iteiei
13
Britse spion redde duizenden joden het leven
Amerikaanse journalistiek
worstelde in affaire-Clinton
Fijnzinnige literatuur Hermine
Landvreugd over het ruige leven
De Koning van Tuzla
vertelt zijn verhaal
bk;
'Boeken
Top'iö
van te
week
BPE
j.~?'3^rê^euls
Debuutroman van Arnold Jansen op de Haar
Rotterdams Dagblad
Vrijdag 6 augustus 1
Door James MeGonigal
Een kleine, anonieme Engelse ambtenaar,
met bril en driedelig tweed pak, die zijn baan
als consulair medewerker te Berlijn combi
neerde met die van spion voor de geheime
dienst M36. Door soepel met de regels om te
gaan, kon hij tenminste tienduizenden Duit
se joden in de jaren dertig redden van de on
dergang: hij verschafte ze visa voor alle uit
hoeken van het Britse rijk.
Buiten kantooruren rekruteerde hij agenten
in alle delen van Nazi-Duitsland. Toen de
Tweede Wereldoorlog eenmaal was uitgebro
ken, maakte hij deel uit van enkele van de be
langrijkste geheime operaties van de Britten.
Eind jaren vijftig stierf hij even anoniem als
hij was begonnen. Alleen een plaquette in een
Israëlisch herdenkingsbos herinnert nog aan
hem.
De Britse journalist en kenner
van het geheime wereldje Mi
chael Smith heeft nu een biogra
fie geschreven van Frank Foley
(1884-1958), die op onderkoelde
wijze indrukwekkend recht doet
aan deze man, die zelfs concentra
tiekampen in is gegaan om uit
reispapieren te verstrekken aan
ten dode opgeschrevenen.
Foley had m de Eerste Wereldoor
log dienst gedaan aan het front en
als stafofficier op het geallieerd
hoofdkwartier. Zijn studie Duits
en zijn verblijf als leraar in Duits
land kwamen hem van pas toen
hij na 1918 in het land van de ver
slagen vijand werd gestationeerd.
Begin jaren dertig werd hij als
'Passport Control Officer' afge
vaardigd naar het Britse consu
laat in Berlijn. De officiële titel
verborg in die tijd de werkelijke
functie: hoofd van de Britse ge
heime dienst MI6 ter plekke.
Vergrijp
ïn zijn formele functie genoot Fo
ley geen diplomatieke onschend
baarheid. Een vergrijp zou onher
roepelijk leiden tot arrestatie en
vervolging. Maar vanaf het begin
trok Foley zich daar weinig van
aan. Hij paste de strenge regels
voor het verschaffen van uitreis
papieren naar Engeland of een
van de koloniën z'èer soepel toe.
Hij schroomde niet om zijn supe
rieuren rechtstreeks te belazeren
Het officiële Britse beleid was om
zo weinig mogelijk joden toe te la
ten tot Palestiniè. Foley wist van
uitzijn schaduwbestaan af van ac
tiviteiten van de voorloper van de
huidige Mossad in Duitsland om
konvooien joden per trein en per
Een foto van
Frank Foley
uit 1939.
FotoGPD
schip naar het br loofdelaïïdïë la
ten vertrekken.
Een goed Brits ambtenaar zou het
mandaatsbestuur in Palestinie
hebben gewaarschuwd. Foley
keek de andere kant op.^etsaals
hij zijn handtekening eh hejTfefcn
begeerde stempel zette op formu-
heren waarvan hij wist dat zij niet
aan de regels voldeden. Het con
sulaat in de Berlijnse Tièrgarterf
werd in de loop van de jaren, tot
september 1939, de laatste hoop
voor veel met de dood bedreigde
joden.
Vlak voor de Duitseinvaiin Pol&ü,xer krachtig,
vertrokFoley-mèt-vrauw^èri.me---w
dewerkers ViaJJoqk van Holland Uslo
naar Londen. Aansluitend werd Een Duitse relatie uit weten-
hy in Oslo gestationeerd, van schappelijke hoek, die nog mocht
waaruit fiy zijn netwerk van Duit
se agenten zou moeten onderhou
den. Die periode duurde maar
kort als gevolg van de uitbreiding
van de oorlog, maar Foley voorde
reizen, besloot in zijn Noorse ho
tel de laatste Duitse nieuwtjes
ovgr deporlogvoenng aan zijn ou
de vriend te doen toekomen. 'The
Oslo Letter' bleek tot in 1944 actu
eel: het offensief met V2-raketten
op Londen werd er in voorspeld.
