DE OS EN DE EZEL BIJ DE
IN BETHLEHEMS STAL
Kerstgebruiken
onze grenzen
I
sswssmsaa# am»
Kerstmis is geen idylle
m
Vrijdag 24 December 1948-
TT'
Als im onze kerstbomen de kaarsjes branden, worden
in vele landen nog kerstvuren ontstoken
tMWtm
In Joegoslavië
3
DE kerstboom staat te stralen
met het zachte licht van
kaarsen in de naar dennenbossen
geurende kamer, midden in: de
winter herinneringen "wekkend
door geur en licht aan zon en
zomeréven maaren toch ge
noeg om de lichtsymboliek een
warme ondertoon te geven
Onder de boom.vaak in tast
bare vorm.de bewijzen van
goede tuil, die verwante mensen
elkaar toedragen: de met zorg
gekozensoms aandoenlijk-vcr-
pakte kerstgeschenken.
En om de boom heen, kent ons
kinderrijke volk de
glans van kaarsen-
schijn in opgetogen
kinderogen: mis
schien wel het ont
roerendst van al wat er bij een
huiselijke Kerst feestviering te ge
nieten valt
De kinderen zingen van de
herders in Ejrata's velden, van
engelen boodschap aan die ver
bijsterde liedenvan een kemels
koor dat voorgoed aan de mens
heid het loflied aan God leert:
„Ere zijGod in den hoge
en vrede op aarde
ln de mensen een. welbehagen"
Hoe deze stillen in den lande
de geminachten als zij niet zo
onopvallend warennog eerder
dan de wijzen en voornamen het
Kind van Bethlehem gaan be
groeten en aanbidden. Hoe al
dadelijk angst en afgunst van
lyran Herodes het Kind tiaar
het leven staan; en hoe er achter
dit pasbegonnen leven het groot
geheim van Gods omgang met
ons mensen blinkt. Ja, de kin
deren zingen van dat Kindeke:
,,'t kwam op de aarde
en 't had er geen huis
't kwam op de aarde
en "t droeg al zijn kruis".
TOCH ligt er in al dit oud-
vertrouwde niets van een
idylle. Ook al proberen duizen
den elk jaar opnieuw van het
Kerstevangelie een idyllisch
tafereel te maken, dat een. of
twee dagen vertoond wordt als
een verpozing in de hardheid
van de strijd om het bestaan.
Even een godsvrede, zoals ons
verteld wordt uit wereldoorlog
no. I, hoe in de. Kerstnacht de
frontsoldaten uit Duitse en ge
allieerde linies op elkaar toe
liepen alleen gewapend met siga
retten en lekkernijen om elkaar
te bewijzen dat ze ook nog van
iets anders wisten dan spervuur
en tankaanvaL
Neen, geen idylle. De woning
nood begon al bij Christus* ge-
Ds. F. OBERMAN
boorte. Zal er ooit eens een tijd
komen, waarin wij kunnen zingen
van vrede op aarde, zonder dat
het als' ironie klinkt?, Want ter
wijl de kinderen zingen, is-,er
irt Indonesië wel wat anders te
doen. De verminkte in hei hospi
taal zingt niet, de gewonde in de
rimboe evenmin.
Om Bethlehem, de plaats van
Zijn geboorte, staan de soldaten,
nu wat moderner gewapend,
maar is verder hét verschil met
Herodes* krijgsknechten zo
groot?
In Rotterdam zijn straten ióor
ondernemende win
keliers in Kerstsfeer
gebracht en zelfs de
stations zullen niet
achterblijven, maar
de Koningin zond een Kerst-
boom, die buiten de Sint
Laurens moet staan, omdat die
kerknog altijd een ruïne is en
de gewelven zijn verpulverddie
vijf eeuwen lang de Kerstzang
van de Rotterdamse geslachten
hebben weerkaatst.
