43
Opereren via 'knoopsgat' heeft toekomst
'Een paar kleine sneetjes en een 'bikinisnee' in de onderbuik'
Pinguïn heeft een
wiskundeknobbel
Depressieve mannen
hebben lange vingers
Ruimte vliegtuigje x-37 krijgt het straks ergheet
Onvruchtbaaheid van man
deels genetisch te verklaren
Stap voorwaarts in onderzoek
naar betere antibiotica
Muskietenvis
lust ook wel
kikkervisjes
r
Rotterdams Dagblad
Zaterdag 4 september 1999
C
«rv;- J'
De knoopsgatchirurgle
ontwikkelt zleh razend
snel. Deze techniek, waar
bij de chirurg ook bfj Inge
wikkelde operaties geen
grote wonden meer hoeft
te maken, Is duurder maar
r beter voor de patiënt. In
Leeuwarden werkt een chi
rurg die ook grote buikope
raties en kankerbehande
lingen vla kleine sneetjes
uitvoert.
Door Gerard Akkerman
Vaardig en trefzeker maakt chi
rurg Jeroen Meijerink van het
'Medisch Centrum Leeuwarden
een sneetje direct onder de navel.
Daar brengt hij zijn eerste flexibe
le buis naar binnen om vervol
gens drie tot vier liter lucht in de
buik te pompen. „Daarmee schep
je ruimte tussen de organen om
alles goed te kunnen zien en er
goed bij te kunnen."
Er volgen nog twee tot drie sneet
jes om naast de camera ook ande-
V re instrumenten naar binnen te
brengen om weefsel los te bran-
0 den of te knippen. Meijerink
draait de kijkbuis in het rond. Op
het beeldscherm is te zien hoe de
camera zich een weg zoekt langs
lever, longen, maag en dik-
kedarm.
Bij de patiënte die, volledig onder
r narcose, op de operatietafel ligt,
moet een stuk van de dikke darm
worden verwijderd, zo'n veertig
centimeter. Meijerink is tevreden
over wat hij in de buik aantreft:
weinig verklevingen en genoeg
ruimte om de darm van de buik
wand los te'knippen'.
De operatietechniek kan volgens
Meijerink in principe bij alle grote
ingrepen in de buik en aan orga
nen worden toegepast Voorwaar
de is wel dat er weinig verklevin
gen zijn. Die zijn vaak het gevolg
van overvloedig littekenweefsel
na eerdere ingrepen. Bij ernstige
verklevingen kan hij de buik
moeilijk 'opblazen' en kan hij met
2ijn apparatuur niet overal bij. „In
zo'n gevalmoet je voor de traditio
nele methode kiezen en de pati
ent 'gewoon' openmaken."
Als hy de darm centimeter voor
Chirurg Jeroen Meijerink (links) kijkt geconcentreerd naar het beeldscherm, terwijl hij de kijkbuis in de buik van de patiënte handig
langs de organen manoeuvreert. Foto Niels westra
centimeter heeft losgeknipt,
waarbij het met behulp van radio
golven verhitte schaartje direct de
bl'^dvaten dichtschroeit, maakt
hij een wat grotere snee in de on
derbuik. „Het otuk darm zal ër
toch ergens uit moeten. Na een
tijdje zie je niet zo gek veel van
deze snee terug. Vooral voor jon
gere mensen is dat belangrijk."
Eerst hecht hij de spierlagen met
de hand en vervolgens niet hij d.e
buik weerdicht^
Meijerink is nu nog een van de
weinige chirurgen in het land die
by dergelijke grote ingrepen kiest
voor laparoscopic, ofwel 'knoops-
gatchirargié. De voordelen voor
de patiënt zijn groot, meent hij.
„Bij de traditionele operatie is er
een grote snee van boven naar be
neden over de hele buik nodig, nu
alleen een paar kleine sneetjes en
een 'bikinisnee' in de onderbuik."
Kostbaar
De ingreep zeifis duurder. De chi
rurg is al snel een uurtje langer
aan het opereren ên de benodigde
apparatuur is kostbaar. De rninia-
tuurcamera in de kop van de buis
is het oog van de chirurg en moet
van hoge kwaliteit zijn. Dat geldt
ook voor het beeldscherm en de
schaartjes en Memmetjes, waar
mee Meijerink in de buik snijdt,
knipt en bloedvaten dicht
schroeit.
