Al in 1521, een paar jaar dus na het eerste optreden van Luther, was er in Schiedam
een onderzoek naar Lutheranen en Wederdopers. Keizerlijke plakkaten kondigden
al zwaardere straffen aan. Ik kan op al dit boeiende niet ingaan vanwege de
plaatsruimte. Maar uit alle beslissingen, decreten, kleine aanwijzigen, geplaatst in
groter verband, zijn er nogal wat conclusies te trekken.
Omstreeks 1540 zijn in ons land 80 werken van Luther in omloop! Waarvan het groot
ste deel in het Nederlands. Dat onze landen Luther na aan het hart lagen blijkt wel uit
zijn befaamde brief'An die Christen im Nidderland' (1523). Hij is het nooit te boven
gekomen dat tot de eerste martelaren voor de Evangelische leer niet hijzelf behoorde.
Het waren twee Nederlanders.
Hoezeer Luthers gedachten onder de, de gevestigde Kerk de rug toekerende, bevol
king weerklank vonden bewijst wel een boekverbranding, in 1521 georganiseerd door
de pauselijke nuntius Aleander als 'acte van geloof op de Vrijdagmarkt in Antwer
pen. Een bakker, Lieven de Zomere, die daarbij stond zei: 'De boecken kunnen ze wel
verberrenen - maer wat in 't herte zit niet.' En slaande op zijn buidel voegde hij eraan
toe: 'Hier zit nog eenen boeck van Luyter inne ende ick hebbe er nog thuys!'
Wat dit alles met de Schiedamse preekstoel te maken heeft? Dit: de Evangelisten
panelen geven er blijk van dat de onbekende houtsnijder niet zomaar in Renaissan
cestijl schrijvende heiligen heeft uitgebeeld. Neen, hij is tot hun essentie doorgedron
gen! Hij ként ze, heeft ze doorlééfd! Ieder met zijn specialiteit in nutshell. Hetgeen hij
met dramatische zeggingskracht uitbeeldt.
En bovenal: de Goede Herder, die vanuit zijn renaissance-gewelf op de beschouwer
toekomt! De kern van wat de Evangelisten bedoelen: Christus zoekt en vindt het ver
lorene, is het hart van het vijfluik in Schiedam!
Zonder twijfel: een humanistisch-lutherse interpretatie.
Eigenaardig: het sedert de vroege Christenheid bijna vergeten motief van de Goede
Herder is het vignet van de Wittenbergse universiteit. Het verschijnt sedert 1530, om
geven door bergen met architectuur (zoals in Schiedam!) op de titelpagina's van Lut
hers boeken en geschriften, in hout gestoken door Lukas Cranach (fig. 5). In preken
en tafelgesprekken van Luther speelt de Goede Herderfiguur een belangrijke rol.
'Het hele Evangelie is er in vervat', zegt hij eens bij het zien van een afbeelding.
Al in 1524 heeft Sebald Beham een houtsnede gemaakt voor een vlugschrift van de
volksdichter/schoenlapper Hans Sachs: Christus vóór de schaapskooi; tegen de her
ders van de kerk! Veertig jaar later zal Pieter Brueghel de O. zich er nog door laten in
spireren. Het vlugschrift is geheel luthers geïnspireerd.
Omstreeks de helft van de 16e eeuw begint Luthers invloed in onze landen te vermin
deren. De Lutheranen zijn monddood gemaakt of uitgeroeid. Evenals de Doops
gezinden. Bovendien verdrongen door de weinig talrijke, maar zeer strijdbare Cal
vinisten. Lutheranen mochten zich alleen lijdelijk verzetten tegen de vervolging.
Zo ook de Doopsgezinden. Calvinisten begonnen met gewapend, georganiseerd
verzet.
Zó is het o.a. tot beeldenstorm en opstand gekomen, die mede geresulteerd hebben in
de nationale zelfstandigheid van de noordelijke Nederlanden.
De Schiedamse preekstoel is ongetwijfeld ontstaan in de periode vóór de Calvinisten,
nog geheel onder invloed van Luthers gedachtengoed. Daarom is zeer waarschijnlijk
136