T~\E hardheid van Kerstmis
f 3 kunnen wij zo ooit, dan nu
ontdekken. Want het evangelie is
nuchter en waar. Hei. schuift
onze franje en versiering opzij.
Het toont ons de lijdensgeschie
denis van Goddie ons zozeer
liefheeft. Daarom is dal harde,
niets verbloemende evangelie
ook de bron van blijdschap en
daarom heet het terecht:
blijde boodschap.
idylle warden, zelfs al
brengen wij onze twee goodwill-
dagen op>f driehonderd vijf en
zestig per jaar. Maar altijd zullen
er mensen zijn, die gegrepen
worden door het Licht, verschij
nende in de nigt-begrijpende
duisternis. En dan krijgt hel lied
van kinderen om de'Kerstboom,
zijn aangrijpende en het leven
om-kerende inhoud, omdat het
als een openbaring en een be-
'Vrijding inslaat en het antwoord
gevonden wordt op deze vraag:
„Wie hééft op aard de prediking
gehoord,
de prediking van 't vlees geworden
woord;
de Christus Gods
op Golgotha vermoord?
Wie durft geloven?
Wie ziet in Hem
Gods reddende arm van boven
tot zich gestrekt?
Wie durft zijn kruis belijden?
Wiens hart zich in de lydende
verblijden
met smaad bedekt?
Het antwoord moet luiden:
ik Heer! Dan is Kerstfeest nog
geen idylle. Dan is het: in oot-
moèd aanvaard keil.
FRAGMENT VAN „DEGE
BOORTE VAN CHRISTUS",
doorHans Baldung, die .een
der belangrijkste leerlingen
van Dürer was en misschien
de grootste vertolker van de
psychische gesteldheid der die
ren, die ons in de ïctmst van
het Avondland bekend is. Op
het afgebeelde detail van „De
Geboorte van Christus" blyjt
het wijd-open oog van de hië-
ratisch neerliggende dieren'ons
achtervolgen. In deze os' en
ezel is de existentiële zwaar
moedigheid van het schepsel
als 't ware magisch getroffen.
I EDER, die zich gaarne in de kunst
geschiedenis verdiept, heeft -wel eens
opgemerkt, dat er op de voorstellin
gen van de geboorte-verhalen bij de
kribbe heel dikwijls een os en een ezel
worden gevonden. Men behoeft alleen maar
aan de oude Holbein of aan Dürer te
denken, en men herinnert zich terstond, dat,
naast Maria en het kind, ook een rund en
een ezel op het schilderij Worden aan
getroffen. Hoe is deze voorstelling ontstaan
cn hoe kunnen wij haar verklaren? Op
de oudste afbeeldingen, die. vooral na het
'midden der vierde eeuw in het Westen te
vinden zijn, komen het rund en de ezel
bij de kribbe reeds voor. Zo is er bij voor
beeld een fresco in de graven van de kerk
S. Sebastiaan aan de Via Appia te Rome,
waarop het kind, in doeken gewonden, op
een houten kribbe van zodanige hoogte ligt,
dat een ezel en een rund hun muilen op het
voeteneinde van het kind kunnen leggen. Het
gezicht van het kind Jezus is met een heili-
•^en-aureool omringd.
Bij de vraag naar het ontstaan en de ver
klaring van deze' voorstelling moeten wij
vooral met twee motieven rekenen. In de
eerste plaats wilde men.in de oude kerk de
geboorteverhalen, zoals deze ons uit de Evan,
geliën bekend rijn, graag opsieren. En in de
tweede plaats bracht men uit het Oude Tes
tament allerlei plaatsen met de geboorte van
Christus in verband, die volgens een diepere
uitlegging (de zogenaamde allegorische ver
klaring) op de komende Messias moesten
wijzen.
Er was in de eerste plaats de begeerte om
de geboorte-verhalen op te sieren.
