De QROTE KERKvroeger, nu en
in de
toekomst
Wat anderen van Rotterdam
wisten te vertellen
Zaterdag 1 November 1947
HERSTELGEDACHTE
WINT VELD
MOED - OPTIMISME - GELOOF
Vijf-rninutengesprek ntet een der
gecommitteerden
STRAATROEP,
omtrent, de-Grote Kerk, vóór de oorlog..
Zo was het...
-wv~
Zo werd het...
SINT LAURENS
V AN Egbert Kortenaer behoedt gij het gebeente
Den Held der Maas, die staande stierf als gij
Die kloek en trouw was zonder hoovaardij
En voor zijn God bewust van eigen kleente.
Niet stondt gij aan de spits dier tcotsche kathedralen
N AAR Uw reliquie laat ik mijn aandacht dwalen
GESCHIEDSCHRIJVING, DIE MEN
KAN ONTHOUDEN
Van Spaen doet ons soms lachen
Over wangedrag der
zoetertjes
St. Laurenstoren drukt
een stempel op
Rotterdam
Past de oude toren
in 'n nieuwe stad?
's Nachts vertoeft er een wachtsman
boven op de toren"
Locaal-patriotisme, dat
vertederend werkt
H
Kerkherstel is
noodzakelijk
Herstel is mogelijk
Het zal waarachtig
wel lukken
MOET er achter al de
vraagstukken in verband
met de Sint Laurens, vraagstuk"
ken die zich verduizendvoudig-
den na het gemene bombarde
ment van 14 Mei 1940, ,nog
steeds een vraagteken worden
gezet, of zijn enkele uitroep
tekens reeds gerechtvaardigd?
Het is geen hachelijk iets
meer tot het laatste te*besluiten.
Al ligt de ruïne „van onze
Grote Kerk reeds zeven-en-een-
half jaar als een netjes afgelegd
karkas middenin de Rotterdam-
sa Peel, en al is de toren omhan
gen met een, in de verte als een
rouwsluier aandoend steiger-
werk, beide, kerk zowel als
toren gaan waarschijnlijk en
hopelijk een nieuw leven tege
moet, kerkelijk en gewoon-ge-
meentelijk.
■Lang heeft men geluisterd naar
de rechtmatige verontwaardiging
van hen, die zich geen schoner
oorlogsmonument konden denken
dan de gehavende Sint Laurens,
zoals deze z'n resten uit bombar
dement en brand had gered; men
droomde van jaarlijkse vrijheids--
herdenkingen in de schaduw van
deze gewijde, beproefde steen,
van overbrenging van de zes krui
sen van de executie-plekken naar
de wonderlijke rust van de vier en
een halve eeuw oude muren, e.d.
Gestorven is deze gedachte aller
minst, maar zij is niet door zo'n
meerderheid gedragen en gesteund
als de taaie wil die het van meet
af op wederopbouw aanstuurde.
Die wederopbouw staat voor
«ehier onoverkomelijke moeilijk
heden:
1°. hoe zouden de stadsplan-
jnen van het nieuwe Rotterdam
met z'n Maasboulevards, wol
kenkrabbers en z'n zich naar
het westen verplaatsende cul
tuurcentra, e.d. zich verhou
den tot „de klop van het hart
van het oude Rotterdam," van
de stad dus die nimmermeer
zal terugkeren doch die door
een nieuwe zal worden ver
vangen die aan de modernste
stedebouwkundige eisen zal
voldoen?
2°. hoe zal de Sint Laurens,
zo zij niet als sta-in-de-weg
wordt beschouwd, ooit weer
het levende hart kunnen wor
den van een eigen levende
kerkelijke gemeente?
3°. hoeveel zullen de restaura
ties kosten en waar moet het
vele benodigde geld vandaan
komen?
4°. hoe zijn de stads-geme^n-
telijke plannen (met de toren)
in overeenstemming met de
kerkgemeentelijke (ten opzich
te van het eigenlijke kerkge
bouw) te houden?