Daar staat tegenover, betoogt
Meijerink, dat patiënten veel
sneller herstellen. Waar ze vroe
ger al snel een week of twee met
een grote buikwond in het zieken
huis lagen, kunnen ze nu vaak al
na enkele dagen naar huis. De
kans op nare wondinfecties en
complicaties is veel kleiner. Daar
door zijn minder dure medicijnen
nodig om de infecties te bestrij
den. De techniek kan ook voor on
derzoek worden gebruikt. Voor
kankeronderzoek bijvoorbeeld of
om te kijken of de patiënt echt
last heeft van de blindedarm. Op
die manier kunnen onnodige ope
raties worden voorkomen, „Ais
een vrouwlast heeft van de onder
buik kan er meer aan de hand zijn
dan een ^ontstoken-'blindedarm.
Dat is met deze methode op een
goede voor de patiënt weinig be
lastende manier op te sporen."
De nog jonge "chirurg verwacht
dat laparoscopische ingrepen de
komende jaren gemeengoed zul
len worden. „By de operaties aan
de gal gebeurt dat al langer. Pati
ënten vragen erom. Als ze weten
dat het op deze manier kan, willen
ze geen grote snee meer in hun li
chaam."
Huiverig
Een andere nieuwe toepassing is
het laparoscopïseh verwijderen
van tumoren in de buik. Veel chi
rurgen en oncologen zijn daar
huiverig voor. „Ze zijn bang dat
met het verwijderen an het weef
sel via de laparoscoop makkelijk
kankercellen achterblijven of in
andere delen van de buik terecht
komen en uitzaaiingen veroorza
ken. Maar die kans is niet groter
dan bij een operatie waarbij je in
een grote wond staat te werken."
Meijerink verwacht eerder dat de
kankerpatiënt er juist baat bij
heeft. „Zijn weerstand is vaak al
ernstig verzwakt. Bij een grote
wond neemt die weerstand alleen
maar verder af, waardoor de pati
ent moeizaam herstelt en kanker
cellen juist sneller de kans krij
gen zich uitte zaaien."
Andere ontwikkelingen binnen
de chirurgie die Meijerink op de
voet volgt, zijn de tele- en robot-
chirurgie. Bij telechirurgie kan
via een beeldverbinding een chi
rurg uit ieder willekeurig zieken
huis over de hele wereld meekij
ken en adviezen geven. „Bij moei
lijke ingrepen waar je het advies
wil van een specialist, kan dat
makkelijk zijn."
Van het nut van robotchirurgie is
Meijerink nog niet overtuigd Hij
ziet het de eerste decennia nog
niet gebeuren dat de chirurg aan
de tafel wordt vervangen door een
robot, die vanuit een andere ka
mertje wordt aangestuurd door de
chirurg. Wel is het volgens hem
mogelijk dat een robotarm de chi
rurg aan de operatietafel gaat as
sisteren.
„Opereren doe je met gevoel. Als
je ergens doorheen snijdt, zegt de
weerstand van, het weefsel veel
over het feit of je goed zit. Een ro-
"bot kon dat tot voor kort niet. Die
1 sneed met'het" grootste gemak
door altes heen, inclusief bot, Dat
kan heel gevaarlijk zijn." De ont
wikkelingen gaan echter hard. De
eerste robots met 'gevoel',zijn al
op de markt.
Franse wetenschappers hebben
ontdekt "dat koningspinguins
een ingebouwde wiskundige
vaardigheid hebben. Die wis
kundeknobbel helpt hen hun
partner terug te vinden in la
waaierige kolonies van tiendui
zenden' soortgenoten. De kans
op hereniging wordt verhoogd
door toepassing van de theorie
van communicatie. Dat wil zeg
gen: dóór, meer signalen uit te
zenden is er meer kans dat het
berichtwordt ontvangen.
Bij veel wïnd verhoogt de'pin-
guïn het aantal schreeuwen en
hij roept bovendien meer letter-
grepemper kreet voor een beter
contact metzynmaatje.