Het zal onze lezers bekend zijn, dat er ook
Evangeliën buiten de vier Evangeliën, die wij
in het Nieuwe Testament bezitten, rijn over
geleverd. Deze niet-kanonleke Evangeliën
hebben alle, dit met. elkaar gemeen,, dat zij
allerlei dikwijls zeer zonderlinge bijzonder
heden o.a^over de jeugd van Jezus weten te
vertellen, bijzonderheden, die voor de ge
schiedenis der christelijke kunst heel dikwijls
van de grootste betekenis rijn geweest;
Vooral het zogenaamde. Protevangelie van
Jacobus is voor ons van belang. In het zesde
hoofdstuk van dit, uit de tweede eeuw date
rende boek, wordt ons verhaald, dat Jozef
met Maria naar Bethlehem, trok. Jozef za
delde een ezel en liet Maria er op zitten.
Omdat er tegen de tijd der geboorte geen
gewoon huis was te vinden, nam Jozef met
Maria zijn intrek in een spelonk en werd
Jezus bij Bethlehem in een grot geboren. In
het verdere gedeelte wordt dan de komst der
wijzen uit het Oosten beschreven. Toen
Maria vernomen had, dat alle kinderen in
Bethlehem moesten worden vermoord, wik
kelde zij het kind in doeken, en legde zij het
„in een voor het rundvee bestemde kribbe".
Uit het verhaal in het Protevangelie van
Jacobus blijkt, dat de ezel Maria naar de
grot bij Bethlehem droeg. De tekst veronder
stelt ook dat de ezel, zolang Jozef en Maria
daar vertoefden, in de grot is gebleven. Be
langrijk is ook, dat er van „een voor het
rundvee bestemde kribbe" gesproken tvordt."
Van een rund of een os is hier nog geen
door
prof, dr. M. van Rhijn
sprake. Maar van hieruit is het toch begrij
pelijk, dat het in de vierde eeuw cn later
tot de bekende voorstelling van de twee
dieren gekomen is.
NAAST de begeerte om de
Evangelische verhalen op te
sieren, bestond in de oude
kerk het verlangen om ailerlei
plaatsen in het Oude Testa
ment in verband met de
komst van Christus een diepere betekenis
tc geven. Vooral Jesaja i vers 3 heeft met
betrekking tot onze vraag een belangrijke
rol gespeeld. De profeet Jesaja klaagt daar
over de ontrouw tegenover God bij zijn volk
en schijft: „Een rund kent rijn bezitter, een
ezel de kribbe van zijn. meestcr-Israel kent
niets, mijn volk heeft geen inzicht".
Verschillende kerkelijke schrijvers der
vierde en vijfde eeuw hebben deze woorden,
op een voor ons besef heel eigenaardige ma
nier, met Christus in verband gebracht.
In rijn uitlegging van het Evangelie van
Lukas legt de bekende bisschop van Milaan
Ambrosius (f 397) vooral de nadruk op de
vrijwillige armoede,, waarin de verlosser der
wereld geboren werd, en ziet hij in Jesaja 1
vers 3a een profetische voorzegging van deze
armoedige verhoudingen.
De Spaanse dichter Prudentius,- een jon
gere tijdgenoot van Ambrosius, gaat er in
een van rijn verzen als vanzelfsprekend van
uit, dat viervoetige dieren het kind in de
kribbe hebben aangebeden. De os en de ezel
rijn hier zinnebeelden vari het ruwe volk, dat
door de dichter tot een waardiger viering
van het Kerstfeest wordt opgewekt.
De grote kerkvader Augustinus noèmt Je
saja 1 vers 3 ook een voorzegging van de
aanbidding van het kind in dc kribbe. De os
is bij hem het symbool van ide Joodse her
ders, terwijl de wijzen uit het Oosten worden
aangeduid door de ezel..
