Ondergrondse kranten maken, was
een spel met de wreedste dood
m
Bernardus IJzerdraat
- een der J 8 doden55 -
was moedige pionier
Dit moest er even hij ons uit
mm
Uitzonderlijke bladen zijn
in oorlogstijd verschenen
is
4U*leZ&£a!*a£
de. tféMigkJgé ■ft&st,.
d&uw&uu*.
r.r
1
t
Monument vooi
illegale pers
V
Zaterdag. 1 Mei 1954
/Ke&
sHÜ&i ^»-45njaé daeé
(Van een onzer redacteuren)
OP de avond van de 14e Mei 1940, toen brandend Rotter
dam heel Zuid-Holland in dreigende gloed zette, heeft de
Haarlemse gobelin-restaurateur Bernardus IJzerdraat
met van woede en haat versomberde ogen naar het Zuiden
gestaard. De wanhopige, verwarde gesprekken van zijn stad
genoten heeft hij nauwelijks gehoord, de vlucht van velen
niet gezien. Eén zin dreunde vrijwel onophoudelijk door zijn
hoofd: „Liever dood dan slaaf'. Hij heeft naar zijn vuisten
gekeken en gedacht: „Zijn wij helemaal machteloos tegen alle
rechteloosheid en vervolging, die ons wachten?" Zijn antwoord
moet zijn geweest: „Neen!", want op de dag dat generaal
Winkelman de capitulatie-overeenkomst tekende en vrijwel
alle Nederlanders verdoofd de intocht der overweldigers aan
schouwden, schreef Bernard IJzerdraat het eerste „Bericht"
voor zijn „Geuzenactie". Hij dateerde het: „15 Mei 1940". De
illegale pers was geboren, Nederland stelde tegenover het ge
weld van de vijand de kracht van zijn geest.
tfen
sue de-
"Iasȕdd~
JHéJi
syiu~> 21uï4d&M<,
4.
i
*Si**
t+ i*. 4* *Z*
h s
*4
1 K*
és
i?
<r
*i
i
4
t
4
4
t
t -
f
U
4*
VANAF die noodlotzware Mei
avond heeft Bernard IJzerdraat
geweten, wat de Nederlanders onder
het nazi-regiem te wachten stond,
ïn zijn „Bericht no 2", gedateerd
18 Mei 1940 het eerste is verlo
ten gegaan hield hij hun nn« m-
wonden voor: „Al onze voorraden
zullen worden weggehaald, voedsel,
kleding, schoeisel. Spoedig krijgen
we het bonnen stelsel voor alles en
nog wat, en daarna kunnen we zelfs
op de bonnen mets meer kiygen.
Onze jonge mannen zullen worden
gedwongen elders te gaan werken
voor de overweldiger. Wij krijgen
stellig spoedig een nieuwe Alva met
bloedraad eninquisitie tof een
Quisling). Maar de Geuzenactie zal
ons geleidelijk organiseren en een
maal 2ullen we. evenals m de tach
tigjarige orrlog, onze vrijheid her
overen. Moed en vertrouwen Ons
land zal geen onderdeel van Duits
land worden."
IJzerdraat zelf heeft de verwer
kelijking van zijn voorspelling niet
meer beleefd: in November 1940 al
rolden de Duitsers zijn fel-ageren de
en saboterende groep op. Een gioot
aantal „Geuzen", onder wie Ber
nard IJzerdraat, werd 13 Maart *41
op de Waalsdorpervlakle gefusilleerd
Jan Campert later zelf in het
verzet omgekomen wijdde zijn
gedicht „De achttien doden" aan de
slachtoffers van dit eerste grote
schertsproces der nazi's tegen ille
gale werkers.
