn dicht. Ik >Ab 44
mijn beste jaren voor de j
peratie gewerkt. Jammer
het mooie bedrijf, adt de
peratie eens is geweest".