5°. hoeveel jaren zijn met dit
alles gemoeid?
Kort samengevat kunnen alle
bemoedigende antwoorden men
vindt ze verspreid over de hier
volgende kolommen in deze
korte zin worden weergegeven; Al
duurt het 15 a 25 jaar, de Grote
Kerk wordt hersteld; al kost het
millioenen; het geld zal er komen;
ééns centrum, altijd centrum, Deo
volente.
Zij, die uit zee binnenvallen,
zullen dus de Sint Laurens niet
missen in het hun zo geliefde sil
houet van de Koningin van de
Maas.
Zij, die er per trein hoog-langs
rijden, zullen het beleven, hoe „de
dode langs het viaduct" steeds
meer uit zijn asse herrijst.
En. wij, wij zullen niet eerder te
vreden zijn, voor wij weer van de
hoge vroeg-renaissancistische tran
sen boven de laat-gothische onder
houw weer het carillon horen, dat
vroeger zich zo vermanend tot het
Rotterdamse haven- en binnen-
stadsgewoel kon wenden met een
streng „Wilt heden nu treden!",
waarin sprake is van een vijand
oie ter neer geslagen wordt, en van
vroomheid die de vijand tot ver
storing brengt, „al waar' zijn rijk
nog eens zo sterk bewald."
En dan dat andere heerlijke ge-
zang, waarnaar zowel onze voor
vaderen als onze tijdgenoten niet
kor.uen luisteren, zonder dat er
iets openging in hun ziel:
nHttd ons de Heer - Hem zij de eer! -
Aho niet bijgestaan,
Wij waren lang ons fcas zo bang
Al in de drulc vergaan"
Het beroemde koperen hek, het
prachtige orgel met z'n zuilen, de
beeldengroep van Bolle en de vele
andere pieuze schoonheden mogen
dan tot het verleden behoren, een
herrezen Sint Laurens zal nieuwe
schatten bevatten en tot in verre
geslachten ervan gewagen net
z°als zij er thans bij ligt dat het
tijdelijke zowel als het eeuwige er
zijn:
TOT ERE VAN GOD.
U/U trollen
midden in
hem
zijn
werk, een van de be-
stuurderen van de bint
Laurens, in zijn kring
meer gemeenlijk De
Grote Kerk genaamd.
Allerbeminnelijkst
ging hij op al onze vra
gen in en vertelde;
f,ln onze ogen zijn
kerk en toren onaf
scheidelijk, al hebben
zij verschillende eige
naren, hetgeen binnen
kort nog eens duidelijk
op schrift zal worden
vastgesteldHet onder
houd van de toren moet
aan de, stad blijven,
maar wij zullen er ko
men, al duurf het vijf
tien a twintig jaar voor
we weer onze oude
kerk terug hebben, zo
als wij dat wensen",
„Het nieuwe stads
plan zit ons niets in de
weg: wij waren een
centrum en wij hopen
een centrum van gees
telijk Rotterdams leven
Onversaagd
opbouwen
te blijven. Wij gaan
t r zelfs een nieuw gebouw
maar stad en kerkéiijkê optrekken op het ter-
gemeente kunnen hun rein van de kerk en te-
vriendschappelijke ver- venslos van de kerk;
houding niet mooier het zal 't kerkekantoor
demonstreren dan, door herbergen en allerlei
net als héél vroegerde andere kerkelijk-nodige
toegang tot de kerk lokaliteitenir. Meisch-
door de toren ie laten kc zal onze architect
lopenGeld?, ja, zijn",
het geld!: naar schat- „Laten staan als oor-
iing loopt de volledige /ogsmonumenf?; nóóit
restauratie van de kerk aan gedacht!; onze
in de vier millioen, Grofe Kerk was daar,
en zal daar weer zijn
De grafmonumenten
zullen wij stuk voor
stuk weer uit de kel
ders halen, waar zij tot
nu toe (na eerst bij
Boymans gelogeerd ie
hebben) hebben gele
gen, en het zal u mee
vallen: zij zijn vrij aar
dig tot hun oorspron
kelijke staat te restau
reren",
„Moed en optimis
me? ja, als wij die
ook niet haddenliet
welslagen is nog nooit
met de wankelmoedi
gen en de pessimisten
geweest. En daarom:
onze liefde, ons betrou
wen en ons sterk ge
loof zullen ons sterken
op een wijze, die u
moedig en optimis
tischkunt noemen
ons echter is het moe
dig-en-optimistisch zijn
een plicht, die ons on
versaagd zal maken als
wederopbouwers.
