lateriag Ei
S5F Pisa s banaan komt
langzaam overeind
Volgend jaar weer
toeristen op de toren
van ruzie
Vijl hittegolven in 1947
Zomer top 10
Zomer van de eeuw
1994 18 M
H'Tsaöagf,-/
Rotterdams Dagblad
Zaterdag 24 juli 1999
Al snel nadat In 1173 be
gonnen was aan de m O 4 1 "1 j
zuidzijde verzakte In de
dat door een 'knik' aan ^^5
te brengen op een hoog
te van 10 meterT en
bouwden vrolijk lood
recht door. Later volgde een soortgelijke correctie, noodzakelijk omdat er ook nog een loodzware klokkentoren op de
top moest. Eenmaal af In 1350 had de 'campanile' de vorm van een banaan, maar aan het verzakken kwam geen einde.
Jaarlijks zakte de toren 1,27 millimeter schever. In 1990 werd het Instortingsgevaar zo reëelgeacht dat een comité van
wetenschappers opdracht kreeg voor een reddingsplan. Dat kwam er na veel geruzie, maar Inmiddels ligt het reddings
werk aan de toren stil. De politiek heeft even geen tijd voor een cultuurmonument van wereldformaat.
Door Hans Geleijnse
Dr. Ir. Paolo Hemiger kijkt met
enige trots naar 'zijn' toren.
Scheef hè," zegt hy, maar dat
wisten we al. Schuin achter ons
zoemt een soort Stalinorgel. De
'lanceerbmzen' zijn echter naar
de grond gericht, kunnen zich tot
een diepte van zeven meter onder
Pisa's bedreigde toeristische at
tractie boren. Hemiger is project
manager van het Italiaanse con
sortium dat de beroemde scheve
toren een stukje rechter moet zet
ten. „Volgend najaar is de klus ge
klaard. Dan kunnen er weer be
zoekers op," verzekert hij.
Dat zou een meuw wonder zijn op
het Campo dei Miracoh, waar de
kathedraal en zijn scheve klok
kentoren tot afgrijzen van toeris
ten schuil gaan achter bouwstella-
gips. De toren 'hangt' m een soort
corset, aangebracht op de tweede
loggia. Daaraan zijn twee stalen,
kabels van honderd meter lengte
vastgemaakt, die over de achter
de toren gelegen huizen heenlo
pen en zijn bevestigd aan met
contragewichten van 100 ton ver
ankerde katrollen. Pijn aan het
oog doen de grote loden contrage
wichten die 850 ton zwaar - aan
de noordzijde tegen de basis van
de toren zijn bevestigd.
De toren helt nu in zuidelijke
richting 4,5 meter uit het lood.
Door verwijdering van de aarde
onder de noordelijke kant van de
fundering zakt het 55 meter hoge
en 14.500 ton wegende wit mar
meren gevaarte in de uitgegraven,
bedding. De top van de toren
komt daarmee millimeter voor
millimeter 'overeind'. Heiniger:
„We zijn in februari begonnen
met een beperkt aantal hoorbui
zen en hebben al 22 millimeter ge
wonnen. De toren staat nu in de
positie waarin hij in 1972 was."
Dubbele pijpen
Het weghalen van de aarde ge
beurt uiterst omzichtig met een
speciaal voor dit project ontwik
kelde machine. Heiniger wijst op
de twintig stalen dubbele pijpen,
in elk ervan bevindt zich een dnl.
Deze boort zich m de grond en de
aarde verzamelt zich tussen de
twee buizen. Hemiger: „We kun
nen zo heel nauwkeurig regule
ren hoeveel aarde we weghalen,
lp deze aanvangsfase haalden we
per boring niet meer dan 25 liter
aarde omhoog. In september gaan
we het aanton boorposities t't
maximaal veertig uitbreiden. Vol
gend jaar herfst zal de hellmgs-
hoek met 450 millimeter zpn ge
corrigeerd. Dan is de toren weer
in de positie waarin hij" rond 1830
stond, zo'n vier meter uit het
lood."
Volgens de projectleider kunnen
dan de stalen bretels en de loden
contragewichten zonder gevaar
worden verwijderd. Hemiger;
„Bodemonderzoek heeft uitgewe
zen dat de grond aan de zuidzijde,
waar het gewicht van de toren
eeuwenlang op drukte, geen elas
ticiteit meer heeft De toren blijft
dus scheef staan, maar zakt met
naar het Zuiden terug."