Eenmaal terug in Engeland werd
Foley als Duitsland-kenner be
trokken bij de omstreden 'vlucht'
van Rudolf Hess, in 1940 formeel
de plaatsvervangend Führer, naar
Engeland. Was de man gek of ge
niaal, was het een Duitse meester
zet of een onbegrijpelijke blun
der? Foley kwam na maandenlan
ge gesprekken en observaties tot
de conclusie dat Hess geestesziek
was. Dat hij na de oorlog tot leven
lang werd veroordeeld (hij stierf
door zelfmoord in de Spandau-ge-
vangenis in Berlijn in 1987) achtte
hij onjuist
Foley was in de oorlog betrokken
bij twee van de belangrijkste ge
heime operaties van de Britten.
De eerste was The man who ne
ver was'. Om de Duitsers in de
waan te brengen dat de geallieer
de invasie in het Middellandse
Zeegebied op Sardinië zou plaats
vinden en ruet op Sicilië, lanceer
de een onderzeeboot voor de
Spaanse kust een lijk. In de tas
'geheime' stukken, in de jaszak
ken valse papieren. Foley heeft
weken moeten zoeken in verschil
lende Engelse mortuaria om het
juiste, militair ogende, hjk te vin
den. De door de Spaanse politie
meteen ingeseinde Duitsers tuin
den erin.
Invasie
De tweede operatie was nog be
langrijker. Foley was als kenner
van Duitsland betrokken bij de al
jaren lopende truc om de Duitse
geheime dienst om de tuin te lei
den: alle naar Engeland gezonden
spionnen waren opgepakt en 'om
gedraaid'. Alle informatie die zij
terugstuurden werd door de Brit
ten voorgeschreven.
Kort na de landingen in Norman-
dië, waarvan gedurende enkele
dagen niet zeker was of die suc
cesvol zouden zijn, stuurde Hitier
twee tankdivisies van Noord-
Frankrijk naar het invasie gebied.
Die zouden wellicht de doorslag
hebben kunnen geven. Ware het
niet dat één van Foleys spionnen
meldde dat Normandië slechts
een afleiding was, de echte inva
sie moest nog komen, bij Calais.
De tanks keerden terug.
Michael Smitsh boek bevat nog
veel meer fascinerende details
over Foleys leven, en zijn werkom
geving, Het meest aansprekende
beeld blijft echter dat vandeiftef-
ne bebrilde ambtenaar, die een
concentratiekamp ingaat om een
hem onbekende medemens het
leven te redden door hem een ge
stempeld papier te geven.
Michael Smith, Foley - The spy
who saved 10,000Jews, uitg. Hod-
der Stoughton. 358 pagina's,
adviesprijs 77.
Door Hans Warren
'j!~rKont achteruit. Hoerig' heet de derde verhalenbun-
del van Hermine Landvreugd. Een toepasselijke titel
'b voor dit boek, waarin op verrassend onbevlogen toon
:-'-'over seks wordt geschreven. Haar proza is altijd rauw
j en direct, wat overeenstemt met de mensen die in de-
i "ze schetsen de hoofdrollen hebben. Zij houden zich
op aan de rand van de samenleving. Veel van de
'vrouwen gedragen zich als hoeren, veel van de man-
- 'nen zijn misdadigers. Drugs zijn vaak een vanzelf
sprekend onderdeel van hun bestaan. En ze hebben
T al een heleboel relaties achter de mg. Ze leven slor
dig en gevaarlijk. Over wilskracht beschikken ze
niet, ze voelen zich nergens voor verantwoordelijk,
laat staan dat ze een doel voor ogen hebben.