Slechts kort bleef IJzerdraats pri
mitieve. mot de hand geschreven
blad het enige, dat de Duitsers aan
klaagde wegens hun misdadige over
rompeling. Op 14 Juni 1940 één
maand nadat het Nederlandse leger
de wapens had moeten strekken
verscheen „Bulletin no 3", geredi
geerd, gestencild en verspreid dooi
de Maartensdyksp broers J. L. en
T J ITZONDERDUKE BLADEN rijn er tijdens de bezettingsjaren illegaal
W in ons land verschenen, met alleen in het Nederlands De „Holland-
grwppe Frcies Devtschland" en de „/nteressengememschnft anti-jascislï-
scher Deutseher" gaven kranten vit voor emigranten. Zelfs kwam er een
blad uit tn het Russisch: „Prawda" .Waarheid") voor de in Kennemer-
land achtergebleven Wit-Russtsche hulptroepen der Duitsers, en een m
het GeorgiscJi „Elua" fBliksem")voor de Ceorgiers, die in het Duitse
leger moesten dieven. Een krantje met de hebreeuwse naam „Hasjalsjee-
tefh" (De Keten") onderhield het contact tussen een aantal ondergedoken gefingeerd adres De bladen kwa-
Joodse Ne der) ouders. men dan terecht bij de afdeling
Tydens de hongerwinter dook plotseling „Metro" op, een sterk salyrisch, „onbestelbare stukken" en de mgc-
g et 11 us free ra blad. dat in de donkerste oorlogsdagen menigeen wat licht wijde ambtenaar, die deze afdeling
heeft gebracht. In Zwolle zaten m één huis dertien onderduikers: samen beheerde, zorgde voor
■mankten -U Houdt moed", met als (toepasselijke) ondertitel: „Alles gaat
voorbij, ook dit".
Veel sensatie wekten de overval, die een illegale groep op 14 April JJ**
pleegde op de nog „legaat" verach'jnende „Schoonhm-ensche Courant
Men hield het gebouw enkele uren bezet en het personeel door middel
van map ens onder de duim en liet het een tegaal-ilïegaal blad «rukken, v on k~-i«ot uwer rauc-
dat later wegens zijn zeldzaamheid goud. waard werd. De imitaties van aen. Jten „von* Koerierster raas
r»„ U—rnMmflf -Dp Gil" en ..De Fnesche Courant" hadden ie m ivici op we», naai orecta
Bernardus IJzerdraat paf het eer
ste illegale blad uit: Berichten
van de Geuzenactie. „No V' is
verloren gegaan, van „No. 2"
gedateerd IS Mei 1040 drukken
wn een deel af.
Het enige, ondergrondse blad in
Brailleschrift, dat tijdens de oor
logsjaren verscheen. „Mijn schild
encie betrouwen", gemaakt door dc
Utrechtse studenten mej. E L. JSI.
v. d. Burg en P. J. v d. Burg.
zijn zetterij en di*ukkerij veelal ge-
scneiden. Onvooistelbaar groot wa
ren dikwijls de gevaren bij het
overbrengen van het zetsel. „Trouw"
b.v. had een „Inoriploeg": acht In
donesische studenten, in de wande
ling „De Amanoellah's" genoemd.
Deze tengere jongens konden dub
bele manslasten sjouwen, dank zij
hun dagelijkse training in gewicht
heffen. Met hun (letterlijk lood-)
zware vrachten reisden zij kris
kras het land door naar drukkers,
die na hun komst hun edities op de
pers konden leggen.
Couverts van NSB-er
V ONDERLINGE zaken deden
zich voor by de verspreiding
der ondergrondse bladen. Ze gingen
dikwijls per post Toen het Gro
ningse „filiaal" van „Vrij Neder
land" op zekere dag geen blanco
enveloppen meer had „organiseer
de" men een pak couverts, waarop
de firmanaam van een bekende
NSB-er was gedrukt. De man was
razend toen enkele bladen onbestel
baar bleken en by hem terug kwa
men.
„Het Parool'werd, ook per past,
o a. naar Hoorn verzonden, met een
,,De Baarlemsche Courant", „De Gil'
eveneens groot succes.
Dinar uniek was toch „Myn schild ende betrouwen een ondergronds
blad voor blinden, in Sroille-schrift. Twee Utrechtse studenten Mbbea
E concb/ïie in het CBS-rap-
port oi'c) de „Radio en
vrijptijd<beiteding", dat de amn-
se, men tiprogramma's hei meed
programma's die naar het buiten
land gerei aypci cl v orden, oxtra-
honoreririfi De Emope^e radio-
ume vil daarvan mets weten. Er
/ij 11 maar een paai" uiizondcungen
gemaakt: Nederland mag aan ac
teurs die nv^worken aan onknaar
België uitgezonden programma's
25 c.r extra betalen. De Ned. Tele
visie Stichting heeft tot dusverre
echter 50 Cr extra betaald Ze zou
weerstand kan bieden. Als hij ten
minste echt een giapjas is en het
niet var, geforceerde geestigheden
moet hebben. Ernstiger is lid. als
de omroeper zijn eigenlijke taak.