Kritiek
Eerst zien, dan geloven, zeggen
de vele cntici van het plan. Neem
de onverschrokken Amerikaanse
cultuurbeschermer James Beek,
hoogleraar aan Columbia Univer
sity en president van Art Watch
International, een organisatie die
controleert of restauratie van 's
werelds culturele erfgoederen wel
goed wordt aangepakt. Beek vond
het Pisa-project een onverant
woordelijke miskleun en liet dat
via Internet en media de hele we
reldweten.
Waar Beek zich vooral aan erger
de was dat het m 1990 opgerichte
'Comitato di Consulenza per la
Salvaguardia delle Torre di Pisa'
negen Italiaanse wetenschap
pers en twee buitenlanders de
Italiaanse regering over reddings
plannen adviseerde zonder de 'in
ternationale wetenschappelijke
gemeenschap' te consulteren. Hij
voorspelde dat de toren de red
dingspoging met zou overleven.
„Meneer voelde zich gepasseerd,
maar droeg geen alternatieve op
lossingen aan," fluisteren leden
van het Comitato nu. En datzelfde
vinden zij opgaan voor de bejaar
de Italiaanse professor Piero
Pierotti van de Universiteit van
Pisa. Hij noemde het graafplan
"onverantwoordelijke waanzin."
Pierotti, expert in middeleeuwse
architectuur, vermeldde het be
smuikt in zijn boek „Hoe de To-
Div Ir. Paolo
Heiniger vol
trots voor
zijn' toren.
Foto's Nando
Chlapetta
nieuwe veiligheidsmaatregel ko
men. Meerloden contragewichten
toevoegen kon met, die mogelijk
heid was met 850 ton uitgeput
Daarom werd besloten de kabels
aan te brengen, waarbij gezocht is
naar een zo horizontaal mogelijke
bevestiging zodat bezoekers een t
'helder' zicht op het piazza blijven
houden."
Burland blijft overtuigd van het
succes van het graafplan. Hij kan
moeilijk anders want ook zijn we
tenschappelijke reputatie staat
met dit project op het spel. De tijd
dringt, waarschuwde hij het sym
posium in Rome ten overvloede.
IPAan de zuidelijke leunkant'
dreigt het eeuwenoude marmeren
omhulsel te barsten."
Bouwvakkers aan het werk bij de toren.
van
talloze
reddingsplan
nen die de afge
lopen anderhalve
eeuw zijn gelan
ceerd tot redding
van de toren
De Italiaanse
kranten genoten.
Ze doopten Pisa's
banaan om tot „De
toren van onenig
heid," het Imkse dag
blad La Repubblica stel
de vast dat "de lucht in Pisa
vergeven is van giftige be
schuldigingen
Dat was vorig jaar. Pierotti is in
middels een stuk milder gewor
den. Dat hij een uitnodiging
kreeg om een begin juli in Rome
door het Comitato georganiseerde
symposium over de toekomst van
de toren bij te wonen zal daar met
vreemd aan zijn. Pierotti formu
leert zijn kritiek nu anders, „Het
comité had meteen met dat graaf
plan moeten beginnen."
Bureaucratie
Depretogen van prof. Michele Ja-
miolkowski, voorzitter van het
reddmgscomité, glinsteren bijna
even fel als zijn kekgroene col
bertje wanneer hij over de toe
komst van de tor en praat. Volgens
de geofysicus is het project op een
oor na gevild, wat de critici ook
mogen beweren. Zijn grootste
zorg zijn, zegt hij, niet technische,
maar pohtiek-bureaucratische
problemen.
Het in 1990 met voorstudies opge
starte project, dat rond de 50 mil
joen gulden kost, vereist namelijk
jaarlijkse parlementaire goedkeu
ring. Dan moet het mandaat van
de commissie worden verlengd en
het voor het volgende begrotings
jaar - erveerde bedrag toege
kend genlyk bestaan we offi
cieel met meer, want ons mandaat
is begm januari met verlengd,"
vertelt hij. „De wet die ons dat
mandaat en het nog resterende
geld zo'n acht miljoen gulden
moet geven ligt al vier maan
den bij de Senaat. Die komen al
maar niet aan behandeling toe. Te
druk, met Kosovo, met andere po
litieke problemen, zeggen' ze.
Maar ik weet wel dat ze in het laat
ste kwartaal door wegblijvers
geen enkele keer het quorum
hebben gehaald"
Het werk aan de toren ligt dan ook
stil. „Als er met snel een besluit
wordt genomen kunnen we m
september niet verder gaan. Het
enige dat we dan kunnen doen is
de toren in de gaten blijven hou
den, want we voelen ons er ver
antwoordelijk voor. Maar we pra
ten hier wel
over een mo
nument op de
Unes co-lijst.