Zo'n fijnzinnig tijdverdrijf als literatuur en zo'n rui-
(1) Fortuna's dochter
Isabel AJIende
Kees Koeten
(4) De gevaren van joggen
Maarten 't Hart
(7) Mevrouw mijn moeder -
(3) Bella Toscane
FrancesMayes
t) Het ïesda bedrijf
"'IÉT wTlfiorae»
(5) Het verdriet van België
Hugo Claus
f-) Het testament
John Grisham
{-) Anna, Har,na en Johanna
M Frednksson
(-) Hov^Jn rêiWi
Poesfkin
John Gray
J (l) Zonsverduistering
I (ioi KÉgen wat le wlit en willen
(-) ABC van de zonsverduistering Schilling
H Jtaghepreken., CA ter linden
I (2) Een ongewoon gesprek met God Neale Walsch
j (4),:Jem{g da Pemïg - EwoudSanders
I (8) Ooggetuigen van de wereld- Geert Mak
geschtedani»
1(5) Van vijand tot bondgenoot
(3) Een verantwoordelijke minister
(5) Prfeheri ehéllkken
FrisoWtelerga
W. Sorgdrager
Willy Voet
0«gW«l/GPD/60899
ge wijze van leven lijken moeilijk met elkaar te rij
men. Hermme Landvreugd heeft geen moeite met de
combinatie, ze voelt zich in beide werelden thuis.
Haar zinnen mogen nog zo'n heftige indruk maken,
ze getuigen wel degelijk van een opvallende beheer
sing. Aan de stijl, hoe vanzelfsprekend die ook over
komt, is grote zorg besteed. Want probeer maar eens
mensen zo natuurlijk te laten praten, zo levensecht
te laten denken als in deze negen schetsen over de
marge van de maatschappij gebeurt.
Weerbaar
De jonge vrouwen die m de verhalen als vertelster
optreden, lijken weerbaar genoeg te zijn. Een van
hen doet al jaren aan kickboksen, een ander neemt
bokslessen. Desondanks laten ze zich steeds weer
ringeloren door mannen. Ze willen wel ontsnappen,
maar doorgaans komt dat er nu. an. Alleen het
meisje uit het titelverhaal neemt ontslag wanneer ze
haar baas heeft moeten bevredigen. Dat was gebeurd
op dag dat ze al een nare ingreep had moeten on
dergaan: 'Als ik eraan denk voel ik die harde metalen
eendenbek weer en hoor ik het geluid dat lijkt op dat
van het machientje waarmee de tandarts speeksel
wegzuigt.'
In 'Recht uit het achterraam kijken' gaat het over
een meisje dat van een jongen houdt die meer in
mannen geïnteresseerd is. Liefst laat hij zich voor
zijn gunsten betalen. De vrouw uit 'Hoewel het zo
mer is' heeft enkele jaren als prostituee gewerkt. On
langs is Skin bij haar ingetrokken, hij heeft acht jaar
in de bak gezeten. De vriend van de hoofdpersoon in
'Stasi' verdient z'n geld vooral door in drugs te han
delen. Ook hy is al vaak met de politie in aanraking
gekomen, maar gewoonlijk gaat hij vrijuit door ge
brek aan bewijs. Meestal laat Hermme Landvreugd
het in deze bundel bij beschrijvingen waarbij een
pointe uitblijft, maar deze tekst is vol dreiging
Gewelddadig
Het meest een verhaal en het minst een schets is het
afsluitende Wat kijkje zorgelijk, schatje'. De hoofd
persoon is een prostituee die samenleeft met de ja
loerse en gewelddadige bijstandstrekker Camiel. Erg
diep gaan haar gevoelens niet: 'Camiels ballen likken
of die van een Want, maakt geen verschiL' Ze droomt
ervan met haar vriend te bre en. Zelfs koestert ze il
lusies over een gelukkig gezinsleven: 'Een rijtjeshuis
met klimop tegen de gevel. Tussen de ïn de zon glim
mende blaadjes hangen spinnen, loom en tevreden
schommelend in hun web. Een praatje maken met de
caissière in de buurtsuper, waar ik wel twee keer per
dag om een boodschap ga.' Hier is iemand aan het
woord die hoopt te ontsnappen aan die op het eerste
gezicht spannende, maar bij nader inzien lege wereld
van 'Kont achteruit. Hoeng
Hermine Landvreugd: 'Km achteruit. Hoerig'.
Verhalen, 140 pag. ƒ29. ie Bezige Bij, Amster
dam.