Het was echter vooral Hicronymus hij
woonde te Bethlehem en is vlak bij de plaats
der geboorte begraven (i 420) -- die op de
voorstelling van rund en ezel bij de kribbe
de meeste invloed heeft gehad. Oök hij
brengt Jesaja 1 vers 3 telkens met de geboor
teverhalen in verband. Daarbij gaat hij ook
meermalen van de veronderstelling uj|, dat
Jezus in een grot bij Bethlehem is geboren,
maar voor.de duidelijkheid laten wij deze
kwestie hier verder rusten.
Hicronymus vertelt in zijn geschrift over
zijn gestorven vriendin Paula onder me,er van
de indrukken, die Paula bij haar eerste kornet
•te Bethlehem heeft gekregen. Nadat zij het
graf van Rachel bezocht had dit graf ligt
vlak bij Bethlehem ging zij naar-de grot
der geboorte cn zag zij het heilige verblijf van
de maagd Maria en de staU,waarin een rund
zijn bezitter kent en een ezel de kribbe van
zijn meester" (Jesaja 1 vers 3!), opdat ver
vuld zou worden wat in Jesaja 32 vers 20 ge
schreven staat: „Heil u, die aan alle wateren
zaait, die de voet van rund en ezel vrij laat
dolen". Deze uitlegging van Jesaja doet ons
al heel vreemd aan. Blijkbaar heeft het feit,
dat in beide gevallen van „rund en ezel" ge
sproken wordt, Hicronymus cr toe gebracht
deze teksten met de geboortegeschiedenis van
Christus in verbinding tc brengen.
Wij weten niet, wie Jesaja 1 vers 3 het
eerst de diepere betekenis in verband met de
geboortegeschiedenis heeft gegeven, maar
""het staat wel vast, dat de besproken eigen
aardige oud-kerkelijke uitlegging van Jesaja
„rund, of os, en ezel" in de kunstgeschiedenis
heeft gebracht.
De-woorden en begrippen „os en ezel"
hebben een eigenaardige geschiedenis gehad.
Wij ker.ncn allen het „noch zijn os, noch zijn
ezel" uit dc Tien Geboden. Ons woord
„schorriemorrie" is uit de Hebreeuwse woor
den voor „os en ezel" ontstaan. En in de
oude kerk zijn de os en de ezel de getuigen
van de geboorte van Jezus en, bijvoorbeeld
bij Hieronymus, ook de zinnebeelden van
mensen en volken, die het Kerstkind aanbid
den. Zo krijgen de gewone dingen' van het
dagelijkse leven, een os cn een ezel, onver
wacht een diepere achtergrond. In de Tien.
Geboden moeten de os en de ezel op de Sab
bat rusten. In onze taal worden os en ezel
het „schorriemorrie", dat is het .uitvaagsel
der maatschappij. En bij de kerkvaders tre
den zij, al s" het dan op een hoogst eigen
aardige wijze, als vertegenwoordigers van de
adveiitsverwachting op.
Dl? ÓMehimlml* vst de Kerst- deuren wijd open voor iedere gast jongeling leidt dit bijzondere dier
hfom ifSnOn .vïi b - de meeste herbergen kunnen van boerderij t|Jt boerderij,.waarbij
Ir»r,d iï h* tebrfiik us? nSuttoe de rondreizenden gratis eten. Het een bonte stoet van als zigeuners
m Advmte' In KersTsneS MiS voornaamste gerecht'op Joelavond verklede burgers, ook wel ais land-
en Advents- en KersUpelen. maar j,. het ]ilutJSsJt„ Mn spl?cj,ie vis_ 1?per gedrocht vermomd de nj
soort; daarnaast. aok gebraad en sluit, Op iedere boerderij wordt de
het Joelbrood
er zijn nog zoveel gebruiken onbe
kend gebleven, dat we hier ter af
wisseling'eens enkele nader zullen
beschouwen. Oorspronkelijk is het Joelfeest
Wie denkt er bijvoorbeeld, nog een heidense plechtigheid geweest,
aan, als op Kerstavond de kaarsjes afkomstig van de Germanen, zoals
fn de Kerstboom branden, dat het vele Germaanse zeden nog onbe-
flakkerlicht een overblijfsel is van wust voortleven in onze Christelij-
het laaiende Kerstvuur, zoals het ke feestdagen. Daarenboven is het
in véle landen nog heden ten Joelfeest in Scandinavië het feest wordt in stille overpeinzing door-
dage wordt ontstoken. Zo wot- voor het dier. De beesten krijgen, gebracht. Middernacht na de mis
ezel, die ziek heet te zijn en daar
om een erbarmelijk geschreeuw
voortbrengt, door de bewoners „ge
voerd", maar het beestje is zo ziek
dat het niets' lust zodat zijn bege
leiders het lekkers maar opeten.
