-EXPOSITIE
- 260 tekeningen in Boymans -
«DIRK SCHAFER
Anna
Magnani
«WORDT HERDACHT
de kracht van een persoonlijkheid
Rotterdams pianist en componist
door
A. Koolhaas
door
L. W Schmidt
Zelfkritiek
Saterdag 19 mei 1956
2
De gevangenneming van B
Christus (detail) 1
Voorgesteld Is bet ogenblik dat 1
de „schare met zwaarden en
stokken gebonden vanwege de S
overprlesters en de schriftge- 1
leerden en de oudsten" Christus H
gevangen neemt, n
NIET minder dan 260 teke
ningen bevat de tentoon
stelling, die van 18 mei tot 5
augustus in Museum Boymans
wordt gehouden ter herden
king van de geboorte van Rem
brandt op 15 juli 1606.
Een overrompelend aantal, dat in
dit genre elke voordien gehouden
Rem brand t-tentoonsteiling verre in
de schaduw stelt; overrompelend
ook in die zin, dat al dit werk in
zyn veelheid en verscheidenheid
zulk een machtige indruk geeft van
het scheppende genie, dat Rem
brandt is geweest.
Deze boeiende en volmaakt unie
ke expositie is. evenals die van schil
derijen en grafiek in Amsterdam, tot
stand kunnen komen dank zy de
medewerking van vele particulieren,
verzamelaars en musea in binnen-
en buitenland. Er kwamen inzendin
gen uit Australië, Canada, Duitsland,
frankrijk, Engeland, Italië, Oosten-
Tijk, Amerika, Zweden, Zwitserland,
wel een bewijs, hoe verspreid Rem-
brandts werk in de loop der jaren is
geraakt.
Grote zeldzaamheid
MAAR dank zij die mede
werking ontstond er dan
ook een nagenoeg compleet
beeld van het tekenkundig
oeuvre van de kunstenaar,
bovendien een beeld, dat in
zijn soort wel tot de grote
zeldzaamheden zal. gaan beho
ren. V
Uit het voorgaande bipkt reecSs,
dat deze tentoonstelling niet kinder
achtig van' opzet is. Anders dan
Rembrandts tijdgenoten heeft men
eens flink willen uitpakken en dus
kosten noch moeiten gespaard om
er een herdenking van te maken, die
internationale allure heeft en aan
trekkelijk genoeg om vele vreemde
lingen aan zich te binden en te ver
plichten. Er is, als te doen gebrui
kelijk, een uitstekend verzorgde ca
talogus-met vele reprodukties en in
de zalen en kabinetten heeft men een
vernuftige installatie met TL-buizen
laten aanbrengen, die een rustig
licht werpen op de geëxposeerde te
keningen.
Weergaloos talent
Tekeningen dus van Kem
brandt. Men verglsse zich niet
in de beperktheid van dit begrip,
want al zijn tekeningen geen schil
derijen {die we in augustus in Boy-
mans te zien zullen krijgen), ze hoe
ven er niet in het minst voor onder
te doen en ze geven dikwijls, door
TIBSIIBBHSIttHilHBdaBUWiaiiiUBiaSCKrsSKSSrütTOPISESSBSsnSISSfllSI
de spontaneïteit, een vollediger en
raker indruk van het scheppend
vermogen van dit weergaloos talent
dan men oppervlakkig beschouwd
zou willen geloven.
Of het nu slechts een krabbel is,
een haastig neergeworpen notitie,
dan wel een meer uitgewerkte
prent, waarin hij met verdunde inkt
de plastiek van een gestalte heeft
verstrekt, of de voorgrond of de
lucht met enkele vegen heeft aan
gezet om een bepaalde sfeer te sug
gereren, altijd weer trèft de zorg
vuldigheid, waarmee hn is te werk
gegaan om het beeld, dat hij wilde
geven, ook al kende hij het geheim
van het weglaten, afgerond te maken
zodat er. tot in de simpelste essen
tie van een gegeven, niets meer aan
viel toe te voegen.
IN zijn voorstellingen is het voor
bijgaand moment niet tot stilstand
gebracht, of het lokale geval afge
perkt. Kembrandt heeft dat zekere
combinatievermogen, dat eigen is
aan de zéér enkele vernuften en
scheppingsmachtigen, zowel van de
uitvoerende kunstenaars, als ..van de
meesters der rede.