Door James MeGonigal
De berichtgeving over de moeiza
me relatie van Bül en Hillary Clin
ton en zijn talrijke affaires en
schandaaltjes met andere vrou
wen' wordt steeds omvangrijker.
Tijdschriftartikelen, boeken en
zelfs interviews van Hillary zelf.
In wat wellicht een poging is haar
campagne voor een Senaatszetel
voor New York te redden, vertelt
zij nu honderduit over wat zij tot
voor kort nog beschreef als „een
ultarechtse heksenjacht op mijn
man."
In alle schandaalboeken springt
dat van Michael Jsikoff eruit De
politiek verslaggever van het
Amerikaanse blad Newsweek was
jaren geleden betrokken by het
publiceren over de eerste schan
dalen, rond Gennifer Flowers en
Paula Jones. Ook hij was aanvan
kelijk overtuigd van het feit dat
conservatief Amerika vuur zocht
waar eigenlijk geen rookwas. Wat
zijn boek echter interessant
'maakt, is de beschrijving van de
vrijwel permanente discussie die
op de burelen van Newsweek, net
als bij andere serieuze media,
werd gevoerd over hoe om te gaan
met de hele zaak.
Het ging tenslotte om de presi
dent, om zaken die op dat mo
ment het roddelmveau amper
ontstegen en waar de supermarkt-
tabloids en obscure Intêrnet-sites
zich meester van hadden ge
maakt. Moest Newsweek zich tot
dat mveau verlagen? Of moest
Newsweek proberen de stelling
dat het gmg om mogelijk laakbare
gedragingen van de president te
onderbouwen met harde bewij
zen? Het gmg tenslotte mogelijk
met alleen om slippertjes, maar
om misbruik van macht en van
overheidsgeld en liegen door
ambtenaren en politici. De forme
le regels m de VS zijn hier zeer
streng over.
Isikoff, afkomstig van moederbe
drijf The Washington Post, heeft
de reputatie een beetje wilde jon
gen te zijn. Een goed verslagge
ver, maar volgens zijn superieu
ren liet hij zich wel eens verleiden
Isikoff heeft
zijn boek op
geschreven
Inde stijl van
van de Was
hington Post
vers van wei
een chrono
logisch, ge
detailleerd
en persoon
lijk.
rato G PD
tot het opschrijven van hard
nieuws zonder harde bronnen.
In de Lewinsky-affaire, ontdekte
Isikoff echter het bestaan van
banden: Monica's 'vriendin' Lin
da Tnpp had heel veel bandopna
men gemaakt van telefonische ge
sprekken tussen haarzelf en Mo
nica over de zaak. Monica zelf had
banden van telefonische bood
schappen van Clinton en van tele-
foonseks met hem.
Begon de discussie over bronnen
echter opnieuw: hoeveel waarde
moet je hechten aan bandopna
men die vooral de mededelingen
bevatten van een jonge vrouw, die
gefrustreerd is over hetemde van
een. merkwaardige relatie? Was
dat eigenlijk wel de stem van
Clinton?
Newsweek bleek opnieuw voor
zichtig, maar de druk om te publi
ceren bleef toenemen. Isikoff trok
zelf een grens bij het betrokken
raken in de zaak. Lmda Tnpp wil
de hem wel banden laten horen -
banden die illegaal waren en mo
gelijk ook Isikoff strafbaar zou
den maken. Recentelijk werd be
kend dat Tripp strafrechtelijk ver
volgd zal worden: in de staat Ma
ryland waar zij woont is het opne
men van telefoongesprekken ver
boden als de andere partij niet na
drukkelijk toestemming heeft ge
geven.
Bovendien raakte Tripp later ver
strikt in de machinaties van speci
aal aanklager Kennth Starr, die
haar door de FBI liet beplakken
met een microfoon en een recor
der om Monica verder uit te horen
tijdens een ontmoeting. Isikoff
haalde opgelucht adem dat hij
zich hier verre van wist te houden.
Isikoff heeft zyn boek opgeschre
ven in de stijl van de Watergate-
boeken van de Washington Posl-
verslaggevers van weleer: chrono
logisch, gedetailleerd en persoon
lijk. Behalve een soms ontluiste
rend beeld van een aantal spelers
(m/v) in dit rare spel, biedt hy een
fraai kijkje in de verhitte media
keuken van de VS.