De onderzoekers volgden tij-"'
'dens het> broedseizoen dertig
koppels binnen een kolonie van1
veertigduizend pinguïns op dë
Crozet Archipel iuik^midelijke
Indische Oceaan. De lokroepen
werden opgenomen evenals het
geluid van de loeiende wind op
1 de achtergrond, k b
Het is voor het eerst dai weten-
schappelijk .wordt,aangetoond
dat een vogelsoort .rekening
houdt met de beperkingen vant
de wind op zijn stembereikj
Stemherkenning is van levens^
Partners zyn elkaar tiöuw en zof
wel het mannetje als het vrouw-!
- tje broeden op het nest en bren-'
- gen het jong groot
Na ztch te hebben gevoed keert
een'van de partners terug naar
het broedgebied om de zorg voor
het ei of de kroost van de ander
over te nemen. De broedpartner
wordt opgespoord door een
unieke kreet die specifiek is
vocr.hetkoppel.De achterblij
ver, die weken achteréén heeft
gevast om het jong te bescher-;'
men/antwoordt déze roep en.be-
vestigt hiermee zy'n. of Har
identiteit plus de precieze plek
binnen tie kolonie. Alleen dank
-rij dit continu herhaald akoes
tische signaal kunnen deweder^
zydse^partners elkaar traceren
tussen" duizenden andere vo-
Een op de vijfentwintig onvrucht
bare mannen heeft een aangebo
ren afwijking in de aanmaak van
androgenen. Dat blijkt uit een ge
zamenlijke studie van het Austra
lische Institute of Reproduction
and Development (IRQ) en de
Universiteit van Singapore, waar
van de resultaten onlangs zijn be
kendgemaakt.
Volgens IRD-hoogleraar David de
Kretser is met de ontdekking
weer een stukje van de enorme
onvruchtbaarheidspuzzel opge
lost. Ongeveer 4 procent van die
mannen in de wereld heeft
vruchtbaarheidsproblemen.
Slechts voor zes van de tien geval
len heeft'de wetenschap inmid
dels een antwoord gevonden.
Belangrijke oorzaken van on
vruchtbaarheid zijn slechte leef
gewoonten, zoals ongezonde voe
ding, overmatig drankgebruik en
veel roken. Ook ernstige ziektes
als kanker of spierdystrofie kun
nen tot aantasting van de vrucht
baarheid leiden. Ongeveer 10 pro
cent van alle onvruchtbaarheids-
problemen is daarnaast genetisch
te verklaren. Androgenen zijn be
langrijk omdat zij de mannelijke
hormonen aanzetten tot zaadpro
ductie. Een bekend androgeen is
de stof nandrolon, op het gebruik
waarvan onlangs onder meer de
sprinters Iinford Christie, Troy
Douglas en Merlene Qttey zijn be
trapt. Kunstmatig toegediende
androgenen zoals nandrolon kun
nen de spierkracht vergroten. Ze
dragen echter tegelijk het risico
met zich mee dat de (mannelijke)
sporter onvruchtbaar wordt, om
dat de hersenen een signaal krij-
genom volledig te stoppen met de
aanmaak" van lichaamseigen an-
De productie van sperma loopt
daardoor per saldo terug. Het toe-
dienënvW 'doping'.aan mannen
die kampen met onvruchtbaar
heid is daarom vooralsnog geen
oplossing, aldus Dé Kretser.
Hoe langer de ringvinger, hoe
groter de kans op een depressie.
Dit is geen grap, maar een bevin
ding uit serieus onderzoek in En
geland. Medische wetenschap
pers van de universiteit in Liver
pool vonden dit opmerkelijke ver
band, dat trouwens alleen opgaat
voormannen.
Hoe langer iemands vingers zijn
in verhouding tot zijn liehaams-
lengte, hoe groter de kans op een
depressie. De sterkste indicator is
de ringvinger. Als die langer is
dan de wijsvinger is de vatbaar-
heïd voor psychische stoornis het
grootst, aldus de studie. De oor-
sprong ligt in de blootstelling aan
testosteron in de baarmoeder.
