Aanwinst
JefJansen
Onlangs ontving het Gemeentearchief
Schiedam een archief uit de tijd van het
leenstelsel, namelijk dat van de heerlijk
heid Pernis.
Eerst drie vragen: wat is het leenstelsel,
wat is een heerlijkheid en wat heeft Pernis
met Schiedam te maken?
De eerste vraag: Wat is het leen
stelsel?
Tegenwoordig kan men een zaak in eigendom hebben
of huren dan wel pachten. Vóór de Franse revolutie
was er nog een derde vorm waarin de verhouding van
de eigenaar tot de houder van een goed was geregeld,
het leen. Een leen was een door een leenheer overge
dragen houderschap van een goed, waarbij het goed
eigendom bleef van de leenheer. Bij de overdracht
van het goed moest eenmalig de zogenaamde 'leen
hulde' worden betaald en verplichtte de ontvanger,
de leenman, zich om de leenheer bij te staan met raad
en daad. Oorspronkelijk bestonden deze verplich
tingen uit krijgsdienst. Ging de leenman dood, dan
werd een nieuwe benoemd die ook weer de leenhulde
moest betalen. Verwierf een stad een leen, dan moest
een zogeheten 'sterfman' worden aangesteld, die bij
zijn benoeming de leenhulde deed. Hiermee werd
voorkomen dat de leenheer de leenhulde misliep.
Het leenstelsel werd in 1798 afgeschaft.
De tweede vraag: Wat is een heer
lijkheid?
Het leen waar het hier om ging was de heerlijkheid
van Pernis. Onder een heerlijkheid werd verstaan
het recht op het overheidsgezag en het rechterschap
in een bepaald territorium. Simpeler gezegd, het
was overheidsgezag in particuliere handen, tegen
woordig ondenkbaar. De heerlijke rechten werden
bij de Staatsregeling van 1798 afgeschaft, maar bij
de Grondwet van 1814 weer gedeeltelijk hersteld.
De heerlijkheid in de zin van overheidsgezag in
particuliere handen bleef echter afgeschaft en bij de
Grondwet van 1848 werden die rechten definitief
afgeschaft. Alleen de lege titel bleef nog over en in
1859 werd het ook verboden om de naam van de
heerlijkheid aan de geslachtsnaam toe te voegen. Dat
hiermee weieens de hand werd gelicht, blijkt uit de
naam die burgemeester Van Dijk voerde. Hij plakte,
dus in strijd met de wet, de naam 'Van Mathenesse'
aan zijn naam, nadat hij de verder lege titel van de
heerlijkheid had ontvangen.
De derde vraag: Wat heeft Schiedam
met Pernis te maken?
In 1731 kocht de stad Schiedam van de Staten van
Holland de heerlijkheden Pernis, Poortugaal en
Hoogvliet. De stad hield deze heerlijkheden sinds
dien in leen. Eerder had Schiedam onder meer de
heerlijkheden Mathenesse en Nieuwland verworven.
Tot de bevoegdheden van de stad Schiedam in
die gebieden behoorde onder andere de aanstel-
44
Scyedam jaargang 43 nr. 2