Hjj tekent de portretten van Hol
landse burgers, schutters, magistra
ten, huisvrouwen, bedelaars, ratten
vangers en heiligen maar ziet hen
daarbjj buiten de alledaagse ver-
kcerskring, ln de menselijke alzijdig
heid. Zijn landschappen zyn door
trokken van een lyrische gestemd
heid, als by de tijdgenoten, maar.
zijn toch weer, boven het pittoreske
plaatselijke geval uit, gezien en ge
droomd als delen, van dc aarde.
Zijn voorstellingen uit de bijbel
zijn afgerond op de realiteit der ver
schijningen om hem heen. maar
achter het gemeenzame en uiterlijk
herkenbare van voorwerpen en. men
sentypen, zocht hij te benaderen het
levenswezen, dat in alle tijden en
onder alle omstandigheden zich ge
lijk blijft. ByRembrandt is er ge
stadige wisselwerking tussen werke
lijkheidszin en verbeeldingsvlucht
"wederkerig elkander voedend of
aanwakkerend.
DAAR is verder een natuurge
trouwe plastische uitbeelding
een waarschijnlijkheid voor het oog
maar tevens in hoge mate een
suggestieve werking door de muziek
van lijnen en tonen. Het is een we
zenlijkheid in toverachtige schijn, of
wel: het is doorzichtig en massief
tegelijk. Zo werd het stemmings
beeld in de kunst van onze zeven
tiende eeuwers bij Rembrandt tot
een visioen.
De stille vredigheid van huiska
mers als van het buiten, werd door
hem eveneens aangevoeld, doch ge
heven in een mystieke sfeer, waar
verre geluiden ruisen, als in een
zeeschelp. Maar ook nu verbeeldde
hij zich de verhalen uit het Oude
Testament binnen de vertrouwelijke
intimiteit van de buiskamer.
Het zogenaamde elair obscur, ook
In z|jn tekeningen, aanwezig, kan be
grepen worden als uitdrukking van
onderbewuste verlangens naar het
oneindige, van een reiken naar het
ongenaakbare. Kembrandt is in zijn
kunstenaarswezen bovenal emotio
neel aangelegd, maar zijn vatbaar
heid voor de ontroering is zoveel
wyder vertakt en ryker bewerktuigd.
Van de gemoedsgesteldheid uit kwam
hij tot geestesverheffing.
Menselijker dan hij. heeft
geen de Verloren Zoon, weer
kerend tot zijn vader, voorgesteld,
of zo bovenaards, glanzend* in een
schichtig licht de Emmaüsgangers.
Kenmerkend voor het emotionele
element in. Rembrandts kunst, is
ZVVU'V\/'VVVVVVVVVV-ini'*V/VVV\AWVvA#'V\^VV<A/V'VVVV/AA^V/'VV\fl/'VV'VVVVVVV\/*k/V'VV^A''\/V^/VV^
WIE was Dirk Schafer?
Vraag het de pianis
ten, die aan hem hun
opleiding danken. Zij
zullen zich uitputten in het
zoeken van termen, die bij be
nadering de pedagogische in
zichten van een grote muzikale
geest weergeven.
Vraag het de concertdirectïes en
erkestbesturen van een vijftig tot
dertig jaar geleden. Hun voorhoofd
zal zich rimpelen in misprijzen over
de eigengereidheid van een kunste
naar, wiens vastomlijnde meningen
geen concessies in enigerlei vorm
duldden. Vraag het tenslotte het con
certpubliek uit diezelfde tijd. De ze-
lecte groep bewonderaars, die al
lengs groeide tot een over de gehele
muziekminnendewereld verspreide
menigte. Zij zal vergeelde kranten
knipsels tevoorschijn halen, be
waard om de herinnering aan het
schoonste spel, dat ooit een Neder
lands pianist aan de toetsen ontlok
te in enigszins tastbare vorm te blij
ven bezitten.
DIRK Schafer... Er zijn en
kele grammofoonplaten van
hem. die zijn pianospel nog
heden ten dage 1» de huls-
kamen kunnen brengen
v*a hen, die ze wisten te bemachti
gen. Er zfjn de composities, die de
toet# van de bijna, martelende zelf
kritiek hebben doorslaan.
Misschien is het een derde, wel
licht nog minder van wat Schhfer
schiep. Van de vele jeugdwerken
heeft hij alles vernietigd; van wat
later ontstond veel. En dan zijn er
nog zijn aantekeningen, na zyn dood
nu vijfentwintig jaar geleden door
zijn vroüw verzameld en onder de
naam „Het Klavier" in boekvorm
uitgegeven.