Michael Isikoff, Uncovering Clin
ton - a reporter's story, uitg.
Crown. 402 pag., adviesprijs
67.50.
In een paar
bladzijden
geeft Jansen
op de Haar
overtuigende
portretten
van uiteenlo
pende men
sen. O.a. van
een moslim
die tegen be
ter weten in
Joegoslaaf
wil blijven of
van de jeug
dige schoon
heid Lucia
die in de bar
werkt van
een hotel
waarde bui
tenlandse
militairen
verblijven.
FotoGPD
De koning vari Tuzla
'Arr.ol'd Jansen" op de. Haar
Door Hans Warren
Arnold Jansen op de Haar (geb,
1962) werd ruim vijfjaar geleden
als commandant van een compag
nie uitgezonden naar Bosnië. Zijn
roman 'De koning van Tuzla' is op
zijn ervaringen daar gebaseerd.
Het is geen boek met sensationele
onthullingen, wel een eerlijk en
indringend relaas van een soldaat
die besluit geen soldaat meer te
zyn. 'Ik ben tweeëndertig en wil
niet dood.'
In de tijd van de Koude Oorlog
was het bestaan van een Neder
lands militair overzichtelijk- Men
wist waar de vijand vandaan zou
komen. Men had een duidelijk
idee wat voor strijd het zou wor
den. Maar die confrontatie met de
Russen kwam nooit Van de ene
dag op de andere werden alle ze
kerheden voor het leger onder-
"ihijrid. Er werd een nieuwe taak
bedacht: ingrijpen over de hele
wereld, in onvoorspelbare om
standigheden, op onbekend ter
rein, Het liep ondanks de goede
bedoelingen al snel verschrikke
lijk af: 'Srebrenica' en alles wat
daarby hoort is een van de zwarte
bladzijden uit het boek van de Ne
derlandse geschiedenis gewor
den. De beschermers boden de be
volking van de Bosnische endave
toen het erop aan kwam geen en
kele bescherming.
Arnold Jansen op de Haar was
niet in Srebrenica, tenminste niet
op het beslissende moment Hy
diende wel by 'Dutchbat', maar
dan als commandant van de Alfa
Compagnie die eerst op het vlieg
veld van Tuzla en later in de 'Sap-
na Duim' was gelegerd. In februa
ri 1995 verliet hij de krijgsmacht
om zich aan de literatuur te wij
den.
Tijmen Klein Gildekamp, de
hoofdpersoon van zijn debuut-ro
man 'De koning van Tuzla', heeft
zeer veel met hem gemeen. Toch
noemde de auteur zijn werk een
roman. Hij zal daar gegronde re
denen voor hebben, maar ik ver
moed dat weinig lezers de neiging
kunnen onderdrukken dit boek
als een document in plaats van als
fictie te lezen. De aantrekkelijk
heid van het geheel is juist dat
hier iemand aan het woord is die
het zelf heeft meegemaakt Ie
mand met inzicht en gevoel Ie
mand die goed schrijven kan bo
vendien. Daarom is dit boek een
aanwinst voor de Nederlandse li
teratuur, al blijft het de vraag of
we het nu als ego-document of als
roman moeten beschouwen.
Eenling
Tijmen is niet bepaald een soldaat
in hart en nieren. Hij doet het wel
goed op de militaire academie, hij
maakt snel promotie, zyn werk
wordt gewaardeerd en hij is ge
liefd bij zijn manschappen. Maar
hij voelt zich van begin af aan een
eenling. Hy leest Les Fleurs du
Mal, de anderen beperken zich tot
Penthouse: zo liggen de verhou
dingen ongeveer. Hij gaat héle
maal op in wat hij doet, maar tege
lijkertijd twijfelt hij aan alles wat
hy onderneemt. Haast mets in
zyn bestaan is vanzelfsprekend
De liefde is voor hem onbekend
terrein Erotische ervaringen
heeft hy alleen bij prostituees op
gedaan De schryver maakte yan
zyn alter ego al met al een hoogst
onzekere man in plaats van een
houwdegen.