De avond voor Kerstmis zelf
•-V-"
den in verschillende streken van een dubbele por'
Frankrijk ii. de Kerstnacht, ker- extra verzorgd,
se- en pruimebomen en eiken
stammen verbrand. In Albanië nam
en neemt men misschien nog de
takken van kersebomen daarvoor.
.Iedere Christen moet met Kerst-
voer en worden
Ook in Albanië krijgen de dieren
hun deel en het eerste Kerstbaksel
wordt naar de ossen in de stal ge
bracht. In Scandinavië strekt de
norsoronketiike betekenis van het alle balconnctjes in de steden
oorspronKelijKe_BeteKems_van nci worden v0ge]neElje5 ingericht,
vreugde-feest. Er zijn. in Denemar
ken en in andere verafgelegen
delen van Europa zoals in Bosnië
en Letland nog oude overleverin
gen, volgens welke het een onge
schreven wet was, dat de burge
meester en de dominee op Kerst-
wordt een grote maaltijd aange
richt, terwijl de broodkruimels
daarna in de kachel worden ver
brand, opdat ook de elementen
bevredigd zullen, zijn." De volgen
de morgen rookt de boer zijn huis
uit (weer een heidens gebruik) en
zegent de bomen, opdat ze het vol
gend jaar rijk vruchten zul3en
««.'dik houtblok tbuisge- jNI-t tajWfr ^ohtuike®
wulukil vugejiitïüLjcs iijgeavuii
waar gedurende de Joeltijd gierst aragen. Ook de meisjes, die'snachts
en haverstrengen worden gehan- de Kerstkoek gebakken hebben,
gen. moeten met hun nog onder het
w deeg zittende armen dc bomen om-
Ifl L irol heizen, opdat de oogst groot zal
zijn.
stuurd kregen. In enige Oostenrijk
se gemeenten werd houtdiefstal
omstreeks Kerstmis niet vervolgd.
IN Joego-Slavie heten de Kerst
avond en Kerstdag veelal Blok
avond en Blokdag. In de houtveste
rijen wordt al enige dagen voor
Kerstmis een blok hout gehakt, dat
bij vallende duisternis in huis
wordt gesleept. „Welkom, houtblok,
moge God je beschermen," roepen
alle aanwezigen met de pet in de
hand. Hpt blok wordt dan met
tarwe, maïs en gedroogde druiven
bestrooid, waarmee de plechtigheid
is afgelopen, zodat het feestmaal
kan beginnen. Gelijkluidend is het
feest in het vroegere Montenegro,
waaf het biok met een brood en
'een kroes wijn wordt begroet en
vaak legt men ook een bosje vlas
op het blok neer. De betekenis van-
deze handeling zal wel gelegen zijn.
in de gedachte van het offerblok.
Het gebruikelijke maal op het
blokfeest bestaat uit een soep met
wijn, honing en peper, lever en
een reusachtige schapenbout.