Dirk Schkfer wend geboren in het
Rotterdam van 1873, in een straat
tegenover het toenmalige Museum
Boymans. Volgens zijn leermeesters
had hij evenveel aanleg "voor viool
als voor pianospelen. Dat het ten
slotte toch de piano geworden is
dankt hij meer aan zijn compositie
talent dan aan de eerste leraar,
wiens onbarmhartige maatslagen op
de schouder van het tengere kind
niet bepaald geschikt waren, de lief-
Dirk Schafer
de voor dit instrument aan te wak
keren. Met de dood van zijn vader
begonnen de zorgen, die hem eigen
lijk nooit geheel hebben losgelaten.
Dirk Schafer stierf in fe
bruari 1931, Op 9 juni zal hij,
in aansluiting op de jaarver
gadering van de vakgroep con.
certerende instrumentalisten
der Koninklijke Nederlandsche
Toonkunstenaars-V ereensging,
die ditmaal in Den Haag wordt
gehouden, worden herdacht
met een causerie over deze
merkwaardige figuur door
TVillem Noske en de uitvoe
ring van verschillende zijner
werken door Paul Kurpers-
hoek en Bram Boeïee, piano,
Willem Noske, viool en Anne
Bijlsma, cello.
«mean
zich dat zelf ten volle bewust
te zijn.
ELLY SALOMÉ
Gesloten deuren Serafma
WIE St,hafera boek leest,
kan zich voorstellen,
waarom er in die ttfd
vooral altyd deuren
zUn geweest, die voor
hem gesloten bleven, hardnekkig en
hermetisch, zelfs na wat een wan
hoopsdaad zou kunnen worden ge
noemd. doch Is geworden tot een
artistiek evenement van ongehoorde
Importantie: de zogenaamde histo
rische cyclus van elf piano-avonden,
waarin Schafer belangrijke specimen
nit de gehele planollteratuur (van
Byrd tot Schönberg) ten gehore heeft
gebracht.
Wat dit aan voorbereiding heelt
gekost voor iemand, die soms stuk
ken Leven jaren achtereen in studie
nam. vóór ze rijp voor het podium
werden geacht, laat zich niet be
schrijven. Waarbij nog kwam, dat
de cyclus in verschillende plaatsen
werd gegeven, zodat Schafer soms
in enkele avonden meer dan 40
stukken moest spelen. Het matte
hem ontzettend af. maar.zijn roem
als pianist was gevestigd. Hoewel
hij er later zelf van zei:
„Ik heb mijn roem voor du
re prijs gekochtvoor een
tè dure prijs," De tirannieke
zelfkritiek heeft hem het
hoogste doen bereiken zonder
della Rosa
(Magnani)
keert min
oj meer
tot leven
terug als
chauffeur
Alvaro
Mangiaca-
vallo (B.
Lancaster)
haar onJian-
dig maar
overtuigend
zijn liefde
komt
bewijzerw
rijn voorkeur voor de menselijk-ont-
roerende onderwerpen uit de bijbel.
Het gebaren der handen veruiterlijkt
de trillingen van. het gemoeds- en
zielsleven.
Er is geen genre, dat door
hem niet behandeld werd, en
bij het figuur, geen onderwerp
dat hij niet binnen zijn ver
beelding, als een situatie van
het leven betrok, van mytho
logische en bijbelse voorstel
lingen af tot aan de nederigste
uit zijn dagelijkse omgeving.
IN deze tekeningen getuigt de Ne
derlander, die tevens een kosmo
poliet was. Hy stond voor niets. Men
loopt van tekening naar tekening
en houdt de adem in.
Men wordt niet slechts toeschou
wer, maar ook deelgenoot van de
zeventiende eeuvse samenleving,
die h|j zo scherp observeerde en op
papier vastlegde.
Ontroerend van eenvoud zijn de
serie tekeningen, die hij van Sas-
kia in bed maakte, grandioos van
compositie en verbeeldingen van bij
belse taferelen, van een enorme
ruimtelijke werking de vele land
schappen in de omgeving van Am
sterdam en de zeldzamere van Wind
sor, superbe en karakteristiek de
mannen en vrouwen uit het volk,
realistisch de leeuwen.
Geen onderwerp, of hij kon
het aan, maar hoezeer zijn
zienswijze ook naturalistisch-
realistisch was, nergens is zijn
kunst alleen maar afbeelding,
altijd en overal is het meer,
m.a.w. heeft het geestelijke
inhoud.
In The rose
tattoo'
MEN tan filmsterren in
weerwil van hun eendere
beroemdheid, uiteraard in
allerlei categorieën onder
brengen. En de ene soort
staat wat hoger genoteerd op de
artistieke markt dan de andere.