die van het aankondigen, slechts
half vervult En dit gebeurt helaas
in onze Hilversum se piogrammas
nogal eens. Zo hoorden we enkele
dagen geleden een omroeper twee
„Sonnetten van Mar.us Flothuss"
hMnhttid -rnrdrn ft nnnr enkele aankondigen, Nu hebben we nooit dit ook wel willen blijven doen,
«irte». "Oir enkele gewe[en «dal d(!Ze Amsterdamse als ae mei gebonden nas aan de
Hilvermmse heren aanleiding ge- componist zich ook aan dichten- besluiten van de Europese Radio-
weett zich ob de horü te slaan in-woorden bezondigde. Zijn lie- unie. En hierdoor staat het nog te
t j deren hielpen ons uit de waan. We bezien of de Brusselse program-
cn te zr%gen ,,^te )r wei, dat wtboorden oa. een toonzetting van
het altijd bij het rechte eind ge.- Jan Camperts prachtige verzetsge-
M hrbbrv. Onze leden vragen
om ontspanning Dat haat ]e de naam van de dichter met noemde.
koekoek! Xatuurlijk maren ie Even fout vonden we het dat Jan
j M Boots het interviewtje dat hij enige
luitteraars in de eerste plaats ont- yjd terug m een show-programma
program
ma's na 1 Mei dat is na van
daag werkelijk naar Bussum,
en de Bussumse naar Brussel ge-
relayeerd zullen worden.
MAAR de Europese Radio Unie
wil toch deze hele kwestie nog
spanning. Alleen moeten de he- had met de Engelse ster Petula eens opnieuw onder de loupe ne-
ren ion niet vergeten, dat voor g« SlttlSS
een deel van die luisteraars een. genoeg in Nederlandse uitzendin-
symphonic van Mozart waarach- PT1— Hier «biet. de omrwper
lüivui i. J
tiger ontspanning biedt dan een gebeurd, de delen van een sym
bonte trem met non ja. u wilt phome aankondigt als „allegro.
andante en het wonderm o o e
zelf wet ar naam f au een popu- scherzo" geeft hu weer nel iels te
laire artist invullen. veel. Want om zijn oordeel zit de
concert.lmsteraar met verlegen.
Wij kunnen ons heel goed voor- Met een iets uitvoeriger aankon-
ptellen, dat voor verreweg de diging, met wat objectieve gege-
meeste luisteraars de „bonte avon. vens over het leven van de com-
den" het toppunt van radiogenot pomst en de structuur van zijn
vormen. Maar we voelen toch iets werk, zal luj daarentegen vaak
van onbehagen, als mr. Burger in weer gediend zyn Waarmee we
de Verenigingsraad van de VARA maar wilden aantonen, dat het
zegt, dat het met die amusements- werk van de omrcep/stier niet zo
men: op 6 Mei vergadert haar ju
ridische commissie in Oslo. Daar
komt dan een voorstel van Neder
land. Belgie, Frankujk en Enge-
tekort. Als huzoals ook eens is land ter tafel om de artislenhono-
raria te verhogen met 2a 7o voor
ieder land waarheen de TV-uit-
zending gcrclayeeid wordt. Hierbij
zal een maximum van 100 pet. ge
steld worden. Dit zou dus beteke
nen, dat zodra onze programma's
ook naar W.-Duitsland gerelayeerd
kunnen worden, de Nederlandse
acteurs zonder bezwaar hun 50
extra kunnen krijgen.
JOHAN Elsensohn (Gijs Langs-
deweg) heeft vorige week aan
makkelijk is, als het u misschien de oever van de Oude M?as* bÜ
MOEILIJK is ook het werk van
de radio-reporter Dat hebben
we by de verslagen van hetDeen-
i staatsiebezoek weer kunnen con.