Adieu!"
Ik heb hem nooit gezien: alleen maar hooren roepen
Maar eiken keer als ik zijn. stem vernam
Zeiden de straten, huizen, de stegen en de stoepen:
,,De winter komt weer terug in Rotterdam!"
En denk ik peinzend terug nu alles is verdwenen
Dan galmt daar weer zijn monotoon geluid.
Kan iemand zooveel houden van wat doode steenen
De winter komt het lied ie uit!
Al-me-nakt Al-me-nkèAk!
Willem Westerhout.
Van de Meent af liep men de
Lange Torenstraat in en zo op
de Grote Kerk toeLinks de
gevel van de Paradijskerk, die
later afgebroken is.
Wat er van „de schoonste toren
in Holland" en zijn kerk over
bleef in de rampmaand Mei
1940...Jarenlang zouden de
wijzers van de klok op het fa
tale tijdstip stil blijven staan.
A LS uit een rotsklomp gebeiteld het gesteente
.Wierpt gij den reuzenkop omhoog
Wie in atv fiere ruimte het goddelijk woord inzoog
Behoort tot stervenstijd tot Uw gemeente.
Sculptuurjuweelen eenet edele Gothiek
Die in de Renaissance verrukkelijk afscheid nam.
Uw doode fors: drievoudige symboliek
Sint Laurens lijf en geest en hart van Rotterdam.
WILLEM WESTERHOUT
^~^EEN man heeft zo aardig over
Rotterdams verleden geschre
ven als Spaen, Gerard van Spaen,
16511711. Bekend is zijn conter-
feitsel met het lovend onderschrift:
„Dit is Spaen, die zijn ge
boortestad vereeuwigde in
zijn schriften, dat de Maas
en Rotte met verlangen aan
zijn tong bleven hangen".
Als men zoiets citeert, moet men
het ook staven; daarom doen wij,
nu het toch zo te pas komt, een
greep uit zijn verhaal over de
Grote Kerk en deszelfs Toren.
„Die Toren", zest Spaen, „da
teert van 1449; de burgers bouw
den eraan uit liefde; met trommels,
trompetten en vliegend vaandel
werden zij naar cn van het werk
gebracht" was het zo nog maar!
„Op een kwade Zondag", aldus
Spaen cn velen na hem, „in 1645,
stak er een baas van een wester-
slorm op, die het bouwwerk van
325 treden hoogte 4Jtf voet deed
cverzakken naar de kerkzijde toe;
stenen en kalk vielen op de gelo
vigen, zodat er een paniek dreigde
le ontstaan, maar de dienstdoende
predikant riep met donderende
stem: „Ik bid u, wijkt niet, gij zult
niet sterven vóór uw tijd!" De
kerkgangers bleven wel niet zitten,
Architect Poot:
DE heer J. Poot jr.. architect van
Gemeentewerken, is een enthou
siast voorstander van ber&tel van de
St. Laurenstoren, cue gemeente-eigen
dom is.