Onderzoeker John Manning:
„Testosteron speelt een sleutelrol
bij de ontwikkeling van het man
nelijk geslachtssysteem. Het be
ïnvloedt tevens de vorming van
het centraal zenuwstelsel en van
de vingers en duimen."
Mannen die als foetus bloot ston-
den aan een hoge concentratie
testosteron hebben relatief lange
vingers, in het bijzonder zijn hun
ringvingers langer dan hun wijs
vingers. Omgekeerd hebben man
nen die als ongeboren vrucht lage
foetale concentraties van dit ge
slachtshormoon hebben ervaren,
kortere ringvingers dan wijsvin
gers."
Het verband is aangetoond na me
ting van diverse uiterlijke li
chaamskenmerken bij ruim hon
derd mannen en vrouwen. Van al
le deelnemers werd tevens de ma
te van depressie bepaald. De re
sultaten toonden bij mannen, en
niet bij vrouwen, een opmerkelijk
verband tussen depressie en lan
ge vingers. Vmgeriengte afgezet
tegen de lichaamslengte gaf een
nog sterkere aanwijzing voor de
kans op depressie.
Foetale testosteron concentraties
zijn de meest waarschijnlijke ver
klaring, meent Manning. „Testos
teron heeft sterke invloed op de
ontwikkeling van het mannelijk
zenuwstelsel, ook op de minder
gunstige aspecten.
Zo stimuleert een overaanbod van
testosteron de groei van de rech
ter hersenhelft ten koste van de
linker. Ook wordt een teveel aan
testosteron in verband gebracht
met het ontstaan van migraine,
autisme, en stotteren. Hier kan
depressie aan worden toege
voegd."
De studieresultaten suggereren
dat depressie bij vrouwen een an
dere lichamelijke oorsprong
heeft. Welke is nog niet bekend.
Onderzoekers hebben een grote
stap voorwaarts gemaakt in het
onderzoek naar de wijze waarop
cellen eiwitten aanmaken. Het
onderzoek kan de weg vrijmaken
m de ontwikkeling naar effectie
vere antibiotica.
Dit staat in twee rapporten die het
wetenschapsblad Nature onlangs
publiceerde. De onderzoekers be
schrijven de structuur van kleine
en grote subeenheden van riboso-
men; complexe deeltjes die dui
zenden eiwitten maken die nodig
zijn vooreen levende cel,
„Veel bacteriële infecties worden
tegengegaan door antibiotica die
de productie van ribosomen in
bacteriële cellen verhinderen.
Door een betere kennis van de
bouw van die ribosomen kunnen
met behulp van computermodel
len doeltreffender antibiotica
worden ontwikkeld," vertelt M.
Capel, biofysicus bij het Ameri
kaanse ministerie van Energie en
co-auteur van beide studies.
„Ribosomen staan centraal in de
biologie. Iedere cel op aarde heeft
ribosomen nodig om eiwitten te
maken. Ze zijn essenstieel om te
kunnen leven op aarde," aldus
een van de onderzoekers. In het
andere onderzoek wordt vooral
aangetoond hoe twee subeenhe
den van een ribosoom samenwer
ken om eiwitten te produceren.
De bevindingen kunnen ook posi
tieve effecten hebben voor de in
dustrie omdat ribosomen worden
gebruikt om enzymen te maken
voor chemische reacties.
Door Ben Apeldoorn
Het ene experimentele ruimte
vliegtuig is nog niet gemaakt en
getest of het volgende prijkt op de
tekentafel: de X-37 deze keer. Het
werd speciaal ontwikkeld voor on
derzoek in een vrijwel 'onontgon
nen' deel van de dampkring, tus
sen 100 en 30 kilometer boven het
aardoppervlak. De X-37 moet, te
rugkomend vanuit een baan om
de aarde met een snelheid van
meer dan 25.000 kilometer per
uur, uitvogelen wat daar bij die
duizelingwekkende snelheid en
de daardoor gegenereerde, inten
se verhitting van het vliegtuig, al
lemaal nog te manoeuvreren valt.
Doel: de kosten van bemande en
onbemande ruimtevaart terug
brengen.