Ferms, languit m de modder ge
legen. Het was echt per ongeluk,
want het hoorde niet bij de rol,
die „Els" speelt in Willy van He
merts Mei-spel „De Brug", dat de
VARA brengt in haar televisie
programma van vanavond. Voor
stateren. Veel willen we er met deze uitzending is een groot aantal
over zeggen. Slechis dit: dat alles buitenopnamen gemaakt by de
bij zo'n bezoek volgens streng pro- nieuwe brug over de Oude Maas
tocol verloopt weten we. Maar bij Pernis. Pim Dikkers, een van.
daarom is het toch niet nodig, dat de andere acteurs, moest (dat stond
de reporter zich van protocolaire wél in z'n rol) op het hoogste
programma's goed is, zoals het is.
Daar kwam het tenminste zo on- wel lijkt,
geveer op neer, Kijk, onze bezwa
ren richten zich niet tegen de
amusementsprogramma's als zoda
nig. maar wel tegen hun vorm en
inhoud. Die inhoud vinden we nog.
al eens afgezaagd en platvloer**.
Bepaalde sketches en bepaalde
conferences vinden we beslist ba
naal en beledigend voor de intel
ligentie van de luisteraars. We zijn
het graag met mr. Burger eens, ais
hy zegt. dat de arbeider na z'n
zware dagtaak behoefte heeft aan
ontspanning. We kennen zeif die
behoefte maar al te goed. Maar
even goed kennen we de teleur
stelling. als we, snakkend naar wat
kruidige humor, uit onze luidspre- men-
ker mets dan zouteloosheden, ho-
reS. we geven mr. Burger graag T4 ST pad naar een geregelde uit.
toe. dat zyn VARA met haar „Fa- x 1 wisseling van TV-programma's
mihe Doorsnee" wat hebben we tussen Nederland en Belgie voert 3aa^ nog niet op kleuren-televisie
Maandag genoten van die potpour- bepaald niet over rozen. De Boe- hoeft te rekenen. Een conclusie, die
ri van prima cabaretliedjes en wat rentoren bij Antwerpen is hersteld, ons niet heeft verwonderd: zelfs m
spijt het ons, dat dit voorlopig maar nu steken de acteurs weer Amerika worm ae kieuren-iv
1 een spaak in het wiel. Hun inter- voor toepassing op
nationale organisaties eisen, voor
termen bedient. Heus. autoriteiten
die naar een gala-concert gaan,
mag Je best uit een auto laten
stappen in plaats van „stijgen", om
nu maar een voorbeeldje te noe-
deel van de overspanning klim
men: dertig meter boven het weg
dek en vijftig meter boven de wa
terspiegel. Hij heeft het er zonder
kleerscheuren afgebracht.
DUITSE TV-specialisten zijn tot
de conclusie gekomen, dat het
Europese publiek de eerste tien
weer de laatste uitzending in deze
serie was bewezen heeft, hoé
goed een voor ieder aanvaardbaar
en genietbaar verstrooiingspro
gramma kan zijn. We vinden de
Showboat ook lang met gek, hoe
wel twee uur voor een program
ma- dat-het - van-de-vaar t-moet-heb
ben toch eigenlijk te lang is. Maar
we menen, dat er voor hem en
zijn collegae-omroepbestuurders
nog geen reden is om zich zelf
voldaan op de borst te slaan. En
daarom móést dit er even bij ons
uit.
WE wilden het ook nog even
met u hebben over de taak
van de omroeper. Voor de meeste
luisteraars is die omroeper een
heel belangrijke man (en de om-
roepster een belangrijke vrouw,
want in de radio is de emancipa
tie van de vrouw gelukkig volko
men geslaagd). Van hem (of haar)
immers horen ze wat er nu weer
gaat gebeuren en wie er voor de
microfoon komen. Dit is het be
langrijkste deel van zyn (of haar)
taak: het aankondigen van de pro
gramma's. Eenvoudig werk, zegt u?
Geenszins. Een omroeper mag
geen conferencier zijn, al vergeven
we het hem graag als hij zo nu
en dan aan de verleiding om ook
eens de grapjas uit te hangen geen
JAN BOOTS
het gemaakt: me j. B. L. Af. van der Burg
ISilliluliiiM Uïllh.llilll'HlillWllUll
haar broer P. J. van der Burg.
lUPPIPiBliililll'l
M iii'iiiih.ii
:lilli r'll1 'i
laar" geschreven en getekend. Met orukwerken voor de Binnenlandse
de pretentie groot werk te verrich- Strydkrachten (BS) en voor „ver
ten? Weineen. „om de verveling te vaIsmgsgroepen bonkaarten, per-
verdriiven". zoals zij zeiden. Een soonsbewyzen, Ausweise enz.