In Scandinavië
Tn de Scandinavische landen is
-1- Kerstmis het Joelfeest. In vele
dorpen staan op deze dagen de
dat
jonge knapen zich als ezel „ver
kleden", door zich onder een grijze
U-Wbmd. kerstvieringen spra.
voor ia doen, zodat alleen de vièr ke is, mag zeer zeker het Engelse
benen zichtbaar zijn. Een derde Kerstfeest van 300 jaar geleden
Vroeger\n Engeland
TA AAR hier van bijzondere
niet ontbreken. Toen was namelijk
het Kerstfeest... verboden!
In het zogenaamde „lange par
lement" dat in 1640 door koning
Karei van Engeland bijeengeroe
pen werd, hadden de Puriteinen de
meerderheid en deze bekrompen
partij zette door, dat iedere eerste
Woensdag in de maand als strenge
vastendag werd vastgesteld. Toen
toevallig in 1646 het Kerstfeest
op zo'n Woensdag viel, vaardigde
het parlement het bevel uit, dat
ook deze dag niet gevierd mócht
worden.
Er waren veel burgers in Enge
land, wie het onverschillig liet of
ze van de koning dan wel van het
parlement de, wetsbepalingen ont
vingen, maar het was hun niet om
het even dat-het Kerstfeest werd
verboden. De overheid had bevo
len de winkels open te houden,
maar slechts weinig winkeliers
hielden zich aan dit voorschrift.
De enkelen, die de moed hadden
het regeringsbevel op te volgen,
werden door het volk geplunderd.
De kerken moesten ook gesloten
zijn, maar in de kerk van St. Mar
garet te Westminster werd toch
gepreekt en altaar en kansel waren
met dennegroen versierd. Natuur
lijk werden de voorganger, de kos
ter en de voorzanger gearresteerd,
maar de politie werd door het volk
zo belaagd, dat zij de arrestanten
met een „ernstige vermaning" lie
ten gaan.
Het jaar daarop herhaalde zich
het oproer van het volk, dat zich
het Kerstfeest niet ontnemen liet.
Het parlement besloot toen, Kerst
mis geheel af te schaffen. Duizen
den protestanten namén stelling
tegen deze maatregel en relletjes
tegen de parlementsleden waren
aan de orde van de dag. Tóch kon
het niet voorkomen, dat het verbod
bleef gehandhaafd. Ook toen enige
jaren later Cromwell aan de macht
kwam, bleef Kerstmis op „de in
dex", alleen vcor schooljongens
schreef hij voor, dat elke tweede
Dinsdag in de maand een feestdag
zou zijn, ter compensatie van het
weggevallen Kerstfeest.
Zo bleef het, tot Karei II in 1660
de troon besteeg en aan deze toe
stand een einde maakte, In dat
jaar werd voor het eerst na twin
tig jaren weer het Kerstfeest ge
vierd en natuurlijk uitbundiger dan
ooit tevoren,
In Amerika
"Tp R is nog een geval bekend dat
het' Kerstfeest genegeerd werd,
zij het dan niet om religieuze of
politieke redenen. Dat was in 1876
irt Amerika. In dat jaar verklaar
de de directie van de New Yorkse
Beurs, dal in tegenstelling tot vroe
ge»- de Beurs op 24 December
..Christmas eve" geopend zou zijn
cn dat de handel normaal zou
plaats hebben.
Waarschijnlijk was Waïlstreet
nog niet zo op het verdienen inge
steld als vandaag aan de dag want
alle makelaars, beursbezoekers en
de klerken gingen tot een spontaan,
protest over. Tezamen met de ban
kiers en procuratiehouders ver
schenen zij in de vreemdste car
navalskleding en toen de deuren
geopend wérden vluchtten ze niet
naar hun boxes, maar richtten een
carnaval aan, zoals er in geen ja
ren gevierd was.
Met dit protest word de grond
slag gelegd voor de jaarlijks weer
kerende traditie van het Kerstbal,
die tot in deze eeuw. nog heeft
voortgeduurd.