Als een kamikaze-vliegtuig moet
de X-37 nagaan wat voor baanma-
noeuvres daarboven nog net wél
en net niét (meer) gemaakt kun
nen worden. Andere vraag is: hoe
heet worden bepaalde vkegtuig-
delen door de wrijving met de
lucht nu eigenlijk precies en wat
voor krachten moeten ze door
staan.
NASA sloot deze maand een sa
menwerkingscontract voor vier
jaar af met Boeing. De X-37 gaat
vanaf eind 200,' hoog in de atmos
feer het noodlot tarten; hy loopt
daarbij het risico te verbranden.
Het toestel is dan ook een oefen
model, negen meter lang met een
vleugelspanwydte van vijf meter.
Zijn laadruim(pje) meet 1,20 bij
2,10 meter, net goed voor een nut
tige lading van maximaal225 kilo
gram.
Tijdens de testvluchten zal die
nuttige lading uitsluitend bestaan
uit meetapparatuur.
„In de contractperiode," zegt
Susan Turner van NASA's Mars
hall Space Flight Center (MSFC)
in Colorado Springs, „moet de X-
37 worden gebouwd en getest. In
2001 beginnen we met geheel ge
automatiseerde glijvluchten. De
X-37 wordt om te beginnen door
een B-52 vliegtuig op een hoogte
gebracht van vijftien kilometer en
daar simpelweg losgelaten. Aan
de hand van Global Positioning
Satellites stuurt de boordcompu
ter de X-37 naar de uitgekozen
landingsbaan."
„Ergens in november of decem
ber 2002 volgen twee vluchten,
waarbij de X-37 in het laadruim
Tekening van hoe de X-37 uit het laadruim van een space-shuttle In de ruimte wordt gebracht. FotoGPO
van een space shuttle in een baan
om de aarde, buiten de damp
kring dus, wordt gebracht," aldus
Turner. „Dan zal hetruimteviieg-
tuigje ook zijn uitgerust met
brandstof en uit- en inklapbare
zonnepanelen. Bij de eerste
vlucht begint hij al een dag later
aan zijn afdaaltoeht, bij de tweede
pas enkele weken later."
Mach 25
„Hij zal dan ook zyn voorzien van
nieuwe, ceramische hitteschil
den, die temperaturen dicht bij
1.700 graden moeten kunnen
doorstaan. Het zal dan trouwens
voor het eerst zijn dat precieze in
formatie wordt verkregen over al
le processen die een rol spelen by
de vurige tocht door de boven
gen van de atmosfeer by snelhe
den die aanvankelijk bove- ue
25.000 kilometer per uur1
Bij NASA worstelt men e ja
ren met de vraag hoe d<. -trono-
misch hoge kosten van uoral be
mande ruimtevad. kunnen wor
den verlaagd Nu kost elke kilo
gram nuttig lading die vanaf het
aardoppervlak naar een parkeer-
baan op pakweg 300 kilometer
hoogte wordt gebracht gemiddeld
genomen 60.000 gulden. Aan een
astronaut van 70 kilogram hangt
dus een prijskaartje van 4,2 mil
joen gulden. Men denkt deze as
tronomisch hoge kosten terug te
kunnen brengen door ruimte-
vliegtuigen te gaan gebruiken die
als gewone vliegtuigen, mogelijk
vanaf gewone vliegvelden kun
nen opstijgen. Eenmaal hoog in
de dampkring worden raketmoto
ren ontstoken waarmee het ruim-
tevliegtuig buiten de dampkring
in een baan om de aarde kan wor
den gebracht.
Na de buiten-atmosferische
vlucht komt het vliegtuig weer te
rug m de atmosfeer, vermindert
daar snelheid door luchtwryving
(waarbij het vliegtuigmateriaal
dus hoge temperaturen te verdu
ren krygt) en landt vervolgens op
een vliegveld. NASA-technici
denken hiermee de kostprys per
kilogram nuttige lading terug te
kunnen brengen van de genoem
de 6Ch000 naar minder dan 5.000
gulden. Tests, onder meer met
glijvluchten in de dampkring met
eerdere experimentele (X-) toe
stellen (X-30, X-40(A) en X-33)
hebben aangetoond dat ruimte-
vliegtuigen m ieder geval in de
onderste lagen van de atmosfeer
pnma functioneren. Maar er is
nog veel onbekend over het ge
vaarlijkste èn 'heetste' deel bij de
terugkeer uit de ruimte: het at
mosferisch traject tussen pakweg
100 en 30 kilometer hoogte boven
het aardoppervlak.