Amsterdamse schilder vestigde zyn
illegale „drukkerij" in de Vaiken-
burgse grotten, een Joods echtpaar
de hunne in de kelder van het
kadastergebouw te Alkmaar. Alle
Stencillen
DE mPt de hand geschreven en
„„„„o-,vermenigvuldigde blaadjes doken
piaal5en,°ii'e niet opvallend óf rnoei- spoedig in de historie. De onder
in" r. VnOtP mneHio biispstaan door li)k toegankelijk waven, bleken ge- grondse bladen moesten sneller èn
mevrouw A G VnOte-Esser Inwer- schikt om illegale arukkenjtjes reen in grotere hoeveelheden verschynen. ^ff* p vnn hot
A\ ^hni vmlmheid te bieden: onge- Wat was. aanvankeliik. betrouw- dooi. Eon bewaker van het Amster
damse Huis van Bewaring smok-
verdere ver
spreiding, Auto's van de Luchtbe
schermingsdienst bleken veilige
transportmiddelen. De recherche
van de Spoorwegen maakte zich
eveneens uitermate verdienstelijk
bij het vervoeren van illegale bla
den. Een „Vonk"-koerierster raak
te in Mei '43 op weg naar Brodï
twee koffers met het nieuwste num-
m^rwegnig/n^in Zwn'ander? colnsé by de verspreiding; fantasie bn het aanduidend dat de makers (pad-
oi ei wegingen in een annerc coupe bedenken van SUggestieve namen, vinders) wisten-dat ze iets verbo-
Natuurlijk kwam in de eerste plaats dens deden maar ook, dat collabo-
het verzetskarakter der illegale ratie met de vyand viel onder het
pers tot uiting: „Je mainticndrai", verbod „Mag-neet". In de laatste
..De Geus", „Het Parool". „De fase van de oorlog verscheen in
Waarheid", „Trouw", „In verdruk- Voorburg „Elf uur", dat elke dag
king één", „De vyfde colonne", een minuut opschoof tot het „Vyf
maar ook typisch het ondergrond- Minuten Voor Twaalf" was gewor-
se: „De Onderduiker, „De Duike- den.
laar", „De Vluchteling". Uiteraard
ook hei verlangen naar vrijheid: 177- 1 0
„Vrij Nederland", ..Vrij Vaderland", ^6 DtfUlnlBtt Z@.
„Vrijheid", „De Vrije Alkmaarder, 7 T_
-Harlingcr, -Kunstenaar. -.Tourna- VX/ IE ,de ^ondergrondse bladen
aan het Huis van
wordt de kleuren-TV
grote schaal
nog te duur geacht. Evenmin heeft
het ons verbaasd, dat de Duitse
heren het vertrouwen hebben uit
gesproken, dat de zwart-wit-toe-
stellen te zyner tyd zender al te
hoge kosten tot kle urenon tv angers
kunnen worden verbouwd. Want
op dit gebied staan de Duitsers,
hoe u verder ook over ze mag den
ken, alweer voor niets.
ONZE tips voor de komende
week: Zo. H. II, 18.50—19 20
„Spontane reacties" (een discussie
tussen twee ervaren musici, inge
leid door Rutger Schoute); 22.10
22.30, Muziek van het Russische
Volksdanstheater „Berjozka"; H. I.
21.30—22.15, „De nieuwe wereld
uit" (hoorspel over Anton in Dwor-
sjak).
Maandag, H. II, 21.15—21.30, Pla
ten van Enrico Caruso; H. I. 19.45
20.00, Huismuziek (blokfluit-
kwartet en continuo).
Dinsdag, beide zenders, 18.00
20.15, Nationaal programma, met
o a. reportage van herdenkings
plechtigheden.
Woensdag, bolde zenders. 16.00
24 00. Nationaal programma, waar
in van 20.37 tot 22,15 „Elf drop
pings" (Vliegtuigen werpen boven
elke provincie drie verlichte para
chutes uit).
reisde dan die, waarin de koffers
in 't net stonden. Later bleken de
kranten door onbekenden tóch te
zijn verspreid! De uitgevers van de
„Vrijbuiter" hadden geen vertrou
wen meer w koeriersters. Zij ver
momden zich als meisjes en ervoe
ren. dat zijchance hadden van
Duitse soldaten, hetgeen hun niet
bepaald aangenaam was.