Het is allemaal
te gek voor
woorden. En
dan te beden
ken dat ons
project de to
ren voor de ko
mende twee, drie eeuwen in een
stabiele positie houdt. Scheef ja,
natuurlijk, anders is het geen at
tractie meer."
Het is niet voor het eerst dat de
beruchte Italiaanse bureaucratie
Jamiolkowski en de zijnen parten
speelt. „Ook onder de regeringen
van Andreotti en Berlusconi ging
het mis," zegt hfi. En hoewel dat
met met zoveel woorden wordt
toegegeven is er onder invloed
van die politieke problemen af en
toe m paniek gehandeld. Met bij
na desastreuze gevolgen voor de
toren.
Zwarte september
Toen het zeer wetenschappelijke
Jamiolkowski-coimtéin 1990 aan
trad werd eerst besloten tot tijde
lijke maatregelen om het verval
van de toren tot staan te brengen
en daarmee de stabiliteit te verho
gen. Gelijktijdig werd, onder
meer door de Bntse expert in de
grondmechanica prof. John Bur
land, gewerkt aan een permanent
reddingsplan.
De loden contragewichten wer
den in 1994 aan de inmiddels met
sensoren volgehangen toren be
vestigd. Dat was een preventieve
maatregel om de toren voor om
vallen te behoeden. Hemiger: „Er
gebeurde echter meer. De gewich-
ten verminderden het overhellen
naar de zuidzijde, de sensoren re
gistreerden een beweging noord
waarts van de top van 11 millime
ter." Het gevaar, van instorten
(doordat het eeuwenoude marmer
aan de zuidzijde onder het ge
wicht van de toren zou breken) of
omvallen leek daarmee geweken.
Prompt bleef de mandaatverlen
ging en dus ook de financiering
voor de volgende fases uit. Aan de
telefoon klinkt Burland, hoogle
raar aan het Londense Imperial
Coi'ege, nog steeds verontwaar
digd; „We zaten zes maanden op
die verlenging te wachten. Som
mige commissieleden werden on
geduldig. Er was grote druk op de
commissie, van mensen uit Pisa,
restauratie-experts, esthetici,
noem maar op. Die waren alle
maal bang dat die ielijke contra
gewichten niet tijdelijk zouden
zijn, maar eeuwig aan de toren
zou blijven plakken."
Besloten werd om aan de noord
zijde tien grondankers naar een
diepte van vijftig meter te boren
en ze vervolgens aan de basis van
de toren te bevestigen. Eenmaal
strak getrokken, zo was de rede
nering, zouden die vrijwel on
zichtbare grondankers de lelijke
contragewichten kunnen vervan
gen. Burland: „Het was een korte-
termijnmaat-
regel en het
pakte bijna
verkeerd uit."
De kabels
raakten name
lijk een onder
grondse ver
binding tussen
fundament
(een blok be
ton van 20 meter omtrek bij 1 me
ter dikte) en de onderzijde van de
toren. Daar bevonden zich ijzeren
pijpen die niet in kaart waren ge
bracht, een restant van de al even
desastreuze poging uit 1830 om de
attractiviteit van de toren te ver
hogen door het aanbrengen van
een rondgang op de eerste verdie
ping.
Bij het aantrekken van de gron
dankers begon de toren te 'wiebe
ien'. De sensoren registreerden
een beweging van drie millimeter
aan de top. Heiniger doet daar nu
luchthartig over: „Het was niet
echt veel, het ging meer om een
gevaarlijke tendens." Maar Bur
land en andere leden van het co
mité repten zich naar Pisa, bang
als ze waren dat hun wetenschap
pelijke reputatie in een wereld
schokkende knal aan gruzele
menten zou gaan.
Het werk werd onmiddellijk opge
schort. Burland: „Er moest een
Scheef
De toren blijft een toeristentrek
ker van jewelste, maar sommige
vakantiegangers wachten lie
ver tot het reddingsproject is
voltooid. Het Nederlandse
echtpaar Van Zweeden
bijvoorbeeld bivak
keert in de buurt van
Siena en heeft het
uitstapje naar Pi
sa subiet uit
het vakan-'
tiepro-
gramma
ge
schrapt
„Ik ga
niet
naar
een
bouw
put
staan
kijken,"
zegt het ge
zinshoofd vastbera
den. Maar anderen die ook van
de werkzaamheden weten laten
zich niet afschrikken. „Goh, ik
wist niet dat hij zo scheef stond,"
verbaast mevrouw Klein uit het
Limburgse Wijnandsrade zich. Ze
is met echtgenoot op doorreis
naar Sardinië en had de toren nog
nooit 'in het echt' gezien. Nee, het
echtpaar had de eerste kennisma
king met het 'aan bretels hangen
de wereldwonder' voor geen goud
willen missen.