Honderd keer
Het enige toestel dat dit traject ai
een kleine 100 keer heeft afgelegd
(zoveel ruimtevluchter. zyn er
sinds 1981 mee gemaakt) is de
Space Shuttle. Met meer dan 25
maal de snelheid van het geluid
(Mach 25), oftewel zo'n acht kilo
meter per seconde, komen de
shuttles de dampkring binnen.
Door de intense wrijving met de
lucht worden grote delen van het
reusachtige ruimtevliegtuig ver
hit tot meer don 1.000 graden. Re
den waarom vrijwel de gehele
shuttle is verpakt in hittesehild-
jes.
Reden ook om de risico's bij te
rugkeer niet te tarten: het vlieg
tuig wordt angstvallig m de ideale
stand gehouden die het voor ver
branding behoedt. Bovendien
wordt de shuttle bij terugkeer om
geven door superheet plasma
waardoor geen radiocontact mo
gelijk is. Omdat veiligheid voor de
shuttle-bemanning voorop staat
geldt het strenge devies: geen ca
priolen daarboven.
Gaat alles met de X-37 naar wens
dan zullen in 2003 overeenkom
sten moeten worden afgesloten
voor de bouw van een 'futi-scaie'
versie van de X-37 die ongeveer
half zo groot zal zijn als de tegen
woordige space shuttles. Die 'ech
te' X-37 moet dan in staat zijn op
eigen kracht vanaf een vliegveld
in de ruimte te komen. Maar vol
gens Turner zal dat zeker niet eer
der zyn dan in 2007,
Door Peter de Jaeger
Het inzetten van natuurlijke vij
anden tegen plaagdieren heeft
soms vervelende neveneffecten.
In Amerika blijkt dat de muskie
tenvis niet alleen doet waarvoor
hij is geïntroduceerd: ziektever
wekkende muggerdarven weg
vangen.
De vis is ook niet vies van kikkers
en salamanders. Daardoor hééft
de populatie amfibieën langs
Amerikaanse rivieren een flinke
knau v opgelopen, beweert onder
zoeker Lee Kats van de universi
teit van Califomië in Malibu in
het wetenschappelijk tijdschrift
New Scientist
Begin deze eeuw is de muskieten-
vis (Gambu s i a affinis) vanuit Afri
ka naar Noord-Amerika gehaald
Reden was biologische controle
van muggenpopulaties. De vis is
om dezelfde reden ook in groten
getale uitgezet in Hawaï, Nieuw-
Zeeland en Australië.
Kats toonde in 1996 al aan dat de
vissoort ook larven eet van de wa
tersalamander (Taricha torosa).
Critici zeiden toen dat zijn onder
zoek niets onthulde, omdat de vis
sen alleen maar salamanders kre
gen opgediend.
Daarom begonnen Kats en zijn
collega's een uitgebreidere test
Ze plaatsten muskietenvissen in
waterbakken met louter larven,
kikkervisjes van de boomkikker
(Hyla regilla) of een mix hiervan
met twee maal zoveel larven als
dikkopjes.
In het laboratorium bleek de vis
zich net zo lief vel te proppen met
muggenlarven als met kikkervis
jes. In de bak met gemengd voer
at de vis evenveel van beide. Maar
bij experimenten m rivieren
bleek dat de muskietenvis een
duidelijke voorkeur heeft voor
kikkervisjes. By 65 procent van
de gevangen vis werden kikker
visjes in de maag gevonden, ter
wijl slechts 56 procent muggen-
larven werden aangetroffen
Dat verschil verklaart volgens
Kats de terugloop van het aantal
(beschermde) boomkikkers en
watersalamanders in Califomië.
„En dat geldt waarschijnlijk ook
voor amfibieën elders ter wereld.
Het middel is erger dan de
kwaal"