Het minste soort is dat der cur
ven. Dat wil zeggen, dat der da
mes, die om derwille van het op
zienbarend karakter hunner vormen
en lijnen voor -de camera gezet
worden, en wier artistieke presta
tie overwegend bestaat Uit het te
rechter tüd behendig naar vore»
draaien van haar voordeligste kant
of kanten.
Ook bij de. mannelijke sterren
zyn er wel geweest welker schoon
heid. of wat men daarvoor door liet
gaan, de voornaamste attractie van
hun optreden vormde; doch het
schijnt dat de laatste oorlog al te
grote zoetelijkheden in dit opzicht
heeft weggevaagd. Tegenwoordig is
het minste wbt van een ster ver
langd wordt, dat een, hoge mate
van f welgeschapenheid samengaat
met een duidelijke en karakteris
tieke persoonlijkheid.
Er zijn echter sterren, die daar
nog weer ver bovenuit komen en
die men de geweldenaren van het
spel zou kunnen noemen. Emil Jen
nings was er indertijd zo een en
voor hem bleek de overgang van
de zwijgende film naar de geluids
film een winst, want hij kon nu
zijn heftigheid van optreden, com
bineren met het op gezette tijden
tragisch schreeuwen of brullen.
Wallace Beery was ook zo Iemand;
Conrad Veidt; Mary Dressier; Jean
Gabin; Pierre Renoir. Nu is er weer
een nieuwe verschijning: Anna Mag
nani, al bekend uit een groot aan
tal Italiaanse films en thans de
ster van een Amerikaanse produk-
tie: The rose tattoo. Maar Anna
Magnani betekent eigenlijk méér
dan alleen maar een nieuwe ver
schijning; zij is een nieuw soort!
En wel omdat zij veel minder ge
speeld is en veel meer waar is.
Het is, wanneer men een film in.
zijn voltooide staat ziet, altijd lastig
om. zich in te denken hoe de af
zonderlijke scènes telkens uitvoerig
rwwwv-vvvwvA/wuvu'VWWx
en zorgvuldig zijn. gerepeteerd en
hoe de omstandigheden rond een
filmopneming bijzonder weinig tot
ongekunsteldheid leiden. Daar staat
tegenover, dat gedurende die paar
minuten dat één opname duurt, tel
kens een concentratie mogelijk is
bij alle belangrijke medewerkenden,
die bepaald uniek is. Dat is een
gevolg van de omstandigheid dat
de duur van die concentratie zeer
begrensd en bekend is en omdat
de noodzakelijke psychische gela
denheid, die met name door de spe
lers dient te worden bereikt, aver
.een bekende termijn is uit te sprei
den.
op dat punt dan ook al heel wat
in de mars zal moeten hebben, wil
men niet in de eerste plaats als
een aansteller of een aanstelster te
kijk staan. Zelfs Jannings is dat in
verscheidene films overkomen.
Maar bU Anna Magnani is dat
anders, Ztf heeft van allebei in
overvloed. Persoonlijkheid, doodge
wone menselijkheid en een verba
zingwekkende spelvirtuositelt Bei
den zijn van een vulkanische kracht
ln haar en die maakt haar tot een
verbazingwekkende verschijning
voor de camera.
ïn de beste gevallen gebruikt
Magnani die spel virtuositeit als een
versiering van de kracht van haar
persoonlijkheid, omdat zij wel weet,
dat hoe dan ook, de grond van
haar filmbestaan ligt in die mense
lijke persoonlijkheid.
ZICHZELF ZIJN
DIE psychische geladenheid
helpt de meeste filmspelers
om met nadruk zich zelf
te zijn en sommigen, om
met de middelen van dit
zich zelf zijn, nog iemand anders
uit te beelden. De fllmspelers die
het meest duurzame succes hebben
gehad In de geschiedenis van de
film, z(jn altijd ztf geweest die ln
Iedere rol duidelijk zich zelf zijn.
Spencer Tracy is daar een geschikt
voorbeeld van.
Filmspelers die niet zichzelf wa
ren om de eenvoudige reden, dat
ze onvoldoende persoonlijkheid had
den om een „zélf" waar te maken,
of omdat ze te duidelijk alleen
maar acteur of actrice waren, heb
ben het nooit tot een duurzaam
succes kunnen brengen. In filmspel
is altijd een basis van uiterste een
voud nodig. Mensen met een kolos
sale spelerspotentie, gelijk Emil Jan
nings bezat, schijnen daarmee in
tegenspraak, omdat zij altijd bij
zonder weinig zich zelf waren en
omdat de eenvoud niet in hun
woordenboek voorkwam, maar de
duurzaamheid van hun succes lag
in de spelvirtuositeit, die eveneens
heel boeiende kanten kon hebben.