„Ik vind de toren een kenlexenend
onderdeel van Rotterdam; hy drukt ecu
stempel op onze stad en vormt tevens
een. band met hel verleden. Nemen ivy
de toren weg. dan is Rotterdam. Rot
terdam met meer evenals \vy dit zou
den kunnen zeggen van Dordrecht of
Amersfoort, wanneer men zich daar in
het hoofd zou zetten, de markante
kerktorens te slopen.
Het herstel zal veel geld kosten. Al
gemeen gebruikelijk bij het hei stel van
gemeentelijke historische monumenten
is. dat het Rijk 50 en de provincie
25 So in ae kosten bijdragen. De ge
meente voteert dan de rest.
Eerst zal echter een schatting van
de herstel kosten moeten worden ge
maakt maar deze zijn thans nog met
bij benadering vast te stellen. De om-
manteling van de toren zal pracüsch
geheel vernieuwd moeten worden.
Hiervoor zijn honderden m3 natuuisteen
nodig, die waarschijnlijk uit Frankrijk
moeten, worden ingevoerd. Hiermee zijn
grote bedragen gemoeid. Misschien is
echter ook op andeie wijze, behalve
door middel van subsidies een deel van
de benodigde gelden te vinden!
Ir. Van Traa:
maar zij gingen aanmerkelijk kal
mer naar buiten. Van 1651 tot 1655
werd de Toren weer in 't lood en
lijnrecht nederwaarts op zijn ko
len en benen gesteld door Klaas
Jeremiasz. Persoons, c.s."
Van Spaen weet nog veel meer
tc vertellen: „Het eiland waar de
Grote Kerk is verrezen, bestond
oorspronkelijk uit water, moeras
en sluis werken. Eerst heeft er een
houten loods gestaan, een kapelle-
l:e, dat in 1400 werd vergroot.
Toen wierd er geheid en gefondeer4
\an 1411 af tot in 1436 toe. Op
nieuw werd er met alles begonnen
in 1488, en wel met het koor het
eerst. Het eerste altaar dateert van
1490: het werd gesticht door de
Rotterdamse bakkers: het stond
voorlopig in een houten huisje,
recht voor de Bagijnestraat.
Voor hun gift kregen de bakkers
een vrij gilde en meteen verlof om
'sjaariijks met hun vrouwtjes te
teren; maar de vrouwtjes misdroe
gen zich later met de adelborsten
van de Prins, en daarom moesten
deze zoetertjes naderhand
thuis blijven!"
„Allerlei altaren werden gesticht,
o.m. in 1493 twee, waarvan een -
door de Vettewariërs (verkopers "iTi
(Je directeur van het ASRO, ir. C.
van Tiaa zegt: ik kan my goed.
voorstellen, dat een gioot deel van de
burgenj van onze stad uit gevoelsover
wegingen tegen afbraak van toren en
kerk gekant is.
Rotteidam heelt immers bijna alles
verloren wat het voor 1940 aan histo
rische gebouwen bezat!
Uit architectonisch oogpunt kunnen
wjj de toren moeilijk missen. Als blik
vanger heeft hij ook m de nieuwe stad
een voorname functie. Bij de aanleg
van n.vana straten in de binnenstad u
hiermee iceds rekening gehouden-
Er moet echter naar gestreefd wor
den. dat tussen toren, kerk cn omge
ving geen disharmonie ontstaat. Een
ouel juweel kan echter heel goed bij
oen moderne japon passen, mits de zet-
tmg van het kleinood daarmee In
ij.uccnstemming is gebracht.
V.'ij zullen de St. Laurens m beperkte
ruimte een eigen sfeer moeten geven,
duo l' kerk cn toren los te maken van
ai* out tuigende bebouwing. Aan de open
7. jiic aan de Delf tschevaart komt een
'.ui:n plein met boombeplantmg. De
oostelijke begrenzing ivordt eveneens
door con brede groen- cn tegclstrook
genomen. Het spoorviaduct blijft on-
v.tn vette waren) en een ander
door welbeschaafde en gansniet
dief achtigemolenaars!