Er was uiteindelijk welhaast
geen plekje meer in Nederland,
waar de ondergrondse pers mét
haar ieders had Zelf* in de gevan
genissen. waar zovele illegale wer
kers waren opgesloten, drong zij
keil ikheid was hot 't eerste blaadje, matige) veiligheid ie Dienen, onge- wat was, aamanKenjK, oetrouw-
«I maakten maar 7ii zetten bruikte zolders van woningen en baarder en minder opvallend dan
Ir No r n dï DmtsS tè fabrieken, kippenhokken tehu ren stencillen? Maar wat ook versde
misleiden en te ergeren J L voute voor ouden van dagen, koelcellen meer van de zenuwen der illegale
werd in September 194l' by een van slachthuizen, ketelhuizen, gaar- drukkers dan stencillen met dik-
nocine naar Enceland over te ste- keukens, pottenbakkeryen, stallen, wyis uitermate primitief en slecht
ken geaiTesteerd N G Voüte een brandspuithuisjes, ja zelfs.... poli- materiaal? Een christelijk groepje
ma^'nd ta*er wcsens spmnn^e bÏÏ- tie-bureau's. Verder: de kamer on- ondergrondse werkers uit het Gooi
maan a. r «en„ - der dle van een NS B-er-burgemees- vatte zyn ervaringen kernachtig sa
ter, een hol gegraven in de ge- men: „Wilt ge leren vloeken, ga dan
droogde pulp van een suikerfabriek, stencillen".
een lykinihuisje, de kantoren van de En waar kwamen de stencï1-ma-
puitsè UF A-film maatschappij en die chines vandaan? Uiteraard waren er
van de „Deutsche Zeitung in den vele kantoren, die hun apparaten
Niederlanden".
den hebben er het leven afgebiacht.
maar zyn lange tyd van de ene ge
vangenis naar de andere gesleept.
Brede stroom
LJeT onopvallende beekje .ver
zet" werd in vry korte tijd een
brede, onstuitbare stioom. die het
gehele lend oveispoelde. In Juni
'40 ook vei schoen eon pamtle". na
mens het comité „In verdmkkmg
één", de Amsterdams? journalist
Frans Goedhart hulde zich in het
pseudoniem Pieter 't Hoen en bracht
zyn „Nieuwsbrieven" m cireulatie,
waaruit later „Het parool' zich ont
wikkelde, „Vry Nederland" kondig
de zich aan, „Alles sal reg kom".
„De Ster", „De Geus", „OZO Oran
je Zal Overwinnen)-be richten",
„BC-Nieuws". ,.De Leugenaar". „Het
gaat goed, landgenoten", en veie. stagneren ioondp ons zogenaamde
vele andere aan\ankelyk nog nieti- nuchtere volk over een ryke fanta-
ge krantjes, Buwhuies kwamen ïl- sie te beschikken. Radio-toc>ie31er.
legaal uit. de landgenoten aam po- werden verborgen of gebouwd m
rend tot verzet tegen de onderdruk- gioentenbltkken, nachtkastjes, by-
kers. De Indonesische studenten bels, bedsteden, (vogel-)nestkasten,
schaarden zich om hun contactblad alle mngelyke soorten kmderspeel-
„Madjallah", de communisten lieten gopci, hondehokken, piano's mtge-
in November '40 hun blad „De holde telefoongidsen enz. Krislalnnt-
Waarheid" verschijnrn. vangers bleken te passen in luci-
Het klinkt als oen Paradox dat fer. en puriaise-doosms.
duizenden Nederlanders, om eons List en moed tegenover geweld
weer het licht der vrijheid te kun- Niet alleen onder de grond werden
nen aanschouwen, dikwyjg m de illegale bladen geboren, veie klei-
meest letterlijke zin de ondergrond- nere en grote drukk<*rspatroon?
keldp geregeld flinke pakken blaad-
jes naar binnen; de lezers kregen
een plekje achter de kookketel of
op de bewaarders-W.C., waar 2ij
ongestoord konden lezen In de ge-
van gems aan het Haagse Veer in
Rotterdam geschiedde iets derge
lijks.
list", en trouw
Oranje-, op alle mogelijke wijzen.