Het is echter wel duidelijk dat men
HERKENNING
HET is natuurlijk ondenk
baar, dat iemand zo'n koel
en alleen maar registre
rend apparaat als de film
camera ondersteboven
speelt. Maar bij Anna Magnani
krijgt dat registreren van de ca
mera een andere inhoud dan bij
vrijwel alle andere filmspelers, om
dat de waarheid van dit gezicht,
de waarheid van dit bewegen, de
waarheid van deze kolossale licha
melijkheid, nog zo veel reserves
heeft, die niet direct geregistreerd
worden, niet direct aanwijsbaar zijn,
niet direct als middel worden ge
bruikt, doch die iedere toeschouwer
kan vermoeden. En daardoor ont
staat een fluïdum waarin een die
pere menselijke herkenning mogelijk
is. dan ooit by enige andere film
speler mogelijk was-
„The rose tattoo", de film die ge
maakte is naar het toneelstuk van
Tenessee Williams is daar nog niet
eens het zuiverste voorbeeld van,
hoewel Williams de rol voor Mag
nani schreef. „Vele dromen op de
grote weg", een Italiaanse film die
een jaar of zeven geleden in ons
land vertoond werd. was op dat ge
bied eigenlijk een gaver voorbeeld.
Waarom Rose tattoo minder? Om
dat Williams het te dol maakt met
dit verhaal en een pathologisch ge
val voor een excessieve dramatiek
laat zorgen, die de menselijke aan
sluiting herhaaldelijk mist; en soms
dan ook geen menselijke herken
ning toelaat
Dat is zeker niet Anna Magnani's
schuld, want wat zij van dezg we
duwe maakt, die haar gestorven
man donker en bezeten blijft veraf
goden, tot haar blijkt, dat ze dit
ten onrechte doet en dfe het dan
aanlegt met een laag soort clown,
in deze film, is een wonderbaarlijke
prestatie. Maar bet is de schuld van
Williams, die in dit werk overtui
gender dan ooit blijkt in héj geheel
geen dramaturg te zijn en alleen
maar een uitnemend dialoogschrlj-
V«x «n aituatie-verzlnne*,
Een verschrikkelijk moment is het
voor Serafina wanneer ze ontdekt,
dat haar korset haar niet meer past
symbool voor haar verdwenen
jeugd.
ALLES VERGEVEN
AT Anna Magnani ia de
WKIm doet; of liever de ge
legenheid die haar gebo
den wordt, om te doen, lt
natuurlijk telkens In de
hevigste mate ln strijd met allo
esthetische beginselen van de film.
Maar zoals gezegd, zy speelt do
camera ondersteboven, er is bij haar
meer, dan de camera vermag te re
gistreren en daardoor ls er op dal
gebied ook alles te vergeven.
Ze wénst óngegrlmeerd op to
treden en ze wenst principieel geen
glamour op zich toegepast te ziea-
Zy is alleen maar een vrouw, be
dreigd, verwaarloosd, verwórden
met een herinnering aan haar liefde,
waar zy een kathedraal van maakt
en waarvoor ze met iedereen op
de vuist wil, ieder moment van de
dag. Zo beloert 2e haar omgeving,
zo legt ze een kle.n op haar bestaan,
en op dat van haar dochter, zo
huilt ze na over de verrukkingen
van haar huwelijk, zo is ze bezeten
van een temperament, dat voor
ieder lijf te groot en te brandend
zou zijn behalve voor het hare.
Haar spelersomgeving verdwijnt
daar tegenover. Burt Lancaster
toch nooit een kleine jongen op
films, maar tegenover Anna Mag
nani is hl} alleen maar een acteur
die geweldig zijn best doet om feno
menaal te spelen. Dat maakt hei
verzinsel van Tenessee WilHama
eigenlijk nog duidelijker lamentabel,
maar het zet aan de andere kant
de glorie van Anna Magnani's kunai
nog aan.
Want wat men van do film ont
houdt 1» niet het part van Wllllama,
is nauwelijks het verhaal en ia
alleen maar dat gezicht, dat grote,
gegrepen en oneindig menselijke re-
zicht, dat aan iedere schaduw die er
overeen gaat en aan iedere glans
die cr op verschijnt de betekenis
vai. verdriet of geluk, dat ons
aangaat. Er 1» een eindeloosheid van
vermoeden ln deze creatie», en daar-