Dat is nu nog eris geschiedschrij
ving, die men kan onthouden.
inziens mogelijk, de achterkant vai
nieuwe bebouwing aan de Hoogstraat
als westelijke begrenzing van het kerk
plein, een zodanig karakter te geven,
dat er geen storend verschil in archi
tectuur ontstaat. Het zal niet nodig
zijn, hiervoor de nieuwe bebouwing een
historisch aanzien te verlenen. Wij
kunnen evenmin verlangen.dat de
kerkgangers van deze tyd per draag
stoel ol koets zich naar de kerk be
geven, alleen, omdat deze de kenmer
ken van middeleeuwse architectuur
draagt!
Ir. Van der Steur:
„Til je kop op en nectn
je pet af"
ONDERDEN" eu honderden
mannen van naam hebben
door de eeuwen Jieen van onze stad
eu haar merkwaardigheden ge-
Intetieur van de St. Laurenskerk in 1657 naar een schilderij van A.
de Lorme. Wij zien hier het linkerschip naar het koor toe. Geheel
links de Noorderingang, die schuin rechts voor de Oppert gelegen was
cn bijna 500 /aar lang de kerkgangers heeft binnengelaten...
unielte gebeurtenis op een andere
wijze omschreven vinden.
Weer een andere Italiaan, Guido
de Bovio, schreef in 1677: „De Gro
te Kerk van Rotterdam is van een
edele en oude bouworde; zy bestaat
uit drie schepen cn heeft een hoge
toren, die voor dc schoonste geldt
van de gehele provincie Holland."
Witte de With
De Paltsgraaf doet meer, en com-
in IovcnJc zin. Als pletecrt in 1676: „Dc marmeren
men ben napluist stuit men telkens 6ceMEa ln dc Grote per!; u RottGr-
op mededelingen over de Grote dam, de Tropheeën en de gral-
Kerk. Laten wij ons tol die enkc- schriften leggen getuigenis af, hoe
len beperken die ons onwillekeurig groot en hoe tairijI; dc he]den
onder handen kwamen. die sedert iange tijd op onderne-
Cosimo III van Toskane, dc be- mingen ter zee zijn uitgetrokken,
faamde XVII-de eeuwse Italiaan,t Witte de With's (t 1658) graf-
vertelt in zijn reisjournaal van schrift luidt ten minste „Sic re-
deunt, quos honor et virtus remit-
tur.t": „Zó is de terugkeer van hen,
die geëerd om hun dapperheid
weerom komen
1669„De hoofdingang van dc Gro
te Kerk te Rotterdam is onder de
toren" daar kunnen zij die thans
in 1947 do wederopbouwplannen be
ramen. zich op beroepen, want ook
zij willen immers de hoofdingang
weer onder in dc toren zien aange
bracht. „Kortgeleden stond de
klokketoren scheef; hij werd door
een architect weer in het lood ge
bracht; het staat in een bronzen
Wat is er van dc nacht
,,'s Nachts", vermeldt de Engels
man Fred. Spencer Bird in 1874 in
een zijner geschriften, „'s nachts
vertoeft een wachtsman boven op
de Rotterdamse toren; bij het min-
opschrift aan de voet van dc toren ste door hem waargenomen onheil
te lezen".. Elders in deze kolom- of bij een begin van brand maakt
men, bij Van Spaen, kan men deze hij alarm. Buitendien moet hij
ieder half uur op een hoorn blazen,
om te laten horen, dat hy wakker
en op zijn post is.
Ons chauvinisme
.Rotterdam ivas altijd een merk
waardige stad", zegt de Ieiterkun-
dige Frans Coenen in een schrif
tuur van omtrent X9I6. „Patriotis
me ivordt er tot grootheid wyl het
de vaderlandslief<ie ook in vredes-
dagen specialiseert tot. stads- en
buurtliefde: binnen de stadspalen
was en is alles goed en veel beter
vooral dan elders, mits door Rot
terdammers gewrocht. Op zichzelf
echter en van verre beschouwd,
werkt dit locaal-patriolisme ver
tederend"
Wilt Heden nu Treden
Legio zijn de citaten die men kan
inden.