Ook vemedpn vele lilels. dat de
illegale journalisten ondanks geva-
vervolging hun zin voor
humor niet kwijt waren: „De Leu
genaar, uil gave van het Ministerie
van VoJksvoorlieging", ,,'t Stekel-
maakten? Mannen en vrouwen
uit alle bevolkingsgroepen, uit alle
rangen en standen, van alle leef
tijden. Metaalbewerkers ontpopten
zich als goede journalisten, dip
's morgens vroeg hel nieuws van
„Radio-Oranje" optekenden, de
stencils tikten, ze afdraaiden
zout". Een vindmc was zeker de
titel ..Magneet', een blad dat m
Twente verscheen. „Mag-neet" is
Twents en betekent: „Het mag niet",
Rijke fantasie
OOK ondergrondse journalisten
kunnen met werken zonder hun
nieuwsbronnen. Toen de nog z.g.
legaal verschijnende dagbladen to
taal verleugend waren snakte heel
Nederland naar betrouwbare be
richten, vooral over het verloop van
de ooi log. De Engels? zenders ga
ven dat nieuws Toen dc Duitsers
eisten, dal alle radiotoestellen mocs-
ien worden ingeleverd en daardoor
ae nieuwsvoorziening dreigde
afstonden aan de vervaardigers van
ondergrondse bladen. Maar jmriere
firma's weigerden pertinent: uit
vrees?, uit sympathie voor de be
zetters? De illegale journalisten be
wandelden soms ietwat vreemde we
gen om aan hun apparatuur te ko
men. Zo kreeg de directie van de
rubberfabriek „Vredestein" in Oc
tober 1944 het volgende briefje.
Hooggeachte Directie,
Aangezien U ons nimmer toe-
s rem mm o had kunnen geven voor
het vervaardigen van ons illegaal
blad, en de capaciteit uan onze
eigen machine te gering werd om
aan de profe vraag te voldoen,
zagen wij ons genoodzaakt Uw
stencilmachine op korte temu?»
fe lenen Op korte termijn, daar
door de spoedige algehele bevrij
ding va» ons zo dierbaar vader
land niet alleen de vrede en de
rust zullen weerkeren, maar
ook.... Uw stencilmachine.
Hoogachtend,
(wg DEUS EX MACHINA.
Suggestievp nnmen
XT INDINGRIJKHEID in het in-
richten van illegale drukkerij
en, bij het overbrengen van „lood*',
Als „Radio-Oranje" of de BBC
nienu-ihenchten uitzonden schaar
den zich de illegale journalisten
om de luidspreker en werd ieder
nieuwtje haastig genoteerd.
i.„. - Toen èrhtp drukkerijen voor een
duisternis opzochten om daar schroomden mei leven en bezit ut.
hun idealen te hoeden, daar de_ mo
gelijkheid te scheppen hen uit te
dragen.
Letterlijk onder de grond:
Nieuwtande, het felle verzetscen-
trum van de welhaast legendari-
de waagschaal te stellen om de na
zi-bruten te bestrijden. Het :s on-
noenlijk hen allen te vermelden,
slechts voor eén een uitzondering:
de firma J. C. Kal m Hillegom
drukte tijdens de bezettingsjaren
scha strijders Johannes Post ends F. minstens 1.185.000 „Trouw"-num-
Slorap („Frits. de zwerver"), heb- mere, 20.000 nagemaakte „Haarlem-
ben onderduikers in de gewelven sche Courant"-en. 20 000 exempia-
van de Gereformeerde Kerk. in vol- ren van het protest tegen de depor-
kornen stilte en ijzige kou, negen talies van Joodse Nederlanders,
maanden lang hun blad „De Duike. 1(10.000 „Unstervmken
talloze
hectografeer-machines hadden over
genomen en zelfs geïllustreerde bla
den verschenen, groeiden de moei
lijkheden èn de gevaren evenredig
aan de omvang en de oplagen. Ge
ring toch was het aantal drukkerij
en dat illegale lectuur wilde of kón
drukken. Vooral de stroomvoorzie
ning stelde vaak onoverkomelijke
problemen. Nóg schaarser waren de
zetterijen, die het ..lood" konden
leveren. Vooral bü kleinere firma's
r,
tje", „Peper cn zout", „Zuivering- 's avonds hun blad verspreidden Er»
varen journalisten bedienden de
persen, als er geen stroom was met
de hand. Chronisch zieken bleken
voortreffelijke luisterposten, onder
duikers besteedden al hun gedwon
gen vrije tyd voor het schrijven
van vlammende hoofdartikelen of
nuchtere economische beschouwin
gen waarin zij, op grond van. pro
ductie-schema's, aantoonden dat
Duitsland de oorlog móést verhe
zen. Menige hogP ambtenaar bleef
aan, omdat hij" voor de illegale pers
een onmisbare inlichtingenbron was
Een hoofdjnspecteu r- van-politie
kreeg eens opdracht van de Sicher-
heitspohzej een onderzoek in te
stellen naarzijn eigen blad.