Door de absurde toestanden waar
mee hy in Bosnië wordt gecon
fronteerd, gaat hij pas goed besef
fen hoe misplaatst hij is in het le
ger en hoe weinig nut zyn inspan
ningen hebben. Hij zit middenin
de oorlog, maar begrijpt eigenlijk
niets van de verwikkelingen. Van
de mensen die hem zouden moe
ten steunen, ondervindt hy vooral
tegenwerking. Een van zijn para
doxale taken is dat hy moet' Voor
komen dat de hulpgoederen voor
de plaatselijke bevolking in'ftah-
den van diezelfde plaatselijke be
volking vallen. Het meest'onbe
vredigende van alles is misschiëxl
nog dat hij geen contact mag heb
ben met de mensen daar, de lo
cals Hij compenseert dit door;
naast het dagboek dat by bij
houdt, verhalen over Bosniêrs te
schrijven. -
Die schetsen rijn een heel ge
slaagd onderdeel van deze roman;
In een paar bladzijden geeft Jari-
sen op de Haar overtuigende por
tretten van uiteenlopende men
sem van een moslim die tegenbe^
ter weten in Joegoslaaf wil ble
ven, van de jeugdige schoonheid
Lucia die in de bar weik$ van eer)
hotel waadde buitenlandse mili
tairen vèiblyvemvan eeri'joöd$i
bakker in Sarajevo, van een Se'V^
sche politieagent die zijn p^gm?
gen om moslims te bescherr'ien al
snel op moet geven, van e^n arts
die voor een hopeloze taak
Rondom Tymen wordt gèy'ocljr
ten, gemoord en verkracht, mitar
hy kan eigenlijk niets doen tegeé
de eindeloze reeks 7/andaden
waaraan vooral de Serviërs zich
schuldig maken, Hy ziet door zyn
verrekijker hoe burgers met mor
tieren worden beschoten, een off
werkelijke aanblik Yan grote a£
stand had hy ze weg zien vlucff-
ten, dwars door de hemjjnde veil
den, alsof ze met blote voet®
dansten op een koude tegelvloer?
Uitgepraat f
Hij en zijn collega's worden geSp-
timideerd, mogen niet voorlig
wegblokkades en raken .-anders
wel verstrikt in de bureaucratie
van de internationale operatie;!»
december 1993 reisde hy voorbij
eerst naar Bosnië, als lid van een
verkenningsgroep. Zonder dat hij
veel wijzer is geworden, keert-hy
terug naar Nederland waar hy
eenzaam de kerstvakantie door
brengt Een paar maanden later
wordt rijn compagnie uitgezon
den, zy het met naar de afgespro
ken plaats. Korte tijd verblijft hij
in Srebrenica: 'De macht van de
Serviërs hing voelbaar boven het
dal'. Maar daarna moet hij naar
het vliegveld van Turin waar hij
de bijnaam 'Koning van Tuzla'
verwerft, en later naar de zoge
noemde 'Sapna Duim' waar hij tot
Duke of Sapna' wordt uitgeroé-
pen- t
Hij voelt zich in de steek gelate?
door de andere Nederlandse-ofl>
eieren en heeft het idee miskend
te zijn. Daarom neemt hij ontslag:
'We rijn uitgepraat, het leger eh
ik'. De roman lijkt voor een deèi
bedoeld te zyn ter rechtvaardi
ging, om de wereld duidelijk te
maken dat de omstandigheden
voor zyn compagnie minstenS
even riskant waren als voor dj?
troepen in Srebrenica. Het pro
bleem was alleen dat de pers 'rijn1
streek links liet liggen. Voortdu
rend rijn er .beschietingen en
dreigen er andere gevaren: 'Nooit
eerder was hij zo dicht by de doo<J
geweest. Het voelde goed/ b
'De koning van Tuzla' is door
dat krijgsgeweld een onvervalst
soldatenroman geworden. Zij h|t
over een nieuw soort soldaat Een
soldaat die niet meer heldhaftig:
het vaderland verdedigt Die vaak
geacht wordt te vluchten in plaat
van te vechten. Voor wie me§
meer zeker is. Een soldaat korton?
die met heimwee terugdenkt aan
de tijd dat er gewacht en gewacht
werd op de Russen. JT
Arnold Jansen op de Haar. De
kening van Tuzla'. Roman, 212
pag. ƒ34,90. De Arbeiden
Amsterdam-Antwerpen.