Besluiten wy met een echt brok-
"ja Rotterdams chauvinisme uit
1928 van de soort die Frans Coenen
hierboven bedoelde:
„Til je kop op en neem je pet af:
daar is onze geweldige toren, zo
als er nergens ter wereld-een twee
de kolos is, en die speelde op de
avond, dat je moeder mij voor het
eerst van jou vertelde „Wilt Heden
nu treden", en dc tranen schoten
mij in de ogen"......
Eerlang zal dat carillon weer
spelen. De grootste klokken, ge
naamd Vrede.' Arbeid cn Welvaart
(resp. 5000, 5000 en 3500 kg) zijn
zo pas te Aarlc-Rixtel gereedgeko
men.
De symboliek dezer namen moet
t* ch v/el iets zeggen tot de Rotter
dammers van 1947!
A RCHITECT ir, A. van der Steur is
zoals bekend aangezocht om het
kerkgebouw, dat eigendom is van de
Nederduits Hervormde gemeente xo-
veel mogelijk m zijn oude vorm te her
stellen. De plannen hiervoor heeft hij
nog met uitgewerkt maar wel is de ar
chitect van mening, dat herstel mogelijk
is en zelfs noodzakelijk.
In kerkelijke kringen acht men na
melijk de St. Laurens als centraal ge
legen kerk m Rotterdam, nog steeds
van grote betekenis.
Monumentenzorg:
H EN dezer dagen hebben enkele des-
-1—kundigen van „Monumentenzorg"
uit Den Haag, een bezoek gebracht aan
de St. Laurenskerk,
De schade aan de toren vlei hun te
gen. Op een afstand gezien maakt de
toren nog een tamelijk gave indruk,
maar by nadere beschouwing bleken
dc beschadigingen zo zwaar (wtf schre
ven hierover reeds uitvoerig), dal de
heren van Monumentenzorg de duur
van het herstel op 2025 jaar schatten.
Zy achtten hot herstel evenwel tech
nisch met onmogelijk. Wat het kerkge
bouw betrett, waren zij pessimistischer
gestemd. De vernielingen werden bijna
tc zwaar geacht.
Of Monumentenzorg (lees liet Rijk),
geneigd zal zijn subsidie te verlenen
voor hel herstel van de toren ls nog
niet bekend Er zijn immers in Neder
land m de oorlog zoveel gebouwen van
grote historische waarde verloren ge-
gaanl
Man van dc practijk:
JA," zegt de heer J. Ramaker, tech
nisch hoofdambtenaar bij gemeen
ten erken die belast is met liet in teke
ning brengen van de beschadigingen
van dc toren: „Met het herstel kunnen
wc niet lang meer wachten. De brokken
natuursteen, van wat er nog over is
van de ontmanteling, hangen en staan
bijna los tegen elkander. Er zijn reeds
verscheidene zware stukken neerge
stort, Zeven jaar heeft de toren m zijn#
erbarmelijke toestand reeds gestaan.
Elk jaar uitstel van herstel betekent
meer schade cn meel* gevaar voor af
brokkeling.
Voor de arbeiders is het werk op de
steigers niet van levensgevaar ontbloot.
Wat zal er gebeuren als we straks de
beitel erin zetten. De kans op instor
tingen van muurgedeelteh is niet uit
gesloten als je ziet hoe op sommige
plaatsen dc muren zijn uitgebogen. De
ankers kunnen de zware druk nauwe
lijks weerstaan.
Wanneer wy echter met overleg te
werk gaan, zal het waarachtig wel ge
lukken de toren te herstellen, ook al
zyn daar vele jaren mee gemoeid.
(Ingezonden mededeling)