Patty Rosky uit Scottsdale, Arizo
na, wist van niks, maar kan zich
opwinden over steigers, kabels en
schuttingen. Een lokale tourope
rator strikte haar voor een 'sehü-
derreis''uheraard 'zondér te ver
melden dat dë toren er tegenwoor
dig iets anders uitziet dan de va-
kantiefolder beloofde. De zestig
jarige Amerikaanse zit wijdbeens
op een krukje te 'painten', de
plooirok hoog opgetrokken over
dijen zo kolossaal als haar extra
vagante zonnehoed. Op de ezel
schittert Pisa's trots in volle sche
ve glorie, geen kabel, schutting of
graafmachine te bekennen.
„Als kunstenares heb je een ge
tramd oog. Je laat dingen die je
niet bevalieu eenvoudig weg. Le
ve de artistieke vrijheid," roept
ze. Dan begint ze te lachen, „Wel
heel Italiaans hè, een fallus-sym
bool dat omhoog moet komen.
Misschien moeten ze 'm een forse
Viagra-injectie geven." We beslui
ten dit idee niet aan het 'Comita
to' van prof. Jamiolkowski voor te
leggen. Misschien is het iets voor
voor Pierotti's boek, want dat ver
haalt over een ander uniek 'red-j
dingsplan': het grasveld rond de„
toren in dezelfde zuidelijke rich-;
ting ophogen, zodat hij althans"
optisch rechtop staat.
In de afgelopen eeuw gebeurde er op
maatschappelijk, technisch en politiek
gebied meer dan in alle eeuwen daarvoor.
Conflicten die f -c«reld verscheurden,
vindingen die t aardbol een ander aan
zien gaven, Ideeën die tientallen Jaren la
ter nog nagalmden. Ontwikkelingen volg
den elkaar In razend tempo op. Zonder de
pretentie compleet te zijn geeft het Rot
terdams Dagbfsd wekelijks een overzicht
van die ontwikkelingen, producten, uitvin
dingen, hoogtepunten en niet In de laatste
plaats belangrijke mannen en vrouwen van
de afgelopen eeuw: op weg naar het Jaar
2000.
Door André Horlings
Iedereen herinnert zich wel van
die klamme warme zomerdagen
waarop naar het oud-Hollands ge
zegde de mussen dood van het
dak vielen. Een lange reeks van
dit soort dagen komt echter met
zo vaak voor. Toch is er deze eeuw
één zomer geweest die de indruk
wekte dat Nederland in de subtro
pen lag, een zomer die met kop en
schouders boven alle 99 andere
uitsteekt. „Dat was die van 1947,"
zegt Harry Geurts, voorlichter
van het KNMI. „In alle weerkun
dige handboeken komt dit jaartal
met uitroeptekens voor. De zomer
begon toen al op 8 mei en duurde
vnjwe! zonder onderbreking
voort tot 21 september. Vijf hitte
golven volgden elkaar op. Het ene
record na het andere sneuvelde.
De natuur Let in dat jaar goed
zien waartoe ons klimaat m sta
is, temeer omdat deze topzomei
vooraf werd gegaan door één van
de strengste winters van de
eeuw."
In Maastricht kwam de tempera
tuur al in mei tien dagen achter
een boven de 25 graden uit.
Geurts: „De laatste dag van mei
was de eerste van een lange reeks
tropische dagen, boven de 30 gra
den De hitte ging m juni door en
na een kleine dip volgde een h1 tte-
goif waarbij op 27 jum r Lim
burgse hoofdstad ze .>,4 gra
den werd gemeten maar net
0,2 graden onde vierhoogste
middagiemperatuur die ooit m
ons land is vastgesteld 38,6 gra
den op 23 augustus 1944 in Warns-
veid. Op 29 juli hadden we de
'warmste nacht van de eeuw5:
toen werd het met koeler dan 26
graden! Uiteindelijk werd in juni,
juli en augustus samen gemid
deld 18,7 graden bereikt; een eve
naring van het record van 1826.
