rivieren belangrijke vervoersaders. Mogelijk is de heksenhysterie via de Rijn naar Nederland
verspreid, waar zij via de Lek en de Waal ook bij deze steden uitkwam.
Henricus Institoris
Heinrich Kramer is een fanatieke Franse monnik uit de dominicaner orde. Hij verlatiniseert
zijn naam tot Henricus Institoris en maakt het vervolgen van toveressen tot zijn levenstaak.
In 1482 is hij inquisiteur in het diocees Bazel. Zowel kerkelijke als wereldlijke gezagdragers
werken hem hierin tegen. Toch behaalt Henricus een kleine overwinning in zijn strijd tegen
toverij. Paus Innocentius VIII ondertekent op zijn verzoek op 5 december 1484 de bul Sum-
mis desiderantes affectibus, de bul tegen de ketterij van toveressen.
Maar de inquisiteur is ontevreden over het effect van dit document. Het motiveert hem in
1486 zijn argumenten in Latijn op papier te zetten. Tussen 1587 en 1669 wordt zijn Malleus
Maleficarum vele malen herdrukt. Dankzij de vertaling in het Nederlands door Ivo Gay in
2006 is de inhoud van De Heksenhamer toegankelijker geworden voor geïnteresseerden. Gay
gebruikt in zijn vertaling wel de moderne term 'heks'. Volgens hem klinkt het woord 'tove
naar' maleficusveel te sprookjesachtig.4'
Gay is van mening dat het boek in slecht Latijn is geschreven, dat veel verwijzingen foutief
zijn en dat het nodige mankeert aan de door Institoris getrokken conclusies. Zelfs in het Ne
derlands is de tekst niet om door te komen. Toch is dit boek lang hét handboek voor actieve
inquisiteurs geweest.
Henricus Institoris probeert in zijn boek aan te geven wat toverij is, waar de toename van
toverij vandaan komt en waarom vrouwen gevoeliger zijn voor bijgeloof dan mannen. Ook
gaat de schrijver in op de manier waarop heksen toverij bedrijven en hoe je dit met succes
ongedaan kan maken. In De Heksenhamer wordt verder beschreven hoe je een heks kan her
kennen, op welke manier je haar moet folteren en hoe je het definitieve vonnis moet vellen.
Tijdens de middeleeuwen werd bij een proces de aanklager gestraft wanneer het bewijs uit
bleef. Omdat bij heksenprocessen moeilijk bewijs te leveren was, schrok dit potentiële aan
klagers af. Daarom wil Henricus de protocollen van ketterprocessen ook bij heksenprocessen
toepassen. Hierdoor is de aanklager alleen aanbrenger of getuige. Dit betekent dat hij niet
wordt vervolgd wanneer hij het proces verliest.
Institoris is ervan overtuigd dat toverij van een geheel andere orde is dan het gebruikelijke
bijgeloof van die tijd.5) Volgens hem verdienen heksen de ergste straf van alle misdadigers op
de wereld.6' Hij is bovendien van mening dat niet alleen kerkelijke rechters, maar vooral ook
wereldlijke rechters moeten vonnissen. Zij kunnen immers de doodstraf opleggen.7' Omdat in
de Schiedamse heksenprocessen de kerk geen rol speelt, maken de schepenen hiervan dankbaar
gebruik. De Heksenhamer is het derde boek in een kleine reeks. Deel een en twee zijn De Ket-
terhamer (circa 1400) en De Jodenhamer (circa 1420). Deze twee publicaties hebben overigens
betrekking op mannen, niet op vrouwen. Bij het schrijven van zijn boek maakt Institoris rijke-
152
4) Institoris. H, De Heksenhamer, 's-Hertogenbosch 2006. blz. 39.
5) Idem, blz. 163.
6) Idem, blz. 158.
7) Idem, blz. 158, 362, 399.
Op de pagina hiernaast: Heksensabbat - Johannes Aarts maakt deze ets aan het begin van de twintigste
eeuw. Heksen vliegen regelmatig door de lucht om naar een zogenaamde heksensabbat (bijeenkomst)
te reizen. Op de voorgrond van de prent staan twee katten. De zwarte kat is volgens bijgeloof de trouwe
metgezel van een heks.
