voor zeven aantreden op de binnenplaats en rukken
de verschillende Arbeitskommandos om 7 uur uit,
hetzij lopende, hetzij per auto of tractor, naar het
werk - heel veel bij boeren in de omtrek. Om half
tien koffie drinken met twee sneden brood. Om 12
uur middageten (dat in thermos-ketels op het werk
gebracht wordt). Om half vier koffie drinken met 1
snee brood, om half zes terug naar ons hotel en om
half zeven avondeten bestaande uit soep of pap met
één of twee sneden brood. En daarna met de kippen
op stok. Gisteren had ik nog wat extra: 's morgens
een halve soepterrien heerlijke pap,'s middags een
stevig bord erwtensoep en een snee of zes brood. Ik
snap tenminste niet, dat ik niet moddervet word.".5'
Het eten in de gevangenis was goed volgens de
mededelingen, de medische verzorging daarentegn
slecht. Zoals in alle kampen heerste hier ook een
chronische luizenplaag.
Vanaf juni 1944 rukten de geallieerden vanuit het
westen op en de Duitsers besloten, dat de gevan
genissen op de linker Rijnoever ontruimd moesten
worden. Alle buitenlanders werden tussen 16 en 22
september 1944 naar Diez, Ziegenhain, Kassei en
Hameln overgebracht.6'
Hameln en 'AuBenlager Hecht'
Marius is op 16 september 1944 in Hameln aange
komen en op 19 september naar 'KZ-AuEenlager
Hecht' nabij Holzen gestuurd. Holzen ligt zon
twintig kilometer ten zuidoosten van Hameln.7'
Daar werd hij tewerkgesteld in een mijn die een
ondergrondse fabriek was waar vliegtuigonderdelen
werden gemaakt.8' Gevaarlijk werk. Marius schrijft
in een brief van 1 januari 1945 over de omstandig-
,4®»*' ?F*2s.' PBBw
5) Brief van 12 maart 1944.
6) Op 6 juni 1944 landden de geallieerden in Normandië. Na
aanvankelijk zeer zware en moeizame gevechten in het Franse
hagenlandschap, de "bocage", kwam een definitieve uitbraak uit
het bruggenhoofd begin augustus 1944. Nadat de Duitse troepen
in Frankrijk op 19 augustus 1944 in het gebied rond Falaise in
een tangbeweging goeddeels waren omsingeld en vernietigd,
werd de Duitse terugtocht in Frankrijk een vlucht. Eind augustus
1944 bevond het front zich grofweg langs de lijn Nantes, Tours,
Verdun, Reims, Abbeville en Dieppe. Medio september waren
de geallieerden ver doorgedrongen in België, Luxemburg en in
de richting van Metz en Nancy. Het gehele zuiden van Frankrijk
was bovendien bevrijd, nadat ook daar amfibische landingen
hadden plaatsgevonden. In het uiterste noorden van de opmars
zou Operatie 'Market-Garden' niet veel later van start gaan in een
poging om de bruggen bij Nijmegen en Arnhem te veroveren en
zo de Rijn over te kunnen steken. Deze operatie mislukte, waar
door de oorlog aan het westelijk front tijdelijk in een impasse zou
belanden die pas na het mislukte Duitse Ardennenoffensief (dat
startte op 16 december 1944) zou eindigen.
7) Bij Holzen bevond zich vanaf september 1944 een "AuGen-
lager" van het concentratiekamp Buchenwald. Hier werden
onder bedrijfsvoering van de firma Stein (codenaam voor het
Volkswagenwerk Wolfsburg) tussen de in het begin tweehon
derd en uiteindelijk maximaal 1.100 mannelijke dwangarbeiders
ondergronds te werk gesteld. De gevangenen zelf verbleven in
bovengrondse houten barakken. Het Auftenlager was in bedrijf
van 14 september 1944 tot 31 maart 1945, toen het kamp door de
Duitsers ontruimd werd. De codenaam voor dat werkkamp was
"Hecht" (snoek).
8) Als gevolg van de toenemende bombardementen op Duitse
industrie en steden, was een aanzienlijk deel van de productieca
paciteit van Duitsland onder de grond verplaatst (zgn. "Untertage-
Verlagerung, of kortweg "U-Verlagerung"). Deze inrichtingen
hadden codenamen die afhankelijk waren van hun vroegere
functie. Mijnen hadden in het algemeen codenamen gebaseerd
op vissen- en amfibieën. Zie ook noot 7.
Scyedam jaargang 39 nr. 2 55