De zon scheen die zomer in totaal
840,3 uur. Er waren dat jaar 64 zo
merse en 18 tropische
Warmste
zomeri' v
Zonnigste
zomer o
Droogste
zomeriAA
1947 18,7°
1976 18,4° jgg
1983 18,2°
'1995 18,2° Q
1997 18,0° JPj
"1992 17,0° Hg
1911 17,6° sa
1975 17,6° |31
1982 17,6° m
1007 14,3°
1956 14,4°
1916 14,6°
1962 14,7°
1909 14,8°
1913 14,8°-
1919 14,8°
1965 14,8°,
1903 15,1°
22/54 15,1°
1947 840
,1976 814
1959 797
1911 738
1975 736
1995 725
1963 708
1949 704.
1834 700
04/73 699
SM 1907 379
ggM888 421
B 1987 424
gg 1956 429
HH 1977,432
jU§ 1980 444
§Hf 1954 453,
§21190S;.470;,
1981 472
m 1903 473
1921 85
,1983* 68*
1959;:, 104"
1949 110,
1976 113,
1984 333;
1089,134,
1995 <34..
1955 135*
11/37 144
fl».1966l4M-y
CT 1912* 386
BB 1965 358
Hl «J? 355
B,i99$$si&£
BB-1954:3281
yü 1927 322*
Rü 1956 316 J
Maar tijdens forse onweersbuien
viel wel vee! regen De Bilt regi
streerde Ine zomermaan
den 174 mm Dat is met extreem,
maar zeker met droog
Dorstige bomen
Persoonlek zal Harry Geurts de
zomer van 1976 nooit vergeten.
„Ik was toen 24 jaar en student m
Nijmegen. Ik deed vakantiewerk
bij de Plantsoenendienst. We had
den toen ook een hete zomer,
langdurig en extreem droog. Er
viel zo weinig neerslag dat veel
bomen het loodje dreigden te leg
gen. We kregen toen ander werk:
met een grote auto moesten we de
hele stad door om water te bren
gen naar bomen die op
sterven na dood waren."
De zomer van 1976, met gemid
deld 18,4 graden en 814 uur zon,
heeft een duidelijke tweede plaats
gekregen in de 'zomer top-10' van
het KNMI. Betrekkelijk droog
was het in de zomermaanden van
'76 ook: er viel maar 113 mm re
gen. De allerdroogste zomer was
echter die van 1921, toen de ge-
RoOwdam* Dag blad/GPD/Bron KNMI
middelde neerslag slechts 85 mm
bedroeg. Opmerkelijk in de hitte-
top-10 zijn vier zomers uit de ja
ren '90: 1995 (gedeelde derde
plaats), 1994 en 1997 (beide even
warm en daarom een gedeelde
vijfde plaats) en 1992 (zevende
plaats). De koudate en tevens
somberste zomer was die van 1907
(gemiddeld 14,3 graden en maar
379 uur zonneschijn) en de natste
die van 1966, met 411 mm neer
slag.
Hoewel de zomer van vorig jaar in
Nederland ronduit tegenviel, was
1998 mondiaal gezien het aller-
warmste jaar van de eeuw. De op
eenvolging van zoveel warme ja
ren achtereen in het (bijna) afge
lopen decennium is volgens
Geurts heel uitzonderlijk. Onder
zoekers schrijven de oorzaak toe
aan het versterkte broeikaseffect
en verwachten dat de komende
decennia gemiddeld een warmer
klimaat zullen opleveren, „Maar
dat betekent niet dat we alleen
nog maar warme zomers en zach- -
tè winters krijgen," haast Geurts
zich te zeggen. „Het weer gaat im
mers niet uit van gemiddelden.
De gnllige afwisseling van warme
en koude periodes uit het verle
den gaat dus ook in de toekomst
gewoon door. De warme zomers
van de afgelopen jaren passen in
dat beeld en de Elfstedentocht zal
zeker met voor altijd naar het mu
seum verhuizen. Ook in het grijze
verleden, toen van een broeikas
effect nog geen sprake was, waren
er gnllige klimaatwisselingen."
Uit historische gegevens blijkt
dat er met name in de twaalfde en
dertiende eeuw veel warme zo
mers voorkwamen. Geurts: „De
jaren 1176-1200 en 1226-1250 wa-^p
ren de warmste in duizend jaar. -
De heetste zomer van het voorbije
millennium was waarschijnlijk
die van 1540, Men noemde dat het
'Grote Zonnejaar'. Toen was het
m Nederland zeven maanden ach
tereen zonovergoten, aanhou
dend heet en droog. Er was groot
gebrek aan water en brood en veel
mensen stierven door besmet wa
ter, hartaanvallen en zonneste
ken. Sommige landgenotenbeslo-
ten zelfs wijn te gaan verbouwen,
maar dat bleek toch al te optimis
tisch."