Al deze soms anecdotische verha
len zouden de indruk kunnen ves
tigen, dat het maken van onder
grondse bladen een spel was. Ach,
misschien was 't dat wel. maar dan
met de wreedste dood. Hoeveel Ne~
derl. hun leven heten doordat zij,
wegens illegaal journalistiek werk in
handen der Duitsers vielen, het is
niet bekend. Maar in 1941 werden
achttien „Geuzen" gefusilleerd, de
„Parool"-inensen A, Lopes, mr Knnn
en Arie Addicks vielen al in de eer
ste bezettingsjaren, vele. vele an
deren m de latere. Drie en twintig
me dp werkers aan „Trouw" werden
op 9 en 10 Augustus 1944 stand
rechtelijk vermoord. Z)} waren niet
de enigen. Van „Vrij Nederland" zyn
74 medewerkers door de nazi's ge
dood. Deze tragische lyt zou, m
haar volledigheid, verscheidene ko
lommen beslaan. De korte opsom
ming toont aan, dal de illegaliteit
in geen enkel opzicht een soort ro
verij?" was van wat romantisch
aangelegde jongelui, zoals men nü
een enkele keèr hoort beweren
Neen, zij die het leven heten en
zij die lang in gevangems?en ver
kommerden of de kLuiv/rn der
nazi's ontgingen, wisten dat ?y stre.
den voor het hoogste dat de mens
kent: zyn geestelijke vrijheid.
Reeds midden 1943 vroeg prof.
mr N. IV. Posthumus, een der
Stichters van het Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie, aan
I.ydia E. tf in/.el
of zij een verzameling wilde
aanleggen van ondergrondse
hladen die toen verschenen en
nog /ouden uitkomen. Me.}. Win
kel is onmidriellyk aan 't we«*k
ge gaars, liaar verzameling werd
«a de bevrijding de kern van
de rond 50.900 illegale kranten,
waarop hel Rijksinstituut zo
trobj is. Het Instituut is ver
der gegjan: het heeft mp.j. Win
kel thans hoofd van de Ne
derlandse Ooriogscollectip op
dracht gegeven een historisch
overzicht te schrijven van de
ondergrondse pers Om deze op
dracht uit te voeren heeft mej.
Winkel met rond 300 0 men
sen uit de voormalige illegaliteit
contact gehad. Resultaat van
haar zper vervoerende arbeid
is het boek
,.De ondergrondse pers
1940—1945"
dat vandaag bij N.V. Slartinus
Nijhoff Den Haag is versche
nen. (Prijs: ing. 13.geb.
15.—.) Er rjjn romans, die
zich even vlot talen lezen ais
wiskunde-leerbo»ken, er zijn
hisiorlsche geschriften die boei
en als de hartstochtelykste ro
mans. Zo'n historisch boek is
„Dc ondergrondde pprs 1940
1945". Uel is een monument in
hef materiaal, waarin het verzet
rich hrt frist uitte: letters. Dank
zy dr welwillendheid van het
RVO knnnm wij vandaag al
iets uit dr rykr inhoud van dit
414 pag'na's tellende, voortref
felijk geschreven en overvloedig
-ïilustrecrde werk vertellen.
Het geeft dr beknopte geschie
denis we»r van bijna 4209 ille
gaal verschenen b'aden, vrijwel
al'e die m?i. Winkel kende op
het moment dat he' berk ter
per«e gmg Nu a; bi'Mtt het in-
rfimptert: mei Winkel ontving
al weer vitf ^ml er grondse bla
den, waarvan haar van tevoren
het bestaan niet bekend was. En
als iemand dc illegale pers kent.
dan zij nel!
